Tijdens het 1e Science Café in Ede gaf Prof Henny J.G.L.M. Lamers, emeritus hoogleraar astronomie en ruimteonderzoek aan de universiteiten van Utrecht en Amsterdam een boeiende lezing over een aantal astronomische verschijnsel.
1. PLANETEN, KOMETEN ENPLANETEN, KOMETEN EN
STERREN IN SOORTENSTERREN IN SOORTEN
Wat zien we aan de hemel?Wat zien we aan de hemel?
Waaruit bestaat het heelal?Waaruit bestaat het heelal?
En hoe oud is het heelal?En hoe oud is het heelal?
Kees de JagerKees de Jager
2. Een klein stukje van de sterrenhemel;Een klein stukje van de sterrenhemel;
ruim tienduizend sterrenruim tienduizend sterren
3. Op dit plaatje staan al meerOp dit plaatje staan al meer
dan tienduizend sterrendan tienduizend sterren
Hoeveel sterren zijn er in hetHoeveel sterren zijn er in het
heelal? Dat gaan we straksheelal? Dat gaan we straks
uitrekenenuitrekenen
4. Onder het eiland Texel ligt eenOnder het eiland Texel ligt een
zandlaag van ongeveer tweezandlaag van ongeveer twee
kilometer dik, maar toch …kilometer dik, maar toch …
Er zijn veel meer sterren in hetEr zijn veel meer sterren in het
heelal dan er zandkorreltjes zijnheelal dan er zandkorreltjes zijn
op en onder Texelop en onder Texel
6. De Zon: een gloeiend hete bol van anderhalfDe Zon: een gloeiend hete bol van anderhalf
miljoen kilometer groot,300 000 maalmiljoen kilometer groot,300 000 maal
zwaarder dan de aarde. Hij staat 150zwaarder dan de aarde. Hij staat 150
miljoen km van ons vandaanmiljoen km van ons vandaan
7. En dit is onze planeet. De aarde isEn dit is onze planeet. De aarde is
100 keer kleiner dan de zon en100 keer kleiner dan de zon en
loopt in een jaar om de zonloopt in een jaar om de zon
8. Wij zijn niet de enige planeet!Wij zijn niet de enige planeet!
Er lopen acht planeten om de zonEr lopen acht planeten om de zon
10. De acht planeten die om de zonDe acht planeten die om de zon
lopenlopen
• Mercurius, Venus, de Aarde, Mars,Mercurius, Venus, de Aarde, Mars,
Jupiter, Saturnus, Uranus en NeptunusJupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus
• Mercurius heeft maar 3 maanden nodigMercurius heeft maar 3 maanden nodig
voor een omloop; Neptunus 167 jarenvoor een omloop; Neptunus 167 jaren
• Vanuit de aarde gezien is Venus deVanuit de aarde gezien is Venus de
helderste planeet; soms zien we hem alshelderste planeet; soms zien we hem als
avondsteravondster
• Op het ogenblik is hij morgenster, vóórOp het ogenblik is hij morgenster, vóór
zonsopkomst aan de oostelijke hemelzonsopkomst aan de oostelijke hemel
11. Saturnus, de planeet met deSaturnus, de planeet met de
ringen. Ook geen ster!ringen. Ook geen ster!
12. De planeet met de ringenDe planeet met de ringen
• De ringen bestaan uit heel veel ijsblokjesDe ringen bestaan uit heel veel ijsblokjes
• Ze draaien als maantjes om de planeetZe draaien als maantjes om de planeet
• Saturnus staat 10 maal verder van de zon dan wijSaturnus staat 10 maal verder van de zon dan wij
• Loopt in bijna 30 jaar eenmaal om de zonLoopt in bijna 30 jaar eenmaal om de zon
• Tienmaal groter dan de aardeTienmaal groter dan de aarde
• Ruim zestig maantjesRuim zestig maantjes
• Grootste maan heet Titan; ontdekt door ChristiaanGrootste maan heet Titan; ontdekt door Christiaan
Huygens op 25 maart 1655Huygens op 25 maart 1655
14. De Huygens landingDe Huygens landing
• Aan een parachute daaldeAan een parachute daalde
een instrument naar deeen instrument naar de
maan Titan (in 2005)maan Titan (in 2005)
• Onderweg naar benedenOnderweg naar beneden
regenderegende het!het!
• Maar de temperatuur isMaar de temperatuur is
180 graden onder nul !?180 graden onder nul !?
• Het regende vloeibaarHet regende vloeibaar
methaangas !methaangas !
15. Huygens zag land, rivieren en eenHuygens zag land, rivieren en een
zee(?) Alles vloeibaar methaanzee(?) Alles vloeibaar methaan
17. De planeet VenusDe planeet Venus
• Venus is onze zusterplaneetVenus is onze zusterplaneet
• Even groot als de aarde, maar staatEven groot als de aarde, maar staat
dichter bij de zondichter bij de zon
• Steeds door wolkenlaag omgevenSteeds door wolkenlaag omgeven
• Wolkenlaag van wel 40 km dikWolkenlaag van wel 40 km dik
• Enorm heet oppervlak: 400 – 500 gradenEnorm heet oppervlak: 400 – 500 graden
• Loopt eenmaal om de zon in 225 dagenLoopt eenmaal om de zon in 225 dagen
18. Zonnestraling verwarmt de planetenZonnestraling verwarmt de planeten
• De zon dankt zijn straling aan kernfusie.De zon dankt zijn straling aan kernfusie.
• In het diepste binnenste is de temperatuur ruimIn het diepste binnenste is de temperatuur ruim
15 miljoen graden15 miljoen graden
• Daar worden waterstof atomen omgezet inDaar worden waterstof atomen omgezet in
helium.helium.
• Zo straalt de zon en zo worden de planetenZo straalt de zon en zo worden de planeten
verwarmdverwarmd
• Daar danken wij ons bestaan aan.Daar danken wij ons bestaan aan.
19. Zon gaat steeds feller stralenZon gaat steeds feller stralen
• Hoe minder waterstof in zijn binnenste, des teHoe minder waterstof in zijn binnenste, des te
feller straalt de zonfeller straalt de zon
• Zo heeft de zon nog 6 miljard jaar te leven. DanZo heeft de zon nog 6 miljard jaar te leven. Dan
straalt hij duizend maal feller dan nustraalt hij duizend maal feller dan nu
• Over 500 miljoen jaar is de aarde net zo warmOver 500 miljoen jaar is de aarde net zo warm
als Venus nu; leven is hier dan moeilijk of zelfsals Venus nu; leven is hier dan moeilijk of zelfs
niet mogelijk.niet mogelijk.
• Nu terug naar VenusNu terug naar Venus
20. Door de wolken heen zien we toch hetDoor de wolken heen zien we toch het
oppervlak van Venus – met radaroppervlak van Venus – met radar
21. Bergen Sif en Gula;Bergen Sif en Gula;
lavastromenlavastromen
22. Er zijn nog meer planeten aanEr zijn nog meer planeten aan
de hemel te ziende hemel te zien
De grootste planeet heet Jupiter. Hij staatDe grootste planeet heet Jupiter. Hij staat
vijf maal verder van de zon dan de aarde –vijf maal verder van de zon dan de aarde –
dus erg koud. Staat nu achter de zon, dusdus erg koud. Staat nu achter de zon, dus
voor ons onzichtbaarvoor ons onzichtbaar
23. De grootste planeet: Jupiter: koude wolken –De grootste planeet: Jupiter: koude wolken –
geen vaste grondgeen vaste grond
24. Voorjaar 2009: ineens was er eenVoorjaar 2009: ineens was er een
vreemde vlek op Jupitervreemde vlek op Jupiter
26. Een komeet heette vroeger ‘staartster’Een komeet heette vroeger ‘staartster’
• Het is geen sterHet is geen ster
• Een komeet is een blok ijs, 5 tot 20 km groot;Een komeet is een blok ijs, 5 tot 20 km groot;
dus zo klein als een van de Waddeneilandendus zo klein als een van de Waddeneilanden
• Hij wordt door de zon verwarmdHij wordt door de zon verwarmd
• Het ijs smelt en verdamptHet ijs smelt en verdampt
• Die damp wordt weggeblazen door de zonDie damp wordt weggeblazen door de zon
• En zo ontstaat de staartEn zo ontstaat de staart
27. De komeet smelt dus!De komeet smelt dus!
Blijft er nog wat van over? Als hijBlijft er nog wat van over? Als hij
vaak in de buurt van de zon komtvaak in de buurt van de zon komt
blijft er niet veel over.blijft er niet veel over.
28. de komeet smelt; wat blijft er overde komeet smelt; wat blijft er over
• Een heleboel gruis; kleine en groteEen heleboel gruis; kleine en grote
steentjessteentjes
• Die vliegen dan los door de ruimte, maarDie vliegen dan los door de ruimte, maar
net zo snel als de komeetnet zo snel als de komeet
• Dat is ongeveer 30 kilometer per secondeDat is ongeveer 30 kilometer per seconde
• En soms ligt de aarde op hun wegEn soms ligt de aarde op hun weg
• In de lucht om de aarde verbranden ze.In de lucht om de aarde verbranden ze.
29. Een ‘vallende ster’ is een klein stukje gruis; de restEen ‘vallende ster’ is een klein stukje gruis; de rest
van een komeet. Komt razendsnel uit de ruimte;van een komeet. Komt razendsnel uit de ruimte;
het verbrandt en is in enkele seconden opgebrandhet verbrandt en is in enkele seconden opgebrand
30. Een vallende ‘ster’Een vallende ‘ster’
• Dat is dus geen ster maar een klein steentje,Dat is dus geen ster maar een klein steentje,
van een paar millimeter groot. Het vliegt met eenvan een paar millimeter groot. Het vliegt met een
snelheid van ongeveer 30 kilometer per secondesnelheid van ongeveer 30 kilometer per seconde
door de luchtdoor de lucht
• Hij verbrandt en dat brandende spoor noemenHij verbrandt en dat brandende spoor noemen
we eenwe een vallende stervallende ster
• Een vallende ster wordtEen vallende ster wordt meteoormeteoor genoemdgenoemd
• Soms zijn ze zo groot dat ze niet helemaalSoms zijn ze zo groot dat ze niet helemaal
verbranden; ze vallen dan op de grondverbranden; ze vallen dan op de grond
31. De grote meteoor van 13 oktober 2009, 7 uur ‘sDe grote meteoor van 13 oktober 2009, 7 uur ‘s
avonds, is in heel Noord Nederland gezien. Dezeavonds, is in heel Noord Nederland gezien. Deze
foto is gemaakt in Groningenfoto is gemaakt in Groningen
32. Vuurbol van 22 sep 2017Vuurbol van 22 sep 2017
gefotografeerd met standaard cameragefotografeerd met standaard camera
33. Vuurbol van 22 sep 2017Vuurbol van 22 sep 2017
• Gezien van uit Nederland, Belgie,Gezien van uit Nederland, Belgie,
Duitsland, Frankrijk, EngelandDuitsland, Frankrijk, Engeland
• Meer dan 500 waarnemingen ingestuurdMeer dan 500 waarnemingen ingestuurd
• Begin van baan van boven Barneveld ;Begin van baan van boven Barneveld ;
Circa 50 km hoogCirca 50 km hoog
• Daarna westwaarts; einde bovenDaarna westwaarts; einde boven
Noordzee; daar viel de meteoriet in zeeNoordzee; daar viel de meteoriet in zee
35. Metoriet van Glanerbrug (7 aprilMetoriet van Glanerbrug (7 april
1990); viel door dak van een huis1990); viel door dak van een huis
36. Zo vliegen er onnoemelijk veelZo vliegen er onnoemelijk veel
brokken ijs en rotsbrokken doorbrokken ijs en rotsbrokken door
de ruimtede ruimte
Enkele grote en heel veel kleine.Enkele grote en heel veel kleine.
De grootste is 1000 km groot; dieDe grootste is 1000 km groot; die
noemen we een planetoïdenoemen we een planetoïde
37. Als ze op een planeet inslaan danAls ze op een planeet inslaan dan
ontstaat daar een kraterontstaat daar een krater
38. Een grote krater: Copernicus. 90 kmEen grote krater: Copernicus. 90 km
middellijn. Dat was een inslag in de maanmiddellijn. Dat was een inslag in de maan
300 miljoen jaar geleden300 miljoen jaar geleden
39. Inslagen op de aardeInslagen op de aarde
• Als ze op de maan kunnen inslaan danAls ze op de maan kunnen inslaan dan
kunnen die stenen ook op aarde inslaankunnen die stenen ook op aarde inslaan
• Dat gebeurt geregeldDat gebeurt geregeld
• Ongeveer 200 keer in de laatste honderdOngeveer 200 keer in de laatste honderd
miljoen jarenmiljoen jaren
• Kleine keien vaker dan grote – er zijn nuKleine keien vaker dan grote – er zijn nu
eenmaal meer kleine dan groteeenmaal meer kleine dan grote
40. Soms slaat een groot rots- of ijsblok op deSoms slaat een groot rots- of ijsblok op de
aarde in. De Toengoeska inslag van 30 juniaarde in. De Toengoeska inslag van 30 juni
1908.1908.
41. De Barringer krater in Arizona (V.S.) met 1300De Barringer krater in Arizona (V.S.) met 1300
meter middellijn. Ontstond 50 000 jaar geledenmeter middellijn. Ontstond 50 000 jaar geleden
door inslag van een stuk ijzer-nikkel van 50 meterdoor inslag van een stuk ijzer-nikkel van 50 meter
middellijn met snelheid 18 m /sec.middellijn met snelheid 18 m /sec.
42. We zagen nog maar een heelWe zagen nog maar een heel
klein stukje van het heelalklein stukje van het heelal
De immens grote wereld van deDe immens grote wereld van de
sterrensterren
43. Het wintersterrenbeeld OrionHet wintersterrenbeeld Orion
• In vroeg voorjaar aanIn vroeg voorjaar aan
de zuidelijke hemelde zuidelijke hemel
• Duizenden sterrenDuizenden sterren
(Elke ster is een zon!)(Elke ster is een zon!)
• Betelgeuze (linksBetelgeuze (links
boven),is 370 maal zoboven),is 370 maal zo
groot als de zon engroot als de zon en
straalt 10 000 maalstraalt 10 000 maal
meer licht uitmeer licht uit
• Zie ook de ‘gordel’Zie ook de ‘gordel’
44. We meten de afstand in lichtjarenWe meten de afstand in lichtjaren
• Een lichtjaar: de afstand di het licht in eenEen lichtjaar: de afstand di het licht in een
jaar aflegtjaar aflegt
• Het licht gaat 300 000 kilometer perHet licht gaat 300 000 kilometer per
secondeseconde
• Een jaar heeft ongeveer 30 000 000Een jaar heeft ongeveer 30 000 000
secondenseconden
• Dus een lichtjaar is 9 000 000 000 000 kmDus een lichtjaar is 9 000 000 000 000 km
45. De melkweg – een wazigeDe melkweg – een wazige
band langs de hemelband langs de hemel
Het best te zien in de zomer inHet best te zien in de zomer in
zuidelijke strekenzuidelijke streken
46. De melkweg gezien vanaf eenDe melkweg gezien vanaf een
hoge bergtop –miljoenen sterrenhoge bergtop –miljoenen sterren
47. Het MelkwegstelselHet Melkwegstelsel
• Alle sterren die we zien horen tot eenAlle sterren die we zien horen tot een
grote sterverzameling – Melkwegstelselgrote sterverzameling – Melkwegstelsel
• Het Melkwegstelsel is een platteHet Melkwegstelsel is een platte
verzameling sterren; 100.000 lichtjarenverzameling sterren; 100.000 lichtjaren
grootgroot
• Totaal bevat het 100 miljard sterrenTotaal bevat het 100 miljard sterren
48. Een ander melkwegstelsel – 100Een ander melkwegstelsel – 100
miljard sterren die om het middelpuntmiljard sterren die om het middelpunt
lopen, zoals de aarde om de zonlopen, zoals de aarde om de zon
49. Een kamer van dit gebouw,Een kamer van dit gebouw,
gevuld met zand, bevat netgevuld met zand, bevat net
zoveel zandkorrels als en sterrenzoveel zandkorrels als en sterren
zijn in ons melkwegstelselzijn in ons melkwegstelsel
Maar er zijn ontelbaar veel andereMaar er zijn ontelbaar veel andere
melkwegstelselsmelkwegstelsels
50. WeWe zienzien meer dan 100 miljard zulke stelselsmeer dan 100 miljard zulke stelsels
in het heelal; maar er zijn vast veel meer!in het heelal; maar er zijn vast veel meer!
51. Een bijzondere foto: hij toont een deel van het heelal tot opEen bijzondere foto: hij toont een deel van het heelal tot op
12 miljard lichtjaren: elk vlekje is een melkwegstelsel en12 miljard lichtjaren: elk vlekje is een melkwegstelsel en
bevat ca. 10 - 100 miljard sterrenbevat ca. 10 - 100 miljard sterren
52. Er zijn onnoemelijk veelEr zijn onnoemelijk veel
sterren in het heelalsterren in het heelal
Veel meer sterren dan erVeel meer sterren dan er
zandkorrels zijn in en onderzandkorrels zijn in en onder
GorsselGorssel
53. Planeten om andere sterrenPlaneten om andere sterren
• In 1995 werd voor het eerst een ster ontdektIn 1995 werd voor het eerst een ster ontdekt
waar een planeet om heen looptwaar een planeet om heen loopt
• En nu kennen we al enkele duizenden sterrenEn nu kennen we al enkele duizenden sterren
met een of meer planetenmet een of meer planeten
• Zouden daar ook planeten tussen zijn die op deZouden daar ook planeten tussen zijn die op de
aarde lijken?aarde lijken?
• En zou daar ook leven op kunnen voorkomen?En zou daar ook leven op kunnen voorkomen?
Een vraag waar we nog geen antwoord opEen vraag waar we nog geen antwoord op
hebbenhebben
54. Ons gigantische heelal ontstondOns gigantische heelal ontstond
13,8 miljard jaren geleden13,8 miljard jaren geleden
Daarna ontstonden de sterren en deDaarna ontstonden de sterren en de
melkwegstelsels en ten slotte de planeten ommelkwegstelsels en ten slotte de planeten om
de sterren. Op een van die planeten – dede sterren. Op een van die planeten – de
aarde – ontstond het levenaarde – ontstond het leven
55. Op onze aarde ontstond hetOp onze aarde ontstond het
levenleven
Waar zou dan nog meer gebeurdWaar zou dan nog meer gebeurd
kunnen zijn ???kunnen zijn ???
56. Een groot heelalEen groot heelal
• We zien maar een deel van het heelal.We zien maar een deel van het heelal.
• Maar wat we zien bevat honderd miljardMaar wat we zien bevat honderd miljard
melkwegstelsels.melkwegstelsels.
• Elk daarvan bevat ca. een tot honderdElk daarvan bevat ca. een tot honderd
miljard sterren en nog tien maal zoveelmiljard sterren en nog tien maal zoveel
‘onzichtbare materie’.‘onzichtbare materie’.
57. Tot slot: vier enorme raadselsTot slot: vier enorme raadsels
• Het heelal is uit het niets ontstaan; hoe weten we dat en hoe kanHet heelal is uit het niets ontstaan; hoe weten we dat en hoe kan
dat? Het probleem van de oerknal:dat? Het probleem van de oerknal:
• Alles loopt van elkaar weg. Hoe verder twee melkwegstelsels vanAlles loopt van elkaar weg. Hoe verder twee melkwegstelsels van
elkaar staan des te sneller lopen ze van elkaar weg. Wegloop-elkaar staan des te sneller lopen ze van elkaar weg. Wegloop-
snelheden zijn gemeten tot enkele honderdduizenden km/secondesnelheden zijn gemeten tot enkele honderdduizenden km/seconde
• We hebben zo ontdekt dat het hele heelal uitzet.We hebben zo ontdekt dat het hele heelal uitzet.
• Er was dus eenEr was dus een oerknaloerknal waarmee alles begon.waarmee alles begon.
• Dat gebeurde 13,8 miljard jaar geledenDat gebeurde 13,8 miljard jaar geleden
• Daarvoor was er niets. Hoe kan het heelal uit het niets ontstaan ?Daarvoor was er niets. Hoe kan het heelal uit het niets ontstaan ?
En welke kracht is verantwoordelijk voor dat uitzetten? Dat is hetEn welke kracht is verantwoordelijk voor dat uitzetten? Dat is het
eerste probleemeerste probleem
58. Het tweede grote probleemHet tweede grote probleem
• Sterren trekken elkaar aan: dat is de zwaartekracht.Sterren trekken elkaar aan: dat is de zwaartekracht.
• We meten de snelheid waarmee een hemellichaam omWe meten de snelheid waarmee een hemellichaam om
een ander loopt.een ander loopt.
• Zo weten we hoeveel massa de aarde omvat, nadat deZo weten we hoeveel massa de aarde omvat, nadat de
snelheid is gemeten waarmee een satelliet om de aardesnelheid is gemeten waarmee een satelliet om de aarde
loopt.loopt.
• We meten snelheden op allerlei plaatsen in het heelal enWe meten snelheden op allerlei plaatsen in het heelal en
vonden devonden de onzichtbare materieonzichtbare materie; het heelal bevat tien; het heelal bevat tien
maal meer aantrekkend materiaal dan wat we zien.maal meer aantrekkend materiaal dan wat we zien.
• Maar wat is dat dan wel voor materie?Maar wat is dat dan wel voor materie?
59. En nu het derde grote probleemEn nu het derde grote probleem
• Het heelal zet uit. We meten de snelheden waarmee datHet heelal zet uit. We meten de snelheden waarmee dat
gebeurt.gebeurt.
• Door terug te kijken op grote afstanden meten we ook deDoor terug te kijken op grote afstanden meten we ook de
uitzettings-snelheden van miljoenen tot miljarden jarenuitzettings-snelheden van miljoenen tot miljarden jaren
terugterug
• Dan vinden we dat de uitzettings-snelheid vroegerDan vinden we dat de uitzettings-snelheid vroeger
geringer was dan nu : dit noemen we de versneldegeringer was dan nu : dit noemen we de versnelde
expansie van het heelal.expansie van het heelal.
• Versnelling gaat niet als er geen kracht op werkt. WelkeVersnelling gaat niet als er geen kracht op werkt. Welke
onbekende kracht zit achter die versnellingonbekende kracht zit achter die versnelling
60. En dan is er nog een vierdeEn dan is er nog een vierde
reusachtig probleemreusachtig probleem
Bestaan er misschien nog meer heelallen en zo ja,Bestaan er misschien nog meer heelallen en zo ja,
hoeveel dan wel.hoeveel dan wel.
En waar kunnen we daar iets van zien?En waar kunnen we daar iets van zien?
Kunnen we wel buiten het heelal kijken? ?Kunnen we wel buiten het heelal kijken? ?
61. DUS: DOE JE BEST !DUS: DOE JE BEST !
Wie een van deze vier zaken oplostWie een van deze vier zaken oplost
verdient de Nobelprijsverdient de Nobelprijs
62. GA NAARGA NAAR WWW.CDEJAGER.COMWWW.CDEJAGER.COM
DAAR NAARDAAR NAAR PRESENTATIESPRESENTATIES
EN DAN NAAREN DAN NAAR HEELALHEELAL
Deze lezing nalezen ?Deze lezing nalezen ?
