Biographies and contributions of the following musicians 1) pt.omkarnath Thakur 2) Pt.Ravi Shankar 3) Ustad Fayyaz Khan

1. Unit-II
पुढे दिलेल्या संगीत तज्ांची जीवनचरित्र ललहून तयांचे संगीतातील योगिान स्पष्ट किा. पंडित
ओंकािनाथ ठाकू ि, पंडित िववशंकि उस्ताि फ
ै याज खान
ओमकािनाथ ठाक
ू ि
पण्डित ओंकारनाथ ठाकु र जन्म 24 जून 1897जहाज,खम्भात(गुजरात) बड़ौदा
ननधन 29 ददसम्बर 1967(उम्र 70) मुम्बई, महाराष्ट्र
ओंकारनाथ ठाकू र (१८९७-१९६७) हे भारतीय शिक्षणतज्ज्ञ, संगीतिास्त्रञ आणण दहंदुस्त्थानी
िास्त्रीय संगीतकार होते . ते ग्वाल्हेर घराडयािी संबंधधत होते .बनारस दहंदू ववद्यापीठातील
संगीताच्या प्राध्यापकाच्या पदाचा मान तयांनी वाढवला. ते ततकालीन संगीत क्षेरातील सवाात
आकर्ाक व्यण्ततमत्तवांपैकी एक होते. पन्नास आणण साठच्या दिकात पंडितजींच्या मेहफिलांनी
संपूणा देिाच्या टप्प्यांवर अधधराज्ज्य गाजवले. पंडित ओंकारनाथ ठाकू र यांच्या गायनात रंगसंगती
असायची, िास्त्राव्यनतररतत ते तयांच्या गायनात अिा प्रकारे रंग भरायचे की सामान्य श्रोताही
तयांच्या कलेचा चाहता होईल. तयाला वंदे मातरम फकंवा 'मैय्या मोरी मैं नही माखन खायो'
गाताना ऐकू न आध्याण्तमक अनुभूती शमळते .
परिचय -: श्री ओंकारनाथ ठाकू र यांचा जन्म गुजरातमधील बिोदा राज्ज्यातील एका गरीब कु टुंबात
झाला . तयांचे आजोबा महािंकर आणण विील ग़ौरीिंकर हे नाना साहेब पेिव्यांच्या सैन्यातील
िूर योद्धे होते . एकदा तयांचे विील अलोनी बाबा नावाच्या प्रशसद्ध योगींच्या संपकाात आले. या
महातम्याकिून दीक्षा घेतल्यानंतर ग़ौरीिंकर यांच्या कु टुंबाची ददिा बदलली. तो प्रणव-साधना
म्हणजेच ओंकारच्या ध्यानात राहू लागला. तयानंतर 24 जून 1897 रोजी तयांच्या च़ौथ्या मुलाचा
जन्म झाला. ओंकार-भतत वपतयाने मुलाचे नाव ओंकारनाथ ठेवले. तयाच्या जन्माच्या काही
काळानंतर, हे कु टुंब बिोदा राज्ज्यातील जहाज गावातून नमादेच्या काठावरील भरुच नावाच्या
दठकाणी स्त्थलांतररत झाले .ओंकारनाथजीं चे संगोपन व प्राथशमक शिक्षण येथेच झाले. तयांचे
बालपण गररबीत गेले. फकिोरवयातही ओंकारनाथजींना तयांचे विील आणण कु टुंबीयांच्या
उदरननवााहासाठी धगरणीत काम करावे लागले. ओंकारनाथ १४ वर्ाांचे असताना तयांच्या वडिलांचे
ननधन झाले. भरूचमधील एका संगीतप्रेमी सेठने फकिोर ओंकारची प्रनतभा ओळखून आपल्या

2. मोठ्या भावाला संगीत शिक्षणासाठी मुंबईतील ववष्ट्णू ददगंबर संगीत महाववद्यालयात पाठवायला
बोलावले तेव्हा तयांच्या जीवनात एक कलाटणी आली. तयांचे संगीत शिक्षण पंडित ववष्ट्णू ददगंबर
पलुस्त्कर यांच्या मागादिानाखाली सुरू झाले .
मुंबईच्या ववष्ट्णू ददगंबर संगीत महाववद्यालयात प्रवेि घेतल्यानंतर ओंकारनाथजींनी नतथला पाच
वर्ाांचा अभ्यासक्रम तीन वर्ाांत पूणा क
े ला आणण तयानंतर गुरुजींच्या चरणी बसून गुरु-शिष्ट्य
परंपरेनुसार संगीताचे सखोल शिक्षण घेतले. वयाच्या 20 व्या वर्ी ते इतक
े प्रवीण झाले की
तयांना लाहोरच्या गंधवा ववद्यालयात दाखल करडयात आले .प्राचाया ननयुतत क
े ले. 1934 मध्ये
तयांनी मुंबईत 'संगीत ननक
े तन'ची स्त्थापना क
े ली. 1940 मध्ये महामना मदन मोहन मालवीय
यांना कािी दहंदू ववद्यापीठाच्या संगीत ववद्यािाखेचे प्रमुख म्हणून बोलवायचे होते परंतु आधथाक
अिचणींमुळे ते तयांना बोलावू िकले नाहीत. नंतर जेव्हा पंडितजी ववद्यापीठाच्या दीक्षांत
समारंभात सहभागी होडयासाठी आले तेव्हा तेथील वातावरण तयांना इतक
े आविले की ते कािीला
स्त्थानयक झाले. 1950 मध्ये तयांनी बनारस दहंदू ववद्यापीठाच्या गांधवा महाववद्यालयाच्या
प्राचायापदाचा कायाभार स्त्वीकारला आणण 1957 मध्ये ननवृत्तीपयांत ते नतथेच रादहले. पंडित
ओंकारनाथ ठाकू र यांचे व्यण्ततमत्तव तयांच्या संगीताइतक
े च प्रभावी होते. एकदा महातमा गांधींनी
तयांचे गायन ऐकल्यानंतर दटप्पणी क
े ली होती - "पंडितजी तयांच्या क
े वळ एका ननशमातीने जनतेला
प्रभाववत करू िकतात, ण्जतक
े मी माझ्या अनेक भार्णांनी देखील करू िकत नाही." तयांनी
एकदा सर जगदीिचंद्र बसू यांच्या प्रयोगिाळेत वनस्त्पतींवर संगीताच्या नोट्सच्या पररणामावर
एक अशभनव आणण यिस्त्वी प्रयोग क
े ला. याशिवाय 1933 मध्ये ते इटलीच्या द़ौऱ्यावर असताना
तयांना कळले की, तेथील िासक मुसोशलनी गेल्या सहा मदहन्यांपासून झोपू िकलेला नाही.
पंडितजी मुसोशलनीला भेटले आणण तयांच्या गाडयाने तयांची झोप उिवली. तयांच्या संगीतात अिी
जादू होती की सामान्य माणूस आणण खास माणूसही संमोदहत झाल्याशिवाय राहू िकला नाही.
______________________________________________________________________________
_______
पंडित िववशंकि
पंडित रवविंकर (जन्म एवप्रल ७, इ.स. १९२०, मृतयु- डिसेंबर ११, इ.स. २०१२), हे एक भारतीय
संगीतञ व सुप्रशसद्ध सतारवादक होते. हे इसवी सनाच्या ववसाव्या ितकातील सतारवादनातील
एक श्रेष्ट्ठतम वादक मानले जातात. अशभजात भारतीय संगीतातील मैहर घराडयाचे प्रवताक
उस्त्ताद अलाउद्दीन खान यांचे ते शिष्ट्य होते. अशभजात भारतीय संगीत परंपरेची ओळख

3. पाश्चात्तय जगतास करून देडयाच्या प्रयतनांत तयांनी मोलाची भूशमका बजावली. सवााधधक प्रदीघा
आंतरराष्ट्रीय कारफकदीचे धगनेस रेकॉिा.
पंडित रवविंकरपंडित रवविंकर जन्म नाव रवीन्द्र श्याम िंकर च़ौधरी टोपणनाव रबू जन्म एवप्रल
७,१९२० वाराणसी,उत्तर प्रदेि, भारत. मृतयू डिसेंबर ११, इ.स. २०१२ सॅन डियेगो अमेररका.
विील -श्यामिंकर,आई -हेमांधगनी,पतनी-अन्नपूणाा देवी,अपतये- अनुष्ट्का िंकर
पुिस्काि - ग्रॅमी पुरस्त्कार, पद्मभूर्ण(१९८१), भारतरतन(१९९९)
वैयक्ततक जीवन - रवीन्द्र िंकर यांचे (घरातील टोपण नाव – रबू) मूळ गाव बांग्लादेिाच्या निाईल
ण्जल््याच्या काशलया तालुतयात आहे. तयांचा जन्म भारतातील कािी िहरात झाला. विील श्याम
िंकर ववद्वान व कायदेतज्ज्ञ होते. तयांचे पूणा बालपण वडिलांच्या गैरहजेरीतच गेले. तयांची आई
हेमांधगनी यांनी तयांचे पालन क
े ले. थोरले भाऊ उदय िंकर हे ववख्यात भारतीय नताक होते. ते
पॅररस येथे राहत. १९३० साली रवव िंकर आईसोबत पॅररस येथे गेले. तयांचे आठ वर्ाांचे िालेय
शिक्षण तेथेच झाले.रवविंकर यांचे पदहले लग्न तयांचे संगीत गुरू अलाउद्दीन खान यांची मुलगी
अन्नपूणाा देवी यांच्या सोबत इ.स. १९४१ मध्ये झाले आणण इ.स. मध्ये िुभेन्द्र उिा िुभो
िंकरचा जन्म झाला. इ.स. १९६२ मध्ये रवविंकर आणण अन्नपूणाा देवी यांच्यात घटस्त्िोट
झाला.इ.स. १९७० पासून पररधचत असलेल्या सुकन्या राजन यांच्यािी असलेल्या प्रेमसंबंधातून
तयांची मुलगी अनुष्ट्का िंकर यांचा जन्म इ.स. १९८१ मध्ये झाला. तयामुळे इ.स. १९८९ मध्ये
तयांनी हैदराबादच्या धचलकू र मंददरात सुकन्या राजनिी लग्न क
े ले.
संगीत जीवन -१९३८ साली, वयाच्या अठराव्या वर्ी रवविंकर यांनी उस्त्ताद अलाउद्दीन खान
यांच्याकिे शिक्षण सुरू क
े ले. शिक्षणकाळात ते उस्त्ताद साहेबांचे विील व आजचे प्रशसद्ध
सरोदवादक अली अकबर खान यांच्यािी पररधचत झाले. तयांनतर तया दोघांनी अनेक दठकाणी
एकर जुगलबंदी क
े ली. उस्त्ताद अलाउद्दीन खान यांच्याकिील शिक्षण १९४४ पयांत चालले.
रवविंकर यांनी १९३९ साली अहमदाबाद िहरात प्रथम खुली मैिल क
े ली. १९४५ सालापासूनच
तयांच्या सांगीनतक सृजनिीलतेचे भ्रमण इतर िाखांमध्येही सुरू झाले. तयांनी बॅलेसाठी संगीत
रचना व धचरपटांसाठी संगीत ददग्दिान सुरू क
े ले. तयाकाळातील गाजलेले धचरपट,धरती क
े लाल
व नीचा नगर या धचरपटांचे संगीत ददग्दिान तयांनी क
े ले. इतबाल यांच्या सारे जहॉ ं
से अच्छा या
गीतास तयांनी ददलेले संगीत अनतिय लोकवप्रय ठरले. इ.स. १९४९ साली रवविंकर ददल्लीच्या
ऑल इंडिया रेडिओत संगीत ददग्दिाक म्हणून रुजू झाले. याच काळात तयांनी वाद्य वृंद चेंबर
ऑक
े स्त्रा स्त्थापन क
े ला. इ.स. १९५० ते इ.स. १९५५ सालात रवव िंकर यांनी सतयण्जत राय यांच्या

4. अपू रयी – (पथेर पांचाली, अपराण्जत व अपूर संसार) या धचरपटांना संगीत ददले. यानंतर तयांनी
चापाकोया , चाली व सुप्रशसद्ध गांधी (१९८२)या धचरपटांस संगीत ददले.पंडित रवविंकर यांनी
मुंबईत इ.स. १९६२ साली व लॉस ॲन्जेशलस येथे १९६७ साली फकन्नर स्त्कू ल ऑि म्युणझकची
स्त्थापन क
े ली.आंतरराष्ट्रीय संगीत ववश्वात रवविंकर यांचे संगीत व्यण्तततव दुमुखी होते.
सतारवादक व संगीतकार अिी ती दोन रूपे होती. सतारवादक म्हणून ते परंपरावादी व
िुद्धतावादी; पण संगीतकार म्हणून उन्मुततपणा अिा रूपात वावरत. १९६६ साली तयांनी
प्रशसद्ध पाश्चात्तय संगीतकार जॉजा हॅररसन यांच्या सोबत जाझ संगीताचे कायाक्रम क
े ले. अशभजात
पाश्चात्तय संगीत व भारतीय लोकसंगीत अिा ववववध प्रवाहांवर तयांनी काम क
े ले. इ.स. १९५४
साली सोण्व्हएत युननयनमधील मैफिल ही तयांची पदहली आंतरराष्ट्रीय मैफिल. तयानंतर इ.स.
१९५६ साली तयांनी युरोप अमेररक
े त अनेक कायाक्रम क
े ले. यांत एडिनबगा ि
े ण्स्त्टव्हल, रॉयल
ि
े ण्स्त्टव्हल हॉल अिा प्रनतष्ट्ठेच्या मंचांचा समावेि आहे. पाश्चात्तय संगीतववश्वातील ववख्यात
असामी व व्हायोशलनवादक यहुदी मेनुदहन यांच्या सोबत क
े लेले सतार-व्हायोशलन कॉ ं
पोणझिनने
तयांना आंतरराष्ट्रीय संगीत ववश्वात उच्चस्त्थानी नेऊन ठेवले. तयांचे आणखी एक ववख्यात
कॉ ं
पोणझिन म्हणजे जपानी बासरी साकु हाचीचे प्रशसद्ध वादक ज्ज्यॅं वपयेरे रामपाल, गुरू होसान
यामामाटो व कोटो (पारंपररक जपानी तंतुवाद्य – कोटो)चे गुरू मुसुमी शमयाशिता यांच्या सोबतचे
कॉ ं
पोणझिन. १९९० सालचे ववख्यात संगीतञ फिशलप ग्रास सोबतची रचना पॅसेजेस ही तयांची
आणखी एक उल्लेखनीय रचना. २००४ साली पंडित रवविंकर हे फिशलप ग्रासच्या ओरायन रचनेत
सतारवादक म्हणून सहभागी झाले होते.
पुिस्काि व सन्मान
१९६२ साली भारतीय कलेचे सवोच्च सन्मान पदक राष्ट्रपती पदक;
१९८१ साली भारताचा सवोच्च नागरी सन्मान पद्मभूर्ण;
१९८६ साली भारताच्या राज्ज्यसभेचे सदस्त्यतव ;
१९९१ साली ि
ु कोदा एशियन कल्चरल प्राइझेस ;
१९९८ साली स्त्वीिनचा पोलर म्युणझक प्राइज (रे चाल्ास सोबत)
भारत सरकारकिून पद्मववभूर्ण
भारत सरकारकिून देशिकोत्तम

5. १९९९ साली भारत सरकारकिून भारतरतन;
२००० साली फ्र
े न्च सवोच्च नागरी सन्मान शलण्जयन ऑि अनार;
२००१ साली राणी दुसरी एशलजाबेथ यांच्याकिून ऑनररी नाईटहूि;
२००२ साली भारतीय चेंबर ऑि कॉमसाचे लाइि टाइम अधचव्हमेंट ॲवॉिा;
२००२ चे२ ग्रॅमी पुरस्त्कार;
२००३ साली आय.ई.एस.पी.ए. डिण्स्त्टंगववश्ि आदटास्त्ट ॲवािा, लंिन;
२००६ साली िाउंडिंग ॲम्बॅसेिर िॉर ग्लोबल एशमदट ॲवॉिा, स्त्यान डियेगो स्त्टेट ववद्यापीठ;
एकू ण १४ सन्माननीय िी.शलट्. पदव्या;
मॅगसेसे पुरस्त्कार, मननला, फिशलपाइन्स;
वल्िा इकॉनॉशमक िोरमकिून ग्लोबल ॲम्बॅसेिर ही उपाधी.
______________________________________________________________________________
उस्ताि फ
ै य्याज खााॉ
आिताब-ए-म़ौशसकी उस्त्ताद ि
ै य्याज खान हे आग्रा घराडयाचे प्रशसद्ध गायक होते. ध्रुपद,धमारच
नव्हे तर ख्याल,ठुमरी,गझल,दादरा अिा गायनाच्या सवाच िैलींमध्ये तयांचे प्रावीडय ननववावाद
होते.जन्म स्त्थान- आग्रा, भार्ा-उदूा,दहंदी गुरू गुलाम अब्बास खान,कल्लन खान हे होते .गायन
प्रकार दहंदुस्त्तानी िास्त्रीय संगीत. घराणे आग्रा घराणे. इ.सन 1886 आग्रा च्या जवळ
शसक
ं दराबाद येथे सिदर हुसैन यांच्या घरी ि
ै य्याज खाॉ यांचा जन्म झाला.वपताश्री सिदर हुसेन
हे ि
ै य्याज खाॉ यांच्या जन्माच्या चार मदहन्या अगोदर मरण पावले. िेवटी तयांचे आजोबा नाना
गुलाब अब्बास खा साहेब यांच्या घरी ि
ै याज खॉ यांचे पालन पोर्ण सुरू झाले ते वयाच्या 25
वर्ाापयांत तयांनी आपली संगीत साधना ही आजोबांकिे सुरू ठेवली तयांचे नातेवाईक नथन खॉ,
काका फिदॉ हुसेन खान कोटावाले यांच्याकिून तयांना संगीताची तालीम शमळवली काही ददवसांनी
ते मैसूर येथे आले. तेथे तयांनी 1911 मध्ये ‘आिताबे ‘ ही उपाधी शमळवली तयानंतर ते बिोदाचे
दरबारी गायक ननयुतत झाले नतथे तयांना ‘ञानरतन’ ही उपाधी शमळाली.उस्त्ताद ि
ै याच खा धृपद
तथा ख्याल गायन िैलीचे श्रेष्ट्ठतम गायक म्हणून प्रशसद्ध झाले. श्रोतयांच्या आग्रहास्त्तव कधी

6. कधी ते गझल सुद्धा सादर करत तयांच्या ठुमरी सादरीकरणाची पद्धत वेगळी असल्याने
श्रोतयांना अधधक रुचत असत. तयांची व्यण्ततमतव प्रभाविाली होते. तयांची उंची सहा फिट पृष्ट्ठ
िरीर साि िेरवानी असा तयांचा पोिाख होता. तयांचे व्यण्ततमतव एक वेगळी ओळख समाजात
स्त्थावपत करीत होते. आवाज सुमधुर बुलंद आणण भारदस्त्त होता स्त्वरावर ण्स्त्थत राहणे हे तयांच्या
िैलीची प्रमुख वविेर्ता होती .तयांचे काही रेकॉिा सुद्धा तयार झाले तयांचे शिष्ट्य परंपरा ववस्त्तीणा
अिी होती तयामधील काही नाव प्रशसद्ध आहेत ददलीपचंद वेदी ,उस्त्ताण्जया हुसेन ,अजमत हुसेन,
श्रीकृ ष्ट्ण नारायण रातांजनकर इतयादी तयांचे शिष्ट्य संप्रदायातील प्रमुख शिष्ट्यांमध्ये होते तयांचे
घराणे रंगीले घराणे नावाने प्रशसद्ध होते . नोम-तोम च्या अलापाची शसद्धी होती पाच नोव्हेंबर
१९५० बिोदा येथे उस्त्ताद ि
ै य्याज खाॉ यांचे ननधन झाले