visual art in Maharashtra India

1. A Journey of All Visual Art Syllabus that begun here…
Quest, Research and Development in Visual Art for interested in studies.
by Ranjan Raghuvir Indumati Joshi ( Thane, Maharashtra‐INDIA )
PART 5
Asia's first art schools and the pioneers…
PART 5
Asia's first art school sir J.J.School and sir Jamshetji
Sir J.J.College of Architecture and Sir
J.J.Institute of Applied art…
Please see ALL PARTS of these presentations FROM 1,2,3,4
and 5 for holistic study in context to evolution of visual art in
BOMBAY PRESIDENCY and ASIA…

2. इ.स १८५७ थापना झाले या सर
जे.जे. कू ल ऑफ आटर् म ये
राबिव यात आलेले पिहले
िस याबस िवषयी...अथर्बोध
हो यासाठी मूळ इंग्रजी मािहतीचे
“मा या मराठीतील” भाषांतर...
रंजन र. इं. जोशी.

3. “िद साउथ िकं ग टन िस टीम” िवषयीची न द ‘सर जे.जे. कू ल ऑफ आटर्चा
इितहास’ हे के ळकर िलिखत पु तक व ‘अॅनलस ऑफ अॅपलाईड आटर्’ हे अ यंकर
िलिखत पु तक यांतून िमळतो. माझे कु तूहल जागृत होऊन इंटरनेटवर शोध
घेताना प्र तुत मािहती िमळाली. हा शोध घे याचे कारण िब्रटीशांनी या आटर्
कू ल या थापनेनंतर सर जमशेटजी व नाना शंकरशेट यांना अिभप्रेत
असलेली कला िशक्षण प धती न तयार करता “िद साउथ िकं ग टन िस टीम” िह
िशक्षण प्रणाली घाईघाईने आणून मूळ भारतीय पारंपािरक कलाकारां या
कलािनिमर्ती प धतीला न या (िनदान यावेळ या) जागितक यवहारात उपयुक्त
प धतीला प्रथम कां िवकिसत के ले नाही? हा िवचार करताना असे वाटले िक
कदािचत सर जमशेटजी व नाना शंकरशेट यांना अिभप्रेत असलेली कला िशक्षण
प धती नंतर कालांतराने िवकिसत करता येईलच असा देिखल यावेळेस िवचार

4. वरील मािहतीसाठी “िद साउथ िकं ग टन िस टीम” िवषयीची न द ‘सर जे.जे. कू ल ऑफ आटर्चा
इितहास’ हे के ळकर िलिखत पु तक व ‘अॅनलस ऑफ अॅपलाईड आटर्’ हे अ यंकर िलिखत पु तक
यांतून िमळतो. माझे कु तूहल जागृत होऊन इंटरनेटवर शोध घेताना प्र तुत मािहती िमळाली.

6. के लेला असावा. “भारतीय िचत्रकला ?” प्र निच ह अस याचे कारण
सां कृ ितक या िविवधतेने आिण जगातील अनेक सां कृ ितक या देशां या
आक्रमणांना पचवून तयार झाले या कोण या “भारतीय िचत्रकलाना ?” या
िस याबस म ये बसवावे हा ग धळ िब्रिटशां या मनात असावा. सर जमशेटजी व
नाना शंकरशेट यांना अिभप्रेत असलेली कला िशक्षण प धती िह यां या
मनातील कोणती “भारतीय िचत्रकला ?” आकृ ितबंधनातील अिभप्रेत होती? पुढे सवर्
पिरिचत “बॉ बे कू ल” ओळख प्रथम कोणी उ चारली? या अ या अनेक
प्र नां या कु तुहलाने हा अ यास सु झाला. उपयोिजत िचत्रकलेचा समांतर अ यास
होणे देखील आव यक आहे. हे सवर् िवचारमंथन िनरपेक्षतेने हावे हणूनच हा
मागर् स या िनवडला. युरोपीय िचत्रकला एकरेषीय प धतीने सहज समजू शकते.
परंतु आप याला हा इितहास आजचे वतर्मान समज यासाठी वरीलप्रमाणे प्र नांची
साखळी सोडवत जावे लागते असे मला जाणवले.

7. खालील िचत्रकार िरचडर् ब्रूचेट व उजवीकडील
याची कलाकृ ती: याने प्रथम “िद साउथ
िकं ग टन िस टीम” िवकिसत के ली असे
इंटरनेट मािहती देते. खरतर याचा शोध
या या प्र यक्ष मूळ देशा या ( इंग्लंड )
ग्रंथसंग्रहालयातून घेता आला पािहजे.

8. िख्र तोफर फ्रे ली ग्स यांचे “िह टरी ऑफ िद कॉलेज” हे इ.स.१८३७ म ये
इंग्लंडम ये थापन झाले या “िद ग हरमे ट कू ल ऑफ िडझाईन” िवषयी या
इ.स. १८४५ मधील यां या मुख्याधापक िरचडर् ब्रूचेट यांनी न याने मांडले या
कला िशक्षण प धती ब दल या वादािवषयी चचार् आहे. कू ल या मुख्य येया
पासून िह कला िशक्षण प धती दूर जात आहे असा वाद होता. वादचा िवषय होता
फाईन आटर्, अॅपलाईड आिण कमिशर्यल आटर् व िडझाईन यांचा योग्य
समतोलपणा या कला िशक्षण प धतीत साधला जात नाही. (गंमत आहे आजही
दीडशे वरील वषार्नंतर देिखल तो सवर्त्रच चालूच आहे.) िद टॅ् द येिथल सोमसट
हाउस म ये ता पुर या जागेत “िद ग हरमे ट कू ल ऑफ िडझाईन” ची सोय इ.स.
१८३७ म ये के लेली होती. याजागेत ज म, लग्न व मृ य नोदणी ऑिफस येणार
होते. इ.स. १८५३ म ये “िद ग हरमे ट कू ल ऑफ िडझाईन”चे थलांतर
राजवा यासारखेच “माल ब्रो हाउस” म ये झाले.

9. हे िप्र स अ बटर् मुळे शक्य झाले. आटर् टीचसर् ट्रेिनंग िवभाग तेथेच ठेवला. पु हा हे
“िद ग हरमे ट कू ल ऑफ िडझाईन” बाजू याच ि हक्टोिरया व अ बटर् युिझयम या
साउथ िकं ग टन येथे झाले. मुख्याधापक िरचडर् ब्रूचेट यां या इ.स. १८६१ला झाले या
मृ यनंतर हे आजचे सुप्रिस ध “िद रॉयल कॉलेज ऑफ आटर् नावाने सवार्ना पिरिचत झाले.
अनेकदा ग हरमे ट आटर् कू ल हणून ओळखले जात असे. पुढे साउथ िकं ग टन कू ल
अशी अजून एक ओळख होत गेली. िरचडर् ब्रूचेट यां या मुख्याधापक हणून कारिकदीर्त
ि त्रयाकिरता देखील िवभाग िनमार्ण के लेला होता. िवज्ञान व कला शाखा वेग या हो याच.
रॉयल अॅकॅ डमी कू ल लंडनम ये प्रिस ध होतेच. याचे थलांतर इ.स. १८६७ला सोमसट
हाउसमधून नॅशनल गॅलरीत झाले. या सं था ग हरमे ट कू लपूवीर् हो याच व यांचे
अॅकॅ डमीक आटर् ट्रेिनग उपल ध होतेच. इंग्रजरा यवटी खालील इतर देशांवर देखील ते
अमलात आणले जाई. इ.स. १८३० पयर्ंत अनेक िचत्रकार यातून तयार झाले. ग हरमे ट
कू लना आिथर्क या सक्षम यापारी उ प नावर के ले जात असे. ग हरमे ट कू ल
अॅकॅ डमीक आटर्वर भर न देता बर्याचदा राजकीय याच वापर होत असे.

10. काहीकाळाने िब्रिटशां या लक्षात आले िक औ योिगक (इंड टी्यल) व उपयोिजत
िडझाईन युरोपीय देशा या तुलनेत खूपच मागे आहे. रा ट्रीय थरावर या टीने
प्रिशक्षणाची साखळीच राबून लंडन कू ल म यवतीर् ठेऊन याकिरता लोका यातुन
पैसा उभा के ला. िविलयम डायीसी हे पिहले संचालक व यां या हाताखाली
िरचडर् ब्रूचेट तयार झाले. अंतगर्त वादातून इ.स. १८५३ला हेन्री कोल मुख्य झाले.
इ.स. १८५२ला झाले या “ग्रेट एिक्झिबशन” मधून िमळाले या न यातून मो या
जागेवर हेन्री कोलिन साय स व आटर् डीपाटर्मे टसह िवकिसत के ले. हेन्री कोल
हुशार होते. यांनी िरचडर् रेडग्रेव या उ म िचत्रकाराला हाताशी ध न बॉटनी िवभाग
इ.स. १८४७म ये सु के ला.
रेडग्रेविन िविलयम डायीसी िचत्र संक पनेची हेन्री कोल या मदतीने
“िद साउथ िकं ग टन िस टीम” ज माला घातली.

11. अ यंत प्रभावी कलािशक्षण प धती सवर् इंग्रज राजवटी या देशातून इ.स. १९३०
पयर्ंत जवली. ( भारतात इ.स.१९२८ पयर्ंत कायम होती. कॅ टन सालोमन व
मद्रास कू लचे डॉक्टर हंटर यांनी भारतीय वाचा िवचार जवला यातूनच पुढे
“बॉ बे कू ल” िवकिसत झाले...रंजन जोशी िनरीक्षण ) िरचडर् ब्रूचेट यांनी प्रथम हा
िशक्षण क्रम राबिवला. यांनी याखाने या िस टीमला जव यास कारणीभूत
ठरली. कोसर्ची रचना २३ तरावर अनेक उपिवभागात
मांडली होती. वेगवेग या िम िशक्षण तरांना िनवड याची संधी
िव या यार्ंना होती. मािशिन ट, इंिजिनअसर् आिण फोरमन यांनी १ ते ५
तरांची िनवड करावी आिण मधील सवर् तर गाळून थेट २३ तरावर जाता येत
असे. टेक्नीक स टडीज व ऑरनामे टिल ट चे िव याथीर् सवर् २३ तरांचे
िशक्षण घेत. सवर्साधारण िव याथार्ना मोफत िशक्षण व यांना आिथर्क मदत
िमळत असे. तो कला िशक्षक होऊन जात असे.

12. रा ट्रीय िश यवृ ी िमळालेले हे इंड टी्यल िडझाईनअसर् होत व यांना फी
आकारली जात असे. यातील काही फाईन आटर् कडे जात. ि त्रयांना अधर्वेळ
वेग या वगार्त घेत असत. मुख्यतः ल करातील गणवेशात अगरख्यासह मॉडेल
मांड यात येई. इ.स. १८६१ पयर्ंत ि त्रयांना रॉयल अॅकॅ डमी कू लम ये
प्रवेश न हता.
थोडक्यात वरील मािहती अ यासताना इंग्लंडम ये
ि हक्टोिरयन आटर् आिण आटर् अॅड क्रा स या
जडणघडणीचा हा काळ जो भारतात जवळपास यास
सुमारास अमंलात आणला यामुळे तो आप याकडे
नक्कल व पात लादला गेला. याचे चांगले वाईट
पिरणाम आज अनुभवत आहोत.

17. “बॉ बे प्रेिसडे सी” या यावेळ या िब्रिटशां या स े या िनयंत्रणाखाली
असले या भौगोिलक प्रदेशावर सर जे. जे. कू ल या िशक्षणाची अंबलबजावणी
होत असे. याबाबत अजून आभासा मक मािहतीनुसार शोधून मुंबई, िसंध,
कराची ते अगदी येमेन मिधल एडन येवढा प्रवास करीत “बॉ बे प्रेिसडे सी” व
“बॉ बे कू ल” असा क कलेचा प्रवास करावा लागेल. खालीलप्रमाणे “बॉ बे
प्रेिसडे सी”चा िव तार आप याला इ टरनेट व न िमळतो. या सवर्
पा वर्भूमीवर िचत्रकला, मातीकला, लोहकला, व त्रकला, वा तूशा त्र आिण
एकू ण मानवी जीवन सं कृ ती अ यासावी लागेल. तसेच आिदवासी सं कृ ती
आिण भारतावरील आक्रमकांची लादलेली सं कृ तीचे अनेक पैलू यकले या
टीने लक्षात घ्यावे लागतील. “बॉ बे कू ल” चा आिशयावरील प्रभाव आिण
जागितकीकरणा या आज या य संक्रमण ि थतीचे अवलोकनाने एक अ यास
वतुर्ळ मांडता येईल.