levensloop van de zon

1. De levensloop van deDe levensloop van de
zonzon
Van gaswolk via hoofdreeks, reuzenster,Van gaswolk via hoofdreeks, reuzenster,
superreus, planetaire nevel naar hetsuperreus, planetaire nevel naar het
eindeloos lange leven van een witte dwergeindeloos lange leven van een witte dwerg
C. de JagerC. de Jager

2. Een ster wordt geboren in het interstellaireEen ster wordt geboren in het interstellaire
medium door samenklonteren van gaswolkenmedium door samenklonteren van gaswolken

3. Deel van de Apenkop nevel;Deel van de Apenkop nevel;
samenklonteren onder invloed van zwaartekrachtsamenklonteren onder invloed van zwaartekracht
en stralingsdruken stralingsdruk

4. Deel van de Orion nevel – gasDeel van de Orion nevel – gas
klontert traag tezamenklontert traag tezamen

5. Geboorteplaats van sterren in Vulpecula (Vosje)Geboorteplaats van sterren in Vulpecula (Vosje)

6. Gas wordt dichter en ondoorzichtig – Bok globulenGas wordt dichter en ondoorzichtig – Bok globulen
ontstaanontstaan (zie ook(zie ook The Milky Way. Bart J. Bok and Priscilla F. Bok,
Harvard University Press).

7. Globulen in soorten inGlobulen in soorten in IC 2994IC 2994
(Hubble opname)(Hubble opname)

8. Langzamerhand ontstaanLangzamerhand ontstaan protosterrenprotosterren::
steeds compacter gaswolken, maarsteeds compacter gaswolken, maar
waarin nog geen kernreacties optredenwaarin nog geen kernreacties optreden

9. Nog meer protosterrenNog meer protosterren (kleuren(kleuren
zijn overdreven – geven temperatuurverschillen aan)zijn overdreven – geven temperatuurverschillen aan)

10. Hoeveel tijd kost dit? Gebruik het Hertzsprung-RussellHoeveel tijd kost dit? Gebruik het Hertzsprung-Russell
diagram. Hoofdreeks, reuzen, superreuzen, witte dwergendiagram. Hoofdreeks, reuzen, superreuzen, witte dwergen

11. Een wat vollediger vorm; 95% van alleEen wat vollediger vorm; 95% van alle
sterren op de hoofdreeks. Nog helderdersterren op de hoofdreeks. Nog helderder
dan superreuzen: de hyperreuzendan superreuzen: de hyperreuzen

12. Evolutiesporen vóór aankomst op hoofdreeks;Evolutiesporen vóór aankomst op hoofdreeks;
de zon ontstaat in ca. tien miljoen jaarde zon ontstaat in ca. tien miljoen jaar

13. DE ZON ONTSTOND UIT HETDE ZON ONTSTOND UIT HET
INTERSTELLAIRE GAS IN RUIMINTERSTELLAIRE GAS IN RUIM
10 MILJOEN JAAR10 MILJOEN JAAR
Contractie naar de hoofdreeksContractie naar de hoofdreeks
duurde voor de zon dus niet langduurde voor de zon dus niet lang

14. DE BELANGRIJKSTE FASE:DE BELANGRIJKSTE FASE:
KERNFUSIE IN HET CENTRUMKERNFUSIE IN HET CENTRUM
VAN DE ZON; NU IS DE ZON EENVAN DE ZON; NU IS DE ZON EEN
STERSTER
Einde van eerste stap van de langeEinde van eerste stap van de lange
reis; begin van een nieuwe fasereis; begin van een nieuwe fase

15. Wanneer is de gaswolk een ster?Wanneer is de gaswolk een ster?
• Per definitie: zodra hij zelf licht-energie maakt.Per definitie: zodra hij zelf licht-energie maakt.
• Dit gaat door kernfusieDit gaat door kernfusie
• Vier protonen (kernen van het waterstof atoom)Vier protonen (kernen van het waterstof atoom)
verenigen zich tot één atoomkern: de kern vanverenigen zich tot één atoomkern: de kern van
een helium atoom. Dit gaat in enkele stappeneen helium atoom. Dit gaat in enkele stappen
• Daar komt veel licht bij vrijDaar komt veel licht bij vrij
• Gelukkig is dit een traag proces – daardoor kanGelukkig is dit een traag proces – daardoor kan
de zon lang bestaande zon lang bestaan

16. Bij ‘lage‘ temperatuur (tot ca. 17 miljoen graden) :Bij ‘lage‘ temperatuur (tot ca. 17 miljoen graden) :
de proton-proton reeks: stapsgewijze opbouw vande proton-proton reeks: stapsgewijze opbouw van
de helium-atoomkern uit vier protonende helium-atoomkern uit vier protonen

17. Bij temperaturen boven 17 miljoen gradenBij temperaturen boven 17 miljoen graden
overheerst de C-N-O cyclusoverheerst de C-N-O cyclus (bij 17 miljoen graden(bij 17 miljoen graden
leveren pp-reeks en CNO cyclus evenveel)leveren pp-reeks en CNO cyclus evenveel)

18. De zon nu: een bol van 1,4 miljoen kmDe zon nu: een bol van 1,4 miljoen km
diameter; 300 000 maal de aardmassadiameter; 300 000 maal de aardmassa

19. Halverwege de levensloopHalverwege de levensloop
• De zon is nu ongeveer 4,5 miljard jaren oudDe zon is nu ongeveer 4,5 miljard jaren oud
• Waterstof-helium fusie treedt nog slechts op inWaterstof-helium fusie treedt nog slechts op in
een schil om het centrale deel van de zoneen schil om het centrale deel van de zon
• In het centrum zijn alle waterstofkernen in dieIn het centrum zijn alle waterstofkernen in die
van helium omgezet – er is nu in de kern van devan helium omgezet – er is nu in de kern van de
zon geen waterstof over; dus geen fusiezon geen waterstof over; dus geen fusie
• Maar in een schil daar om heen is het heetMaar in een schil daar om heen is het heet
genoeg en is nog voldoende waterstof aanweziggenoeg en is nog voldoende waterstof aanwezig
voor de fusie:voor de fusie: schilfusieschilfusie

20. Het zonsinwendige nuHet zonsinwendige nu: centrale temperatuur en dichtheid zijn: centrale temperatuur en dichtheid zijn
15,7 miljoen graden en 160 kg/liter. Een ‘dode’ kern van niet-fuserend15,7 miljoen graden en 160 kg/liter. Een ‘dode’ kern van niet-fuserend
heliumgas; daar omheen fuseert H tot He in een schil:heliumgas; daar omheen fuseert H tot He in een schil: schilfusieschilfusie

21. Zeer stabiele lichtbronZeer stabiele lichtbron
Door contractie van het centrale deel nemen daar en inDoor contractie van het centrale deel nemen daar en in
de heliumfusie-schil de dichtheid en temperatuur toe.de heliumfusie-schil de dichtheid en temperatuur toe.
Daardoor zullen ook de zonnestraling en deDaardoor zullen ook de zonnestraling en de
zonshelderheid toenemen. Met 0,15% per miljoen jaarzonshelderheid toenemen. Met 0,15% per miljoen jaar

22. SPOOR 2: HET RODESPOOR 2: HET RODE
REUS STADIUMREUS STADIUM
Na 9 miljard jaar: eind waterstofNa 9 miljard jaar: eind waterstof
fusie. De zon, inmiddels al heelfusie. De zon, inmiddels al heel
wat intenser stralend, heeftwat intenser stralend, heeft
inmiddels de hoofdreeks verlateninmiddels de hoofdreeks verlaten

23. Naar het rode reus stadiumNaar het rode reus stadium
• Daar de zonnekern evenals de schil nu uit niet-Daar de zonnekern evenals de schil nu uit niet-
fuserend heliumgas bestaat en daarbuiten defuserend heliumgas bestaat en daarbuiten de
temperatuur te laag is voor fusie, wordt geentemperatuur te laag is voor fusie, wordt geen
straling meer geproduceerd. De inwendigestraling meer geproduceerd. De inwendige
stralingsdruk is dus laagstralingsdruk is dus laag
• Daardoor stort de kern ineen en zo wordt hetDaardoor stort de kern ineen en zo wordt het
binnenste van de zon vrij snel weer heterbinnenste van de zon vrij snel weer heter
• Waterstof-fusie treedt nu weer op en wel in eenWaterstof-fusie treedt nu weer op en wel in een
groeiende schil, steeds verder van het centrumgroeiende schil, steeds verder van het centrum

24. Steeds lichtsterker zon in deSteeds lichtsterker zon in de
rode reus faserode reus fase
• Waterstof-fusie schil schuift naar buitenWaterstof-fusie schil schuift naar buiten
• Zon wordt daardoor opgeblazen – omvang neemt toeZon wordt daardoor opgeblazen – omvang neemt toe
• Stralend oppervlak vergroot en daardoor wordtStralend oppervlak vergroot en daardoor wordt
oppervlak koeleroppervlak koeler
• Tegelijkertijd, door temperatuur-toename, steeds groterTegelijkertijd, door temperatuur-toename, steeds groter
energieproductie in de waterstofschil; zon gaat dusenergieproductie in de waterstofschil; zon gaat dus
helderder stralenhelderder stralen
• Zon loopt langs spoor 2 in evolutiediagramZon loopt langs spoor 2 in evolutiediagram
• Deze rode reus fase duurt een miljard jaarDeze rode reus fase duurt een miljard jaar

25. Na 10 miljard jaar: zon is rode reus;Na 10 miljard jaar: zon is rode reus;
helderheid ca. 600 maal huidige zon;helderheid ca. 600 maal huidige zon;
oppervlakte temperatuur 3600 gradenoppervlakte temperatuur 3600 graden

26. De rode reus:De rode reus: middellijn is ongeveer 100middellijn is ongeveer 100
maal groter dan nu geworden; binnenstemaal groter dan nu geworden; binnenste
drie planeten zijn opgesloktdrie planeten zijn opgeslokt

27. SPOOR 3: FUSERENDSPOOR 3: FUSEREND
HELIUM PRODUCEERTHELIUM PRODUCEERT
KOOLSTOF EN ZUURSTOFKOOLSTOF EN ZUURSTOF
Verdere evolutie: Dode heliumkernVerdere evolutie: Dode heliumkern
komt tot levenkomt tot leven

28. Temperatuur in kern neemt toeTemperatuur in kern neemt toe
• In de heliumkern vindt geen kernfusie plaatsIn de heliumkern vindt geen kernfusie plaats
• Er wordt dus geen straling geproduceerdEr wordt dus geen straling geproduceerd
• Ster bestaat aanvankelijk uit ‘dode’ heliumkernSter bestaat aanvankelijk uit ‘dode’ heliumkern
met daar om heen steeds grotere fuserende H-met daar om heen steeds grotere fuserende H-
He schilHe schil
• Er is dus slechts een geringe (stralings-) druk inEr is dus slechts een geringe (stralings-) druk in
de He kernde He kern
• De kern krimpt daardoor langzaam ineenDe kern krimpt daardoor langzaam ineen
• Daardoor stijgt daar de temperatuurDaardoor stijgt daar de temperatuur

29. Heliumfusie: een C-O kern ontstaatHeliumfusie: een C-O kern ontstaat
• Als de temperatuur in de kern boven 300 miljoen gradenAls de temperatuur in de kern boven 300 miljoen graden
is geworden, is fusie daar weer mogelijk:is geworden, is fusie daar weer mogelijk: heliumfusieheliumfusie
• Drie heliumdeeltje vormen koolstof deeltje (3HeDrie heliumdeeltje vormen koolstof deeltje (3He -> C):-> C):
Het ‘triple-alfa proces’ (heliumkern = alfa deeltje)Het ‘triple-alfa proces’ (heliumkern = alfa deeltje)
• Ook zuurstof ontstaan: C + He -> O. Zo ontstaat eenOok zuurstof ontstaan: C + He -> O. Zo ontstaat een
C/O kernC/O kern
• De sterkere straling van de steeds compacter sterkernDe sterkere straling van de steeds compacter sterkern
terwijl de zon niet meer groter wordt, eerder krimpt, geeftterwijl de zon niet meer groter wordt, eerder krimpt, geeft
een hogere oppervlakte temperatuureen hogere oppervlakte temperatuur
• Ster gaat naar links in Hertzsprung Russell diagram enSter gaat naar links in Hertzsprung Russell diagram en
wordt een ‘gele reus’ (spoor 3 in evolutie-diagram)wordt een ‘gele reus’ (spoor 3 in evolutie-diagram)

30. De ‘horizontale’ tak (3) wordt vrij snelDe ‘horizontale’ tak (3) wordt vrij snel
doorlopen: in slechts 100 miljoen jaardoorlopen: in slechts 100 miljoen jaar

31. SPOOR 4: ASYMPTOTISCHESPOOR 4: ASYMPTOTISCHE
REUZENTAK : GELE REUSREUZENTAK : GELE REUS
WORDT EEN RODEWORDT EEN RODE
SUPERREUSSUPERREUS
Na de horizontale tak doorlopen teNa de horizontale tak doorlopen te
hebben komt de zon op dehebben komt de zon op de
asymptotische reuzentakasymptotische reuzentak

32. ASYMPTOTISCHEASYMPTOTISCHE
REUZENTAK (SPOOR 4)REUZENTAK (SPOOR 4)
WORDT BEHEERST DOORWORDT BEHEERST DOOR
DRIE VERSCHIJNSELENDRIE VERSCHIJNSELEN
- Een gedegenereerde sterkernEen gedegenereerde sterkern
- Een sterke zonnewindEen sterke zonnewind
- Thermische pulsenThermische pulsen

33. Gedegenereerde kernGedegenereerde kern
• Druk in het centrum is nu zo groot geworden dat hetDruk in het centrum is nu zo groot geworden dat het
elektronengas daarelektronengas daar degenereertdegenereert
• Dit betekent dat elk elektron een ruimte inneemt die veelDit betekent dat elk elektron een ruimte inneemt die veel
kleiner is dan de omvang van de elektronenschillen rondkleiner is dan de omvang van de elektronenschillen rond
de atoomkernende atoomkernen
• Atomen beperken zich tot hun kernen; die zijn meer danAtomen beperken zich tot hun kernen; die zijn meer dan
1000 maal kleiner dan het atoom1000 maal kleiner dan het atoom
• Typische gasdichtheid in gedegenereerde sterkern isTypische gasdichtheid in gedegenereerde sterkern is
dan ca. 100 000 tot een miljoen: d.w.z.: een literdan ca. 100 000 tot een miljoen: d.w.z.: een liter
elektronengas weegt 100 000 tot een miljoen kg.elektronengas weegt 100 000 tot een miljoen kg.

34. Zonnewind neemt in sterkte toeZonnewind neemt in sterkte toe
• De toegenomen temperatuur, die tot in deDe toegenomen temperatuur, die tot in de
buitenste lagen optreedt, veroorzaakt eenbuitenste lagen optreedt, veroorzaakt een
steeds groeiende en dus omvangrijkersteeds groeiende en dus omvangrijker
fuserende buitenmantel; deze wordtfuserende buitenmantel; deze wordt
‘opgeblazen’.‘opgeblazen’.
• Nog verder daarbuiten een steeds ijlere, koelereNog verder daarbuiten een steeds ijlere, koelere
mantelmantel
• Steeds meer stergas stroomt daardoor de ruimteSteeds meer stergas stroomt daardoor de ruimte
in : de verhoogde zonnewindin : de verhoogde zonnewind

35. Thermische pulsenThermische pulsen
• Groot temperatuurverschil tussen heet centraalGroot temperatuurverschil tussen heet centraal
deel en koelere mantel veroorzaakt sterkedeel en koelere mantel veroorzaakt sterke
convectieconvectie: opstijgende en dalende gasstromen.: opstijgende en dalende gasstromen.
• Het hete gas uit de kern dringt zo door tot in deHet hete gas uit de kern dringt zo door tot in de
buiten liggende heliumschilbuiten liggende heliumschil
• Zo kan dan vrij dicht onder het oppervlak evenZo kan dan vrij dicht onder het oppervlak even
fusie van heliumgas tot koolstof (triple alfa)fusie van heliumgas tot koolstof (triple alfa)
optreden: eenoptreden: een thermische pulsthermische puls leidt even totleidt even tot
extra sterke zonnewindextra sterke zonnewind

36. Thermische puls: korte flits vanThermische puls: korte flits van
uitgestraald gasuitgestraald gas
• Deze flits duurt zo kort dat hij moeilijk waarneembaar isDeze flits duurt zo kort dat hij moeilijk waarneembaar is
• Toch is onlangs bij de ster R Sculptoris (Beeldhouwer)Toch is onlangs bij de ster R Sculptoris (Beeldhouwer)
een aantal opvolgende pulsen waargenomeneen aantal opvolgende pulsen waargenomen
• Dit gebeurde in het nieuwe internationale observatoriumDit gebeurde in het nieuwe internationale observatorium
ALMAALMA
• ALMA: samenwerkingsproject van ESO (EuropeanALMA: samenwerkingsproject van ESO (European
Southern Observatory), de VS en Japan.Southern Observatory), de VS en Japan.

37. Pas onlangs waargenomenPas onlangs waargenomen
• Op het Chajnator plateau in Chili (5000 mOp het Chajnator plateau in Chili (5000 m
hoog) staat sinds kort ALMA:hoog) staat sinds kort ALMA: Atacama
Large Millimeter/submillimeter Array
(ALMA)
• Dit is een complex van 66 uiterst
nauwkeurige radio antennes
• Het complex strekt zich uit over ongeveer
16 km

38. Deel van het ALMA observatoriumDeel van het ALMA observatorium

39. Gas-uitstotingen van de ster R Sculptoris.Gas-uitstotingen van de ster R Sculptoris.
LLichte spiraalstructuur van het uitgestroomde gasichte spiraalstructuur van het uitgestroomde gas
om roterende ster verraadt thermische pulsom roterende ster verraadt thermische puls

40. MIRA STERRENMIRA STERREN
De (reusachtig grote en tevens ijle) zon is nu zoDe (reusachtig grote en tevens ijle) zon is nu zo
onstabiel dat onder invloed van deze pulsen enonstabiel dat onder invloed van deze pulsen en
gedurende een deel van deze fase (spoor 4) degedurende een deel van deze fase (spoor 4) de
ster kan gaan pulseren en zo is de zon danster kan gaan pulseren en zo is de zon dan
tijdelijk een veranderlijke stertijdelijk een veranderlijke ster

41. Ontdekking van de Mira sterrenOntdekking van de Mira sterren
• 13 aug. 1596: dominee David Fabricius13 aug. 1596: dominee David Fabricius
(oost-Friesland) ontdekte een nieuwe ster(oost-Friesland) ontdekte een nieuwe ster
in de Walvis – bleek veranderlijk met eenin de Walvis – bleek veranderlijk met een
periode van ongeveer 300 dagenperiode van ongeveer 300 dagen
• Hevelius noemde hem Mira Ceti : deHevelius noemde hem Mira Ceti : de
verwonderlijke in de Walvisverwonderlijke in de Walvis
• Bleek later prototype te zijn van een groteBleek later prototype te zijn van een grote
groep: de Mira sterrengroep: de Mira sterren

42. Lichtkromme Mira van 1865-1985Lichtkromme Mira van 1865-1985

43. Kleiner deel van lichtkromme; amplitude is ca. 6Kleiner deel van lichtkromme; amplitude is ca. 6
magnituden (= factor 250); periode ruim 300magnituden (= factor 250); periode ruim 300
dagen.dagen.

44. De Mira fase is vrij kort in vergelijk metDe Mira fase is vrij kort in vergelijk met
verblijfsduur op Asymptotische Reuzentakverblijfsduur op Asymptotische Reuzentak
• De pulsaties worden waarschijnlijk geïnitieerdDe pulsaties worden waarschijnlijk geïnitieerd
door de thermische pulsendoor de thermische pulsen
• Per jaar verliest de Mira ster ongeveer 2Per jaar verliest de Mira ster ongeveer 2
miljoenste zonsmassamiljoenste zonsmassa
• Ster verblijft ca. 30 miljoen jaar opSter verblijft ca. 30 miljoen jaar op
Asymptotische ReuzentakAsymptotische Reuzentak
• Massaverlies in 1 miljoen jaar zou dus meer zijnMassaverlies in 1 miljoen jaar zou dus meer zijn
dan een zonsmassa (= de massa van de ster).dan een zonsmassa (= de massa van de ster).
• Mira fase kan dus niet 30 miljoen jaren durenMira fase kan dus niet 30 miljoen jaren duren

45. SPOOR 5:SPOOR 5:
VOORLAATSTE FASE:VOORLAATSTE FASE:
PLANETAIRE NEVELPLANETAIRE NEVEL
Groot massaverlies in de asymptotischeGroot massaverlies in de asymptotische
reuzenfase. Uiteindelijk is alle H en Hereuzenfase. Uiteindelijk is alle H en He
opgebrand. Koolstof en zuurstof kunnen bij deopgebrand. Koolstof en zuurstof kunnen bij de
heersende temperatuur niet fuseren; daarvoorheersende temperatuur niet fuseren; daarvoor
heeft zon te geringe massa. De zon stort in zijnheeft zon te geringe massa. De zon stort in zijn
geheel ineen tot en gedegenereerde ‘wittegeheel ineen tot en gedegenereerde ‘witte
dwerg’dwerg’

46. Val-energie produceert verhittingVal-energie produceert verhitting
• De energie van het vallende gas wordt bij hetDe energie van het vallende gas wordt bij het
ineenstorten omgezet in warmte- (thermische-)ineenstorten omgezet in warmte- (thermische-)
energie: ster wordt nog even verder verhitenergie: ster wordt nog even verder verhit
• Dit geldt voor voor de buitenlagenDit geldt voor voor de buitenlagen
• Daar vindt nog even enige kernfusie plaats maarDaar vindt nog even enige kernfusie plaats maar
het grootste deel van het verhitte gas vliegt dehet grootste deel van het verhitte gas vliegt de
ruimte inruimte in
• Wegvliegend gas omhult nog enige tijd deWegvliegend gas omhult nog enige tijd de
gedegenereerde stergedegenereerde ster

47. Omhullende gaswolk noemen we de planetaire nevel; deOmhullende gaswolk noemen we de planetaire nevel; de
overblijvende gedegenereerde ster: de witte dwergoverblijvende gedegenereerde ster: de witte dwerg

48. Spoor 5: planetaire nevel; spoor 6: witte dwergSpoor 5: planetaire nevel; spoor 6: witte dwerg

49. De Ringnevel in De Lier. Het uitgestoten gas omhult deDe Ringnevel in De Lier. Het uitgestoten gas omhult de
ster. In een slechte kijker ziet dit er uit als een planeetje.ster. In een slechte kijker ziet dit er uit als een planeetje.

50. Andere planetaire nevel – er is meer dan één wolk.Andere planetaire nevel – er is meer dan één wolk.
zie de vage omhulling. We tonen meer gevallenzie de vage omhulling. We tonen meer gevallen

56. Gaswolk: meer dan één uitstoting;Gaswolk: meer dan één uitstoting;
korte leeftijdkorte leeftijd
• Er is vaak sprake van meer dan één uitstotingEr is vaak sprake van meer dan één uitstoting
van gas; heeft te maken met thermische pulsen.van gas; heeft te maken met thermische pulsen.
• De omhullende gaswolk stroomt weg met eenDe omhullende gaswolk stroomt weg met een
gemiddelde snelheid van enkele tot enkelegemiddelde snelheid van enkele tot enkele
tientallen km/seconde.tientallen km/seconde.
• Hij wordt nog wel even van uit de mantel van deHij wordt nog wel even van uit de mantel van de
ster aangevuld maar na enkele tienduizendenster aangevuld maar na enkele tienduizenden
jaren is de planetaire nevel in de ruimtejaren is de planetaire nevel in de ruimte
verdwenen: Einde van de voorlaatste fase.verdwenen: Einde van de voorlaatste fase.

57. Nog even hoge temperatuurNog even hoge temperatuur
• Direct na het verlaten van de asymptotischeDirect na het verlaten van de asymptotische
reuzentak zal de ineenstortende ster totreuzentak zal de ineenstortende ster tot
verhitting leiden van het gasverhitting leiden van het gas
• De verhitting vindt plaats nabij en dicht onderDe verhitting vindt plaats nabij en dicht onder
het steroppervlakhet steroppervlak
• Daardoor wordt de nevel heet – dat kan tot veleDaardoor wordt de nevel heet – dat kan tot vele
tienduizenden graden oplopentienduizenden graden oplopen
• Maar uiteindelijk is het gas verdwenen ; overMaar uiteindelijk is het gas verdwenen ; over
blijft de kale witte dwergblijft de kale witte dwerg

58. SPOOR 6: DE EINDFASE ISSPOOR 6: DE EINDFASE IS
EEN WITTE DWERGSTEREEN WITTE DWERGSTER
Over blijft een witte dwergster: massa vanOver blijft een witte dwergster: massa van
ongeveer 1 zonsmassa en omvang als van deongeveer 1 zonsmassa en omvang als van de
aarde. Gedegenereerde materie, dus compactaarde. Gedegenereerde materie, dus compact
objectobject

59. De eerst ontdekte witte dwerg – Sirius B.De eerst ontdekte witte dwerg – Sirius B.
Massa als van de zon; omvang als de aardeMassa als van de zon; omvang als de aarde..

60. Doorsnee van een gemiddelde witte dwergDoorsnee van een gemiddelde witte dwerg

61. Evolutiespoor – van witte naar bruine dwergEvolutiespoor – van witte naar bruine dwerg

62. Van wit naar rood, bruin, zwartVan wit naar rood, bruin, zwart
• De witte dwergster blijft afkoelen.De witte dwergster blijft afkoelen.
• Aanvankelijk was het een hete witte dwerg, dieAanvankelijk was het een hete witte dwerg, die
al afkoelend na lange tijd rood wordtal afkoelend na lange tijd rood wordt
• Zijn lichtuitstraling dankt hij aan het inkrimpenZijn lichtuitstraling dankt hij aan het inkrimpen
van de ster, dus val-energie; dat is geen rijkevan de ster, dus val-energie; dat is geen rijke
energiebron – dus weinig lichtenergiebron – dus weinig licht
• Hij koelt verder af en straalt steeds zwakker; zoHij koelt verder af en straalt steeds zwakker; zo
ontstaat na de rode, de bruine dwerg – daarnaontstaat na de rode, de bruine dwerg – daarna
wordt hij geleidelijk onzichtbaarwordt hij geleidelijk onzichtbaar

63. Veel witte dwergen in oudeVeel witte dwergen in oude
stergroepstergroep
• Een witte dwerg is minstens 10 miljard jaar oudEen witte dwerg is minstens 10 miljard jaar oud
• Het heelal is 14 miljard jaar oudHet heelal is 14 miljard jaar oud
• Er zijn stergroeperingen die ouder zijn dan 10Er zijn stergroeperingen die ouder zijn dan 10
miljard jaarmiljard jaar
• Zoals de bolvormige sterhopenZoals de bolvormige sterhopen
• Deze moeten dus veel witte dwergen bevatten;Deze moeten dus veel witte dwergen bevatten;
dode resten van zon-achtige sterrendode resten van zon-achtige sterren
• Deze resten zullen nog miljarden jaren blijvenDeze resten zullen nog miljarden jaren blijven
stralen; steeds zwakkerstralen; steeds zwakker

64. Dit blijkt: Er zijn veel witte dwergen (de rodeDit blijkt: Er zijn veel witte dwergen (de rode
puntjes) in de oude sterhoop M4puntjes) in de oude sterhoop M4

65. Samengevat: verblijftijden in miljarden jarenSamengevat: verblijftijden in miljarden jaren
• Contractie uit interstellair gas: 0,01Contractie uit interstellair gas: 0,01
• HoofdreeksHoofdreeks 99
• Rode reusRode reus 11
• Gele reus (horizontale tak)Gele reus (horizontale tak) 0,10,1
• Rode superreusRode superreus 0,030,03
• Planetaire nevelPlanetaire nevel 0,000 030,000 03
• Witte, rode, bruine, … dwergWitte, rode, bruine, … dwerg velevele

66. DANK U !DANK U !
Deze presentatie kan nagezienDeze presentatie kan nagezien
worden op mijn website. Ga naarworden op mijn website. Ga naar
www.cdejager.comwww.cdejager.com en daar naaren daar naar
het blad ‘presentaties’ . Daarhet blad ‘presentaties’ . Daar
naar ‘zon-levensloop’naar ‘zon-levensloop’