1. มองมิติใหม่ของการพัฒนาข้าวและชาวนาไทย
รศ.สมพร อิศวิลานนท์
สถาบันคลังสมองของชาติ
การสัมมนาพิเศษมูลนิธิข ้าวไทย “เรื่องมองมิติใหม่ของการพัฒนาข ้าวและชาวนาไทย”
วันที่ 5 กันยายน 2557 เวลา 9.00-12.00 น
ณ ห ้อง 701 ชั้น 7 อาคารวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ บางเขน
E-mail address: somporn@knit.or.th
สถาบันคลังสมองของชาติ

2. 1. ความต้องการข้าวโลก การผลิต และการค้า
สถาบันคลังสมองของชาติ
หัวข้อนําเสนอ:
การสัมมนาพิเศษมูลนิธิข ้าวไทย “เรื่องมองมิติใหม่ของการพัฒนาข ้าวและชาวนาไทย” วันที่ 5 กันยายน 2557
ณ ห ้อง 701 ชั้น 7 อาคารวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ บางเขน
2. ข้าวส่งออกต้องดูถึงความต้องการของตลาดและ
คู่แข่งขันทางการค้า
3. มิติใหม่ของการสร้างความยั่งยืนและมั่นคงให้กับข้าว
และชาวนาไทย

3. 1. ความต้องการข้าวโลก การผลิตและการค้า
การสัมมนาพิเศษมูลนิธิข ้าวไทย “เรื่องมองมิติใหม่ของการพัฒนาข ้าวและชาวนาไทย” วันที่ 5 กันยายน 2557
ณ ห ้อง 701 ชั้น 7 อาคารวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ บางเขน

4. 1.1 ข้าว:ภูมิภาคไหนที่ผลิตไม่เพียงพอ?
ที่มา : 1/ World Food Statistic and Graphic,Kyushu University, Faculty of Agriculture
2/ Grain : World Markets and Trade , June 2014 USDA
ภูมิภาคของโลก
ประชากร
(ล้านคน)
การบริโภค
(ล้านตัน)
การผลิต
(ล้านตัน)
เกิน/ขาด
(ล้านตัน)
เอเชีย 3,755.87 405.96 429.01 +23.05
-เอเชียตะวันออก 1550.67 162.48 157.37 -5.11
-เอเชียตะวันตก 1610.60 140.86 154.19 +13.33
-อาเซียน 594.60 102.62 117.45 +14.78
ตะวันออกกลาง 276.90 8.99 2.33 -6.66
อเมริกาเหนือ 528.7 8.47 7.29 -1.82
อเมริกาใต้ 387.50 14.66 16.56 +1.90
ยุโรป 520.20 3.20 1.94 -1.26
กลุ่มสหภาพรัสเซียเก่า 284.80 1.51 1.21 -0.30
แอฟริกา 989.50 29.98 17.77 -12.21
อื่นๆ 84.60 0.76 1.37 +0.61
รวม 6,828.07 473.53 477.48 +3.95
1.ความต้องการข้าวโลกการผลิตและการค้า

5. การผลิต การบริโภคและการค้าอาเซียนและอาเซียน + 3
ประเทศ
ปริมาณข้าวสาร 2556(ล้านตัน)
ส่งออก นําเข้า การผลิตในประเทศ
การบริโภคใน
ประเทศ
สิงคโปร์ - 0.30 - 0.30
มาเลเซีย - 0.89 1.69 2.82
ฟิลิปปินส์ - 1.0 11.43 12.85
อินโดนีเซีย - 0.65 36.55 39.55
บรูไนดารุสซาลาม - 0.36 0.05 0.41
เวียดนาม 6.7 - 27.52 19.65
ไทย 6.97 - 23.54 11.40
ลาว 0.35 - 1.48 1.13
กัมพูชา 0.78 - 4.23 3.45
พม่า 0.67 - 10.96 10.19
รวม ASEAN 15.77 3.20 117.45 101.75
เอเชียใต้
อินเดีย 10.48 - 105.24 94.03
ปากีสถาน 3.6 - 6.67 2.6
บังคลาเทศ - 0.30 33.8 34.5
รวม 3 ประเทศ 14.08 0.30 145.71 131.93
ที่มา : ข ้อมูลจํานวนประชากร จาก World Bank, ข ้อมูลข ้าว จาก Grain : World Market and Trade, USDA ; June 2014
1.2 ASEAN และ West Asia เป
็ นแหล่งอุปทานข้าวส่วนเกิน
1.ข้าวในบริบทของพืชอาหารและการค้าข้าวโลก

6. ที่มา: USDA อ ้างใน “Southeast Asia’s Rice Surplus” by K. Baldwin; N. Childs; J. Dyck and J. Hansen, USDA, December
2012
1.3 การหดตัวของตลาดนําเข้าข้าวใน ASEAN เกิดจาก
นโยบายการพึ่งตนเอง
1.ข้าวในบริบทของพืชอาหารและการค้าข้าวโลก

7. 2. ข้าวส่งออกต้องดูถึงความต้องการของตลาดและ
คู่แข่งขันทางการค้า
สถาบันคลังสมองของชาติ
7
การสัมมนาพิเศษมูลนิธิข ้าวไทย “เรื่องมองมิติใหม่ของการพัฒนาข ้าวและชาวนาไทย” วันที่ 5 กันยายน 2557
ณ ห ้อง 701 ชั้น 7 อาคารวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ บางเขน

8. -
500,000
1,000,000
1,500,000
2,000,000
2,500,000
3,000,000
3,500,000
4,000,000
4,500,000
5,000,000
ปริมาการส่งออกข ้าวไทยไปยังภูมิภาคต่างๆ ปี 2550-2555 (ตัน)
2550
2551
2552
2553
2554
2555
2.1อาฟริกาเป
็ นตลาดการค้าที่สําคัญของไทย
ที่มา:คํานวณจากฐานข ้อมูลของสํานักงานเศรษฐกิจการเกษตรด ้วยความร่วมมือกับกรมศุลกากร
2. ข้าวส่งออกต้องดูถึงความต้องการของตลาดและคู่แข่งขันทางการค้า

9. ปริมาณการส่งออกข้าวไทยปี 2554-2556 แยกตามประเภทข้าว
2.2 ตลาดส่งออกข้าวไทยที่สําคัญเป
็ นข้าวนึ่งและข้าว
หอม
หน่วย: ตัน
หน่วย: ตัน
ที่มา: ปี 2554 และ 55 จากสภาหอการค ้าไทย; ปี 2556 จากสํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร
2. ข้าวส่งออกต้องดูถึงความต้องการของตลาดและคู่แข่งขันทางการค้า

10. ที่มา : จัดทําจากฐานข้อมูลสภาหอการค้าแห่งประเทศไทย และ
USDA:Vietnam Grain and Feed Annual 2013
ที่มา : จัดทําจากฐานข้อมูลสภาหอการค้าแห่งประเทศไทย และ USDA
Vietnam Grain and Feed Annual 2013
2.3สําหรับตลาดข้าว 5% และ 25% ส่งออกของไทย
ได้สูญเสียตลาดให้กับเวียดนามมานานแล้ว
10
0
500000
1000000
1500000
2000000
2500000
3000000
หน่
ว
ย:ต
ัน
ไทย
เวียดนาม
0
500000
1000000
1500000
2000000
หน่
ว
ย:ต
ัน
ไทย
เวียดนาม
ปริมาณส่งออกข ้าวของไทยและ
เวียดนามไปนอกตลาด Asia ปี 2555 ปริมาณส่งออกข ้าวของไทยและ
เวียดนามไปในตลาด Asia ปี 2555
ตลาดในภูมิภาค ไทยส่งออก 2556 เวียดนามส่งออก 2556
ล้านตัน % ล้านตัน %
เอเชียและตะวันออกกลาง 2,334,310 33.49 4,091,435 61.71
รวม 6,970,078 100.00 6,630,308 100.00
2. ข้าวส่งออกต้องดูถึงความต้องการของตลาดและคู่แข่งขันทางการค้า

11. 2.4 ราคาข้าวไทยขาดเสถียรภาพในช่วง 2 ปีที่ผ่านมา
 เพราะไทยไม่มีอํานาจเหนือคู่แข่งในตลาดการค ้าข ้าวโลก สินค ้า
ข ้าว 5% และ 25% เป็นสินค ้าที่ทดแทนกันได ้ดี
ที่มา: USDA “Grain: World Markets and Trade”, December 2013
2. ข้าวส่งออกต้องดูถึงความต้องการของตลาดและคู่แข่งขันทางการค้า

12. 3. มิติใหม่ของการสร้างความยั่งยืนและ
มั่นคงให้กับข้าวและชาวนาไทย
การสัมมนาพิเศษมูลนิธิข ้าวไทย “เรื่องมองมิติใหม่ของการพัฒนาข ้าวและชาวนาไทย” วันที่ 5 กันยายน 2557
ณ ห ้อง 701 ชั้น 7 อาคารวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ บางเขน

13. เหนือ อีสาณ กลาง ใต้ รวม
ผลผลิตข้าวนาปีเฉลี่ย 54-56(ล้านตันข้าวเปลือก)
ข ้าวเจ ้า 6.63 7.40 5.77 0.44 20.24
ข ้าวเจ ้าอื่นๆ 5.51 0.53 5.38 0.44 11.86
ข ้าวหอมมะลิ 1.12 6.87 0.39 - 8.38
ข ้าวเหนียว 2.09 5.60 0.01 - 7.70
ผลผลิตข้าวนาปรังเฉลี่ย 54-56(ล้านตันข้าวเปลือก)
ข ้าวเจ ้า 4.40 1.34 4.85 0.21 10.80
รวมการผลิตทั้งปี
ข ้าวเจ ้าอื่นๆ 9.91 1.87 10.23 0.65 22.66
ข ้าวหอมมะลิ 1.12 6.87 0.39 - 8.38
ข ้าวเหนียว 2.09 5.60 0.01 - 7.70
รวมข้าวทุกชนิด 13.12 14.34 10.63 0.65 38.74
3.1 มองความต้องการของตลาดแล้วมาจัดการระบบ
การผลิต
ที่มา: คํานวณจากข ้อมูล สศก.
3. มิติใหม่ของการสร้างความยั่งยืนและมั่นคงให้กับข้าวและชาวนาทย

14. 3.2 (ต่อ)
ผลผลิต บริโภคและ
แปรรูป
ส่งออก สต็อก
หน่วย: ล ้านตัน
ข ้าวหอมมะลิ 4.19 2.51 1.5 น้อย
ข ้าวเหนียว 3.85 3.08 0.33 น้อย
ข ้าวสารเจ ้า 14.72
ข ้าวพื้นเมืองใช ้ทําข ้าวนึ่ง
ข ้าวพันุ์ไม่ไวแสงบาง
พันธุ์
0.5
1.9
2.40
ต ้องการใช ้พันธุ์
จําเพาะมีวัตถุดิบ
จํากัดสต็อกน้อย
ข ้าวพื้นเมืองอื่นๆ 1.3 1.1 0.2 ไม่เป็นปัญหา
ข ้าวพันธุ์ไม่ไวแสง
(นาชลประทาน)
10.0 2.8 2.37 4.83
(มีปัญหา)
ข ้าวหอมประทุม 1.0 0.9 0.1 ผลผลิตมีน้อย
สต็อกน้อย
ผลผลิตข ้าวในรูปข ้าวสาร(milled rice)และการใช ้บริโภคในประเทศ ข ้าวที่ผลิต
แล ้วไม่เป็นปัญหาได ้แก่ข ้าวหอมมะลิและข ้าวเหนียวรวมถึงข ้าวพื้นเมืองอื่นๆ
ที่มา: ดัดแปลงจากข ้อมุลการผลิตและการส่งออก
3. มิติใหม่ของการสร้างความยั่งยืนและมั่นคงให้กับข้าวและชาวนาทย

15. เปรียบเทียบราคาข้าวในตลาดส่งออกของประเทศต่างๆเดือน กุมภาพันธ์, 2556
ชนิดข้าว สหรัฐฯ อุรุกวัย ไทย เวียดนาม อินเดีย ปากีสถาน กัมพูชา
4-5%/100%B 585 615 453
5% 441 445 435 435
10% 575 610 434 440 - 430
15% 565 na 429 435 425
25% 419 405 395 385
ข้าวนึ่ง 635 1/ 600 1/ 447 430 450
ข้าวหอมมะลิ 1090 630 855 1/
ข้าวหอมประทุม 604
บาสมาติ 1,400 1,350
หน่วย: US$ ต่อตัน
ที่มา: FAO rice price update August 2014 ใน http://www.thairiceexporters.or.th/;1/ from Oryza.com
ราคาข ้าวส่งออกที่เป็น mass production จะต่างจากข ้าว niche productionหรือมี
ความจําเพาะ
15
ที่มา: http://www.thairiceexporters.or.th/
3.3 ตลาดส่งออกจะให้ราคาต่างกันไปตามความจําเพาะ
ของข้าว
3. มิติใหม่ของการสร้างความยั่งยืนและมั่นคงให้กับข้าวและชาวนาทย

16. 3.4 การลดการผลิตแบบ Mass ไปสู่การผลิตแบบ Niche โดย
อาศัยความหลากหลายของทรัพยากรเชิงพื้นที่สร้างจุดยืนการ
พึ่งพาตนเองเพื่อความเข้มแข็งของครัวเรือนและท้องถิ่น
ปริมาณการส่งออกข้าวไทยปี 2554-2556 แยก
ตามประเภทข้าว
หน่วย: ตัน
ที่มา: ปี 2554 และ 55 จากสภาหอการค ้าไทย; ปี 2556 จากสํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร
ข ้าวในพื้นที่ชลประทานมีการผลิตแบบ Mass เมื่อสีเป็นข ้าวสาร
5% หรือ 25% แข่งขันไม่ได ้ในตลาดการค ้าข ้าวโลก
หน่วย: ตัน
3.มิติใหม่ของการสร้างความยั่งยืนและมั่นคงให้กับข้าวและชาวนาไทย

17. การผลิตแบบ Niche Product เป็นการสร ้างสินค ้าจําเฉพาะภายใต ้
การผลิตและคุณสมบัติในรูปแบบต่างๆ เช่น การผลิตแบบอินทรีย์
การผลิตข ้าวหอมมะลิอินทรีย์+มิติทางภูมิศาสตร์+มิติด ้านวัฒนธรรม
รม การผลิตข ้าว GI การผลิตข ้าวไรซ์เบอร์รี่ เป็นต ้น
3.5 การผลิตแบบ Niche เป
็ นการสร้างคุณภาพและความจําเพาะ
ให้กับสินค้าข้าว ในพื้นที่อีสานสามารถสร้างความจําเพาะให้กับ
ผลผลิตได้
การผลิตที่ดีต ้องให ้ได ้คุณภาพและมาตรฐาน
การผลิตข ้าวที่มีประเด็นด ้านโภชนาการและการนําไปใช ้เป็นโอสถ
3.มิติใหม่ของการสร้างความยั่งยืนและมั่นคงให้กับข้าวและชาวนาไทย

18. ข้าวขาว
20 บาท/กก.
ข้าวมีกลิ่นหอม
35บาท/กก.
ข้าวที่มีองค์ประกอบ
โภชนาการสูง
>80 บาท/กก.
3.6 ทําอย่างไรจะใช้พื้นที่เท่าเดิมแต่ได้รายได้เพิ่มจาก
คุณค่าและมูลค่าของผลผลิต
ที่มา: ดัดแปลงจาก Apichart
Vannvichit
เครื่องสําอางค์/spa
6,500 บาทต่อกก.
3.มิติใหม่ของการสร้างความยั่งยืนและมั่นคงให้กับข้าวและชาวนาไทย
เกษตรกรจะต้องมีการรวมตัวกันสร้างมาตรฐานโดยใช้หลักของการจัดการ
เชิงคุณค่าพร้อมๆกับการสร้างความแน่นอนในอุปทานผลผลิต(supply
procurement)

19. 3.7 เส้นทางการผลิตแบบ Niche
ได้รับคุณค่าจากการบริโภค
อาหารที่ได้คุณภาพ เป
็ นมิตร
กับสิ่งแวดล้อม มีความ
ปลอดภัย เข้าถึงได้และมีอยู่
อย่างพอเพียง
ผูกโยงเครือข่ายสร้างเป
็ นตลาด
จําเพาะ(nich market) มีกลไก
รับรองคุณค่า มีช่องทางในการ
กระจายสินค้า ที่เป
็ นธรรม
สร้างความจําเพาะในคุณค่า
ของสินค้า(niche product)
ใช้ปัจจัยการผลิตที่เป
็ นมิตรต่อ
สิ่งแวดล้อม มีกลไกของ
กิจกรรมและการจัดการที่ดี
ตระหนักถึงความสําคัญ
ของระบบนิเวศ
สภาพแวดล้อมและ
ทรัพยากรธรรมชาติ
19
ดิน นํ้า อากาศ
biodiversity
สังคม
เศรษฐกิจ
สิ่งแวดล ้อม
เกษตรกรรม
ยั่งยืน
คุณภาพชีวิตที่
ดีของเกษตรกร
ประสิทธิภาพ ความเป
็ นธรรม
การ
ผสมผสาน
การผลิตพืช
และสัตว์
3.มิติใหม่ของการสร้างความยั่งยืนและมั่นคงให้กับข้าวและชาวนาไทย

20. ระบบการผลิต
(Production System)
ระบบการตลาด
(
3.8 การรวมเป
็ นกลุ่มของเกษตรกรรายย่อยจะทําให้การสร้างห่วง
โซ่คุณค่าในกระบวนการผลิตและการตลาดเกิดขึ้นได้และมีความ
ยั่งยืน
ระบบการแปรรูป
(Processing System)
Marketing System)
ระบบการบร ิโภค
(Consumption System)
Source: Modified from Boonjit Titapiwatanakun KU 2 Dec. 2003
การสนับสนุนจาก
หน่วยงานของรัฐ
การสนับสนุนจาก
องค์กรธุรกิจ
3.มิติใหม่ของการสร้างความยั่งยืนและมั่นคงให้กับข้าวและชาวนาไทย

21. การให ้
ความสําคัญในการ
จัดการไร่นา เพื่อ
สร ้างคุณภาพใน
ตัวสินค ้าข ้าว GAP
ออร์แกนิค
โรงสี สหกรณ์
การเกษตร ผู ้
รวบรวมในท ้องถิ่น
เป็นผู ้ดําเนินการ
รวบรวมสินค ้าข ้าว
ไปสู่กระบวนการ
แปรรูป
ผู ้ประกอบการ
ส่งออก ผู ้ค ้าส่งและ
ค ้าปลีกข ้าวสาร หยง
โมเดอร์นเทรด ทํา
ให ้เกิดการกระจาย
สินค ้าสู่ผู ้บริโภค
ปลายทาง
ต ้นนํ้า
เกษตรกร
ปลายนํ้าผู ้
ส่งออกและ
ร ้านค ้า
กลางนํ้า
คนกลางและผู ้
แปรรูป
3.9 ส่วนประกอบของโซ่อุปทานสินค้าข้าว
21
การก ้าวสู่ยุคการค ้าเสรี
ความก ้าวหน้าของเทคโนโลยีและนวัตกรรม
พันธ์ข ้าว ความ
บริสุทธิ์
การดูแลในช่วง
การเพาะปลูก
การเก็บเกี่ยว
การจัดคุณภาพข ้าวและการตรวจสอบ
การเก็บสต็อก
โลจิสติก
การอ ้างอิงราคา
การจัดบรรจุภัณฑ์
การขนส่ง
การอ ้างอิงราคา ผู้บริโภค
ในประเทศ
และ
ผู้บริโภคใน
ตลาด
ต่างประเทศ
จากผืนนาสู่โต๊ะอาหาร
ผืนนา
3.มิติใหม่ของการสร้างความยั่งยืนและมั่นคงให้กับข้าวและชาวนาไทย

22. ปัจจัยการผลิต
• เมล็ดพันธุ์ดี
• .ใช ้ปัจจัยการผลิตคุณภาพ
• จัดการเครื่องมืออย่างมี
ประสิทธิภาพ
การผลิต
• รวมที่นาให ้ใหย่ขึ้น
• มีมาตรบานการผลิต
• ใช ้เครื่องจักรกลเข ้าช่วย
• ทําชลประทานไร่นาให ้มีประสิทธิภาพ
การดูแลหลังเก็บเกี่ยว
• แปรรูปที่ดี
• เก ้บรักษาดี
• การขนส่งดี
การแปรรูป
• High VA processing
• Processing by-products
การค้า
• สืบที่มาได ้
• คุณภาพดี
• ความปลอดภัย
• การตลาด
3.10 รูปแบบของ การพัฒนาห่วงโซ่คุณค่าข้าว
ธุรกิจ
สหกรณ์การเกษตร
การจัดการที่ดินและทุน
การส่งเสริม การให้
สินเชื่อ
Source:Dang Kim Son, 2014
:
22

23. Each ASEAN
Country
Standard
International
Standard
การเกษตรไทย
การเกษตรนานาชาติ
การเกษตร
อาเซียน
3.11 อย่าลืมว่าสินค้าข้าวในยุคการค้าเสรี เกษตรกรและ
ชุมชนต้องรับรู้ถึงความจําเป
็ นของมาตรฐานของสินค้า
23
การก ้าวสู่ยุคการค ้าเสรี
ความก ้าวหน้าของเทคโนโลยีและนวัตกรรม
มาตรฐานสินค ้า
เกษตรและอาหาร
เช่นข ้าวหอมมะลิ
มาตรฐานระบบ
(เช่น GAP, Organic
Thailand, GMP เป็น
ต ้น)
มาตรฐานชุมชน
มาตรฐานทั่วไป
SPS/QIE/CODEX/
IPPC
มาตรฐาน IFOAM, USDA
ORGANIC
มาตรฐานทั่วไป
SPS/QIE/CODEX/ IPPC
การเข ้าสู่
Word Free
Trade
Economy ตาม
บริบทของ
องค์การการค ้า
โลก
มิติเวลา
3.มิติใหม่ของการสร้างความยั่งยืนและมั่นคงให้กับข้าวและชาวนาไทย

24. Basmati Rice
Calrose rice
Jamine rice
3. มิติใหม่ของการสร้างความยั่งยืนและมั่นคงให้กับข้าวและชาวนาทย

25. University engagement เติมเต็มช่องว่าง
การผลิตการจัดการและงานวิจัย
โดยมหาวิทยาลัยในพื้นที่หรือสถาบัน
วิชาการในพื้นที่
นาข้าวที่เป
็ นมิตรกับ
สิ่งแวดล้อม
ตลาดข้าว
เพื่อสุขภาพ
1. พันธุ์ข้าวจําเพาะ
3.12 ความสําเร็จขึ้นอยู่กับความพร้อมเพรียงของเกษตรกร ชุมชน
เอกชน ภาครัฐ และภาควิชาการ
2. โรงสีชุมชนขนาดกลาง
3. ผลิตภัณฑ์ที่โดดเด่น
4. Social enterprise
ทีมา: ดัดแปลงจาก อภิชาติ วรรณวิจิตร 2557
Business engagement เติมเต็มช่องว่าง
การจัดการทางการตลาด การสร้าง
มูลค่าเพิ่มเพื่อการกระจายสินค้าต่อผู้บริโภค
Community engagement
3.มิติใหม่ของการสร้างความยั่งยืนและมั่นคงให้กับข้าวและชาวนาไทย

26. ขอบคุณ
Q&A