2. ÆÅÍÄÅÐ
ÓÄÈÐÄËÀÃÛÍ ÀÊÀÄÅÌÈ
Æåíäåð
¯çýë áàðèìòëàë
Õýìæ¿¿ð, ä¿í øèíæèëãýý
Áîäëîãî òºëºâëºëò
Óëààíáààòàð
2011
1

3. ÆÅÍÄÅÐ
DDC
305.3
Æ - 51
©2011, ÌÕÇ-9 òºñºë, ͯÁÕÕ, Moíãîë Óëñ.
Çîõèîã÷èéí á¿õ ýðõ õàìãààëàãäñàí.
Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè,
ýðõèéí õ¿ðýýëýíã ò¿øèãëýí ͯÁÕÕ, ͯÁ-ûí Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí òºâèéí äýìæëýãòýéãýýð
õýðýãæèæ áóé “Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ Ìÿíãàíû
õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øàò-II” òºñ뺺ñ Óäèðäëàãûí
àêàäåìèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã øèíý÷ëýõ, çàñàãëàëûí îíîë, ïðàêòèê, ¿íýëãýýíèé àðãà
ç¿éã ñóäëàõ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, õýðýãëýãäýõ¿¿í, áîëîâñðóóëàõ õ¿ðýýíä èõ, äýýä ñóðãóóëüä
óäèðäàõóéí óõààíû ÷èãëýëýýð ñóðàëöàã÷äàä çîðèóëàí áîëîâñðóóëëàà.
Íîìûí ýõ ñóðâàëæèéã äóðäàæ àøãèéí áóñ çîðèëãîîð îëøðóóëàí õóâèëæ òàðààõûã
çºâøººðíº.
Áîëîâñðóóëñàí:
Í.Íàðàí÷èìýã (Ph.D)
Á.Íàðàíòóëãà
×.Áààòàð
×.Ýðäýíý÷èìýã
Òåõíèê ðåäàêòîð: Î.Õàòàíáîëä
Ìàêåò, õýâëýë, äèçàéí “Ñàíñóäàé” ÕÕÊ
2

4. ÆÅÍÄÅÐ
Ãàð÷èã
ªìíºòãºë 4
Íýã. Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë 5-14
 Æåíäåðèéí ¿íäñýí îéëãîëòóóä 5
 Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë 11
 Äýëõèé íèéòèéí çîðèëòóóä 12
Õî¸ð. Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð 15-31
 Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ 17
 Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ð 22
 Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ 27
Ãóðàâ. Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý 32-54
 Ýð¿¿ë ìýíä 33
 Áîëîâñðîë 35
 Õºäºëìºð ýðõëýëò 42
 ßäóóðàë 51
ĺðºâ. Æåíäåð áà õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëò 55-65
 Æåíäåð, õºãæëèéí õàìààðàë 55
 Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî,
òºëºâëºëòºä òóñãàõ íü 58
3

5. ÆÅÍÄÅÐ
ªÌͪÒêË
Íèéãìèéí õºãæëèéã òýòãýã÷ íýãýí èø ¿íäýñ íü ýìýãòýé, ýðýãòýéí òýãø
òýíöâýðòýé ýðõ ÷ºëºº, ò¿¿íèéã íü äýëáýýë¿¿ëýã÷ çºâ çàñàãëàë, ýíý ºëãèéä íèéëýí
ºíäèéõ ýðõýì áàÿëàã áîëñîí Õ¿í çîíû õ¿÷, óõààí ãýäýãòýé îëîí, ò¿ìýí, óëñ
¿íäýñòýí ìàðãàõàà áîëüæýý.
Õîâîð îëäîõ çàÿà ò¿øèæ ýíý åðòºíöºä ìýíäýëñýí ÷ îëîí ñàÿ ýãýë õ¿ì¿¿í íü òýð
òóñìàà á¿ñã¿é÷¿¿ä íü áóñäàäàà ÿëãàâàðëàãäàæ, àëèâàà íýãýí ç¿éë, ¿éëä îðîëöîõ,
õàìòðàëöàõ õóâü äóòàõ áàéäàë ýðòíýýñ ýä¿ãýýã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýýð õ¿íèé
íèéãìèéí ñàéí ñàéõíûã áîîãäóóëàõ íýãýí ñýæèì áîëñîîð áàéíà. Ýíý ë àðàíøèíã
“æåíäåð” õýìýýõ íýð òîìü¸îãîîð òîäîòãîí èëýðõèéëæ, XX çóóíû 70-ààä îíîîñ
çîí îëîí ººðñ人 óõààðàí, óëìààð óë ñóóðüòàé õýëýëöýæ õàìòðàí øèéäâýðëýõýýð
øèéäýöãýýñýí þì.
Ýíý òàëààð óðàëäóóëñàí óõààíû öîãöëîëûã æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë õýìýýí
áèä ýíý íóòàã îðîíäîî òîéìëîí áîëãîîæ, îéëãîëöîæ íýãýíò çàíøæýý. Õàðèí
Ìîíãîë õ¿í á¿ð ýíý òàëààð ¿íýí áîäèò îéëãîëò, ºðãºí ìýäëýãòýé ãýâýë áàñ ¿ã¿é
áîëîâ óó.
ͯÁ-ûí õºãæëèéí õºòºëáºðèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð “Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóæ,
àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä
äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øàò II” òºñëèéí äýìæëýãòýé Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí ñóðãàëòûí
õºòºëáºðèéã øèíý÷ëýõ, çàñàãëàëûí îíîë, ïðàêòèê, ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿éã ñóäëàõ
õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, õýðýãëýãäýõ¿¿í, áîëîâñðóóëàõ õ¿ðýýíä èõ, äýýä ñóðãóóëüä
óäèðäàõóéí óõààíû ÷èãëýëýýð ñóðàëöàã÷äàä çîðèóëàí ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã
áîëîâñðóóëëàà.
Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí áàãø áèä ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä æåíäåðèéí ìºí ÷àíàð,
àãóóëãà, à÷ õîëáîãäîë, ºíººãèéí áàéäàë òºðõ, ò¿¿íä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ¿ç¿¿ëýëò,
õýìæ¿¿ð áîëîí õýòèéí áîäëîãî, çîðèëò, ò¿¿íèéã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà
çàìûí òàëààð ñóðàëöàã÷äàä àíõíû ìýäëýã îëãîõ çîðèëãî òàâüñàí þì. Æåíäåðèéí
òàëààðõ ýíý ìºðººð ìºøãèæ, áóñàä îëîí á¿òýýëèéã ñóäëàí óõààí õóðæ, óëìààð
øèíèéã áîäèò àìüäðàëä ãàðäàí á¿òýýæ, Ìîíãîë óëñûíõàà õºãæèëä íýãýí ò¿øèö
áîëîõ ýíý õ¿÷èí ç¿éëèéã àøèãòàéãààð ýðã¿¿ëæ, ýð÷èìæ¿¿ëæ ÷àäíà ãýäýãò á¿ðýí
èòãýëòýé áàéíà.
Ãàðûí àâëàãûí “Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë” õýñãèéã Í.Íàðàí÷èìýã,
“Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð” õýñãèéã Á.Íàðàíòóëãà, “Æåíäåð áà õºãæëèéí áîäëîãî,
òºëºâëºëò” õýñãèéã ×.Áààòàð, “Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý” õýñãèéã Ìîíãîë óëñûí
æèøýýãýýð òîâ÷ òîäðóóëæ, ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ÿäóóðëûí òàëààð Á.Íàðàíòóëãà,
áîëîâñðîëûí òàëààð Í.Íàðàí÷èìýã, õºäºëìºð ýðõëýëòèéí òàëààð ×.Ýðäýíý÷èìýã
íàð áîëîâñðóóëëàà. Ãàðûí àâëàãûí àãóóëãûã Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí
ñàéä, äîêòîð (Ph.D) Ò.Ãàíäè õÿíàí òîõèîëäóóëñàí áîëíî.
Ãàðûí àâëàãûí òàëààðõ ñàíàëàà Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí Íèéãìèéí óäèðäëàãûí
òýíõèìä èð¿¿ëíý ¿¿.
4

6. ÆÅÍÄÅÐ
ÍÝÃ. ÆÅÍÄÅÐÈÉÍ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË
Æåíäåðèéí ¿íäñýí îéëãîëòóóä
Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë
Äýëõèé íèéòèéí çîðèëòóóä
Æåíäåðèéí àñóóäàëä õ¿í òºðºëõòºí àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéíà.
Äýëõèé íèéòèéí õºãæèë äýâøëèéã óðüäàõ ¿åý ºíººòýéãýý, ºâºã äýýäñýý ººðñºäòýéãýý
æèøèõ çàìààð øèíæèõ¿éä îëîí ç¿éë õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ, îëîí ç¿éë ¿ã¿é áîëîí îëîí
ç¿éë øèíýýð áóé áîëæ, îëîí ç¿éë ýðòíýýñ ºä㺺ã õ¿ðòýë óëàìæëàí ºðòººëºãäºæ èðæýý.
Ýäãýýð äóíäààñ ýíý äýëõèéí ýçýí áîëñîí ýðýãòýé, ýìýãòýé õî¸ðõîí õ¿éñ á¿õèé Õ¯Í-èé
àìüäðàëä îëîëòòîé, äóòàãäàëòàé îëîí ç¿éë áàéãààãèéí íýã íü þì þìàíä ýðýãòýé íü
èë¿¿ðõýæ, ýìýãòýé íü ò¿¿íýýñ õóâü äóòàæ áàéäàã íýãýí ç¿é áóñ ç¿éë áàéñààð... ¯¿íèéã
îíîîí ñóäàëæ, àíõààðàí øèéäâýðëýõýýð õ¿í òºðºëõòºí åðºíõèéä íü æåíäåðèéí
àñóóäàë ãýæ íýðèéäñýí þì.
Èíãýõëýýð “Æåíäýð” õýìýýõ íü õ¿íèé íèéãìèéí ò¿¿õèéí îð÷èëä íèéãìèéí
áàéãóóëëûí äýã æóðàì, ýëäýâ ¿çýë ñóðòëûí óëáààíä òîäîð÷ á¿äãýðýí îðøèñîîð èðæýý.
Æåíäåð íü ýðýãòýé, ýìýãòýéí õ¿éñ çààñàí îéëãîëò
òºäèé áèø, ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìèéí
áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëñýí, óãò ÷àíàðòàà õ¿íèé
íýð òºð, ýðõ ìýäýë, ìýðãýæèë áîëîâñðîë, ýðõ
÷ºëºº çýðýã ¿íýò ç¿éëñòýé íü äàðóé õîëáîîòîé.
Õ¿íèé ýðõèéí Ò¿ãýýìýë Òóíõàãëàëä “Õ¿í
òºðºëõòíèé àì á¿ëèéí ãèø¿¿í á¿õýíä óãààñ
çàÿàñàí íýð òºð áîëîí òýäíèé àäèë òýãø,
ñàëøã¿é ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü ýðõ ÷ºëºº,
øóäàðãà ¸ñ, á¿õ íèéòèéí ýíõ òàéâíû ¿íäýñ
ìºíèéã èø áîëãîí...”, “...õ¿í ¿íäñýí ýðõòýé, õóâü
õ¿í íýð òºð, ¿íý öýíýòýé, ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿ä
òýãø ýðõòýé ãýäýãò Íýãäñýí ¯íäýñòíèé
óëñ ò¿ìýí èòãýë òºãñ áàéãààãàà ä¿ðìýýðýý
íîòëîõûí õàìò, èë¿¿ ýðõ ÷ºëººòýé áàéäàëä
íèéãìèéí äýâøëèéã óðàãøëóóëàõ, àìüäðàëûí
íºõöëèéã ñàéæðóóëàõàä äºõºì ¿ç¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýñíèéã õàðãàëçàí...” ãýñýí õýäèé
÷ ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìýýñ “õóâààðüòàé” ¿¿ðãèéí ÿëãàà öàã õóãàöàà
ºíãºðºõºä ººð÷ëºãäñººð èðñýí áºãººä ýäãýýð íü íèéãýì á¿ðò õàðèëöàí àäèëã¿é,
ìºí îëîí ÿíç áàéäàã. Æåíäåð íü õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, òýäýíä
ó÷èðñàí ñààä áýðõøýýë, áîëîìæ, áîëîëöîîã ä¿ãíýí øèíæëýõ íèéãýì, ýäèéí çàñàã,
óëñ òºðèéí øèíæòýé õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿í áºãººä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí
àëü àëèíä íü õàìààòàé. Æåíäåð íü ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëæ, õ¿éñ íü ýðýãòýé, ýìýãòýé
õ¿íèé áèîëîãèéí øèíæèéã èëýðõèéëäýã1.
1
Taborga Carolina and Beryl leanch, IPS Gender and Development Glossary, Rome, 1996
5

7. ÆÅÍÄÅÐ
Ýíä äóðüäàãäààä áàéãàà æåíäåðèéí ¿¿ðýã íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí
íèéãìèéí àíãè äàâõàðãà, íàñ, øàøèí ø¿òëýã çýðãýýñ õàìààðñàí ¿¿ðýã, ¿éë, òýäíèé
õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûí òóõàé îéëãîëò áºãººä òýä õàìòðàí àæèëëàõ, õàðèëöàõ ÿâöàä
èëðýõ õàðüöàíãóé òîãòñîí ìºðäºìæ þì. Ýíý íü çºð÷èë çîõèöëûã õàìòàä íü
àãóóëäàã áºãººä ýíý ¿¿ðãèéã íèéãìèéí öîãö õàðèëöààíä íü òóõàéí îð÷èíä íü èë¿¿
áîäèòîé òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé.
Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã 1970-ààä îíîîñ äýëõèé äàõèíàà îëîí íèéòýýðýý
õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëñîí þì. Ýíý ¿åýñ çºâõºí Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãààñ
ãýõýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààð äýëõèéí õýìæýýíèé áàãà õóðëûã õýä õýäýí óäàà
çîõèîí áàéãóóëæ, áîäëîãûí ÷àíàðòàé òîìîîõîí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã áàòàëñàí
ò¿¿õòýé.
Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë ãýäýã íü íèéãýì Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü àëü ÷
ýäèéí çàñãèéí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíû áóþó ñàëáàðò, àëü ÷ ò¿âøèíä òºëºâëºëò, õóóëü
íèéãýì áà áàéãóóëëàãóóäûí òîãòîëöîîíû òîãòîîìæ áîëîí áîäëîãî õºòºáºðèéí
õ¿ðýýíä ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í õýðõýí ýðýãòýé
õîîðîíäûí íèéãìèéí õàðèëöààíû àñóóäëûã ýìýãòýé÷¿¿äýä íºëººëæ áàéãààã ¿íýëýõ
òóñãàõ ÿâäàë ¿éë ÿâö
Ýõ ñóðâàëæ: Æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîäëîãî, ¿éë Ýõ ñóðâàëæ:
àæèëëàãàà: ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîäëîãî.
¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íü ÓÁ., 2006 ÓÁ., 2001, UNIFEM
ͯÁ-ûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààðõ “òýãø ýðõ, õºãæèë áà ýíõ òàéâàí” áàãà
õóðàë 1975 îíä Ìåêñèêî õîòîä çîõèîí áàéãóóëàãäàæ, òýãø ýðõèéí òóõàé àñóóäëûã
àíõëàí äýâø¿¿ëæýý. Õóðëààñ ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø ýðõèéã õàíãàõ áîëîí
õºãæèëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõèéã óðèàëñàí íü æåíäýðèéí
òýãø ýðõ, òýãø áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ ¿éëñèéí ãàðààíû òîìîîõîí àëõàì áîëñîí þì.
Äýëõèéä îëîí ñàÿ ýìýãòýé÷¿¿ä “Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë” äàõü àìüä
ÿâàõ, ýðõ òýãø áàéõ, ýðõ ÷ºëººòýé, õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ, õóóëèéí ºìíº ýðõ òýãø
áàéõ, àëèâàà àëàã÷èëëààñ àíãèä áàéõ, áèå áîëîí ñýòãýë ñàíààíû ýð¿¿ë ìýíäýý
õàìãèéí áîëîìæèéí õýìæýýíä õàìãààëóóëàõ, õºäºëìºðèéí øóäàðãà áîëîí àÿòàé
íºõö뺺ð õàíãóóëàõ, ýð¿¿ ø¿¿ëò áîëîí áóñàä õýðöãèé, õ¿íèé ¸ñíîîñ ãàäóóð
áóþó íýð òºðèéã íü äîðîìæëîí õàðüöàæ, øèéòã¿¿ëýõýýñ àíãèä áàéõ ýðõýý ýäýëæ
÷àääàãã¿é.
Îëîí óëñàä õèéãäñýí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ2 ¿çýõýä äýëõèéí ãóðâàí ýìýãòýéí
íýã íü àðüñíû ºíãº, íàñ, íèéãìèéí äàâõàðãà, øàøèí ø¿òëýã, ÿñ ¿íäýñ áîëîí
áýëãèéí ÷èã õàíäëàãà, ñî¸ë, øàøèí, ñàíõ¿¿ãèéí áàéäàë çýðãýýñ ¿ë õàìààðàí
ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýëä ºðòòºã áºãººä ýíý íü äýëõèé äàõèíàà
õàìãèéí èõ òàðõñàí, áàñ õàìãèéí èõ íóóãäìàë øèíæòýé õ¿íèé ýðõèéí çºð÷èë
þì. Ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëáàë ýìýãòýé õ¿í áîëæ òºðñºíèéõºº òºëºº ãýðòýý
áèå ýðõòýíýý çýðýìäýãë¿¿ëýõýýñ ýõëýýä àæèë õºäºëìºð ýðõýëñýí ÷ õàìãààëàëò,
õºíãºëºëò ýäëýëã¿é, äîîãóóð öàëèí õºëñ àâ÷, íèéãìèéí ãèø¿¿í, èðãýí õ¿í áîëîâ÷
àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ, äóó õîîëîéãîî õ¿ðãýõ áîëîìæã¿é õýâýýð áàéäàã
íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø ýðõèéã õàíãàõ øààðäëàãûã ã¿íçãèéð¿¿ëñýí þì.
2
Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë, 2004
6

8. ÆÅÍÄÅÐ
¯¿íèé äàðààõ îí æèë¿¿äýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéí òàëààð òóñãàéëàí
õýëýëöýãäýæ ñóäëàãäàõ áîëñîíîîñ ãàäíà äýëõèé íèéòýä òºñºë, õºòºëáºð¿¿ä
õýðýãæèí, íèéãìèéí òàëààðõ ñòàòèñòèê òîî áàðèìòàä õ¿éñèéí øèíæèëãýý õèéõ
áîëæýý. Ãýâ÷ ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ,
Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî, õºòºëáºðò ò¿¿íèéã òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ, øèéäâýð ãàðãàõ
ò¿âøèí áîëîí íèéãìèéí áóñàä õàðèëöààíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã õàíãàõ
çýðýãò òºäèéëºí àõèö ãàð÷ ÷àäààã¿é áºãººä ¿¿íèéã ÷ îëîí ñóäàëãààãààð íîòîëñîí
áàéäàã.
Êîïåíãàãåíä 1980 îíä áîëñîí II áàãà õóðàë, 1985 îíä Íàéðîáèä çîõèîí
áàéãóóëàãäñàí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààðõ III áàãà õóðëûí ¿ð ä¿íä õºãæèëä
ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿¿ðãèéã èë¿¿ òîäîðõîé áîëãîæ, æåíäåðèéí àñóóäàëä øèíý
àãóóëãààð õàíäàõ áîëñîí áºãººä ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãýì, ýäèéí çàñàã,
óëñ òºð, ñî¸ëûí ÿëãààòàé áàéäëûã àðèëãàõ, ò¿¿íä
õºãæëèéí áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûã ÷èãë¿¿ëýõ,
ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéã òàñëàí çîãñîîõ
çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëñýí îíöëîãòîé.
“Õºãæëèéã æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü”
Äýëõèéí áàíêíû áîäëîãûí øèíæèëãýýíèé èëòãýëä
(2001) æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í
õóóëèéí ºìíº àäèë òýãø áàéõ, àäèë òýãø áîëîìæîîð
õàíãàãäàõ (¯¿íä õºäºëìºðèéí õºëñíèé òýãø áàéäàë,
õ¿íèé íººöèéí õºãæèë, íèéãìèéí íººöººñ àäèë òýãø
õ¿ðòýõ, ìºí ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëýõ àäèë òýãø
áîëîìæ õàìààðíà), õºãæëèéí ¿éë ÿâöàä õóâü íýìðýý îðóóëàõ ò¿¿íä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ
÷àäàâõè õýìýýí òîäîðõîéëæýý.
Ñóäëàà÷ Ò.Àìãàëàí Í.Îþóí÷èìýã íàð “æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü òóõàéí
íèéãýìä òîäîðõîé ¿íý öýíý á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿í, áîëîìæ, íººö, óðàìøóóëëûã
ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ òýãø ýäëýõ ýðõòýéã èëýðõèéëäýã. Æåíäåðèéí òýãø
áàéäàë ãýäýã íü ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ èæèëõýí áàéõûí íýð áóñ õàðèí òýäíèé
ýäëýõ áîëîëöîî, àìüäðàëä õ¿ðòýõ áîëîìæ íü òýãø áàéõûã õýëíý” ãýæýý3.
Íèéãýì ñî¸ëûí á¿õ õ¿ðýýíä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõûí òºëºº õ¿÷èí
÷àðìàéëòûã ãàðãàõäàà ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò òýãø áàéäàë ãýæ þó âý ãýäýãò
ñîíãîëò õèéõ òýãø áîëîìæ îëãîõ õýðýãòýé áºãººä òýðõ¿¿ òýãø áîëîìæèéí òºëºº
õàìòðàí àæèëëàõ ¸ñòîé4.
3
Амгалан Т, Оюунчимэг Н, “Жендерийн нэр томьёо: тодорхойлолт, ¿ндсэн ойлголтууд” УБ., 2003
4
http//www.oecd.org//dac/htm/guidelin1.htm,as at 30/03/1999
7

9. ÆÅÍÄÅÐ
Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã Îðîëöîã÷ óëñóóä äàðààõ çîõèñòîé
õ¿÷èðõèéëëèéã òàñëàí çîãñîîõ ¿¿ðãýý á¿õ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëíý: (à) àëü íýã
¿ë áèåë¿¿ëýõ çîðèëãîîð óëñ îðíóóä æåíäýðèéã äîîðä, ýñõ¿ë äýýðä ¿çýõ, ýñõ¿ë ýðýãòýé,
íü àëèâàà ¸ñ çàíøèë, óëàìæëàë ýñõ¿ë ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿¿ðãèéí òàëààðõ õýâøñýí ¿çýëä
øàøíû ¿éëäëèéã äóðüäàõ ¸ñã¿é. òóëãóóðëàñàí õîõèðîëòîé ¿éë àæèëëàãàà, çàíøèë
áîëîí áóñàä á¿õ äàäëûã óñòãàõ çîðèëãîîð ýðýãòýé,
Ýõ ñóðâàëæ: Íýãäñýí ¯íäýñòíèé ýìýãòýé÷¿¿äèéí çàí òºëâèéí íèéãýì, ñî¸ëûí õýâ
Áàéãóóëëàãûí Åðºíõèé Àññàìáëåéãààñ øèíæèéã ººð÷ëºõ.
áàòëàñàí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Ýñðýã
Õ¿÷èðõèéëëèéã Òàñëàí Çîãñîîõ Òóõàé Ýõ ñóðâàëæ: Ýìýãòýé÷¿¿äèéã Àëàã÷ëàõ Á¿õ Õýëáýðèéã
Òóíõàãëàëûí 4 ä¿ãýýð ç¿éë.
Óñòãàõ òóõàé Êîíâåíöèéí 5 äóãààð ç¿éë
1990-ýýä îíîîñ æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü áàéãàëü îð÷íû àñóóäëààðõ 1992
îíû Ðèîãèéí áàãà õóðàë, õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààðõ 1993 îíû Âåíèéí áàãà õóðàë,
õ¿í àì áà õºãæëèéí àñóóäëààðõ 1994 îíû Êàéðûí áàãà õóðàë, íèéãìèéí õºãæëèéí
àñóóäëààðõ 1995 îíû Êîïåíãàãåíû áàãà õóðàë, ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààðõ 1995
îíû Áýýæèíãèéí áàãà õóðëààð óëàì ºðãºæèí áàÿææýý.
Äýëõèéí 171 óëñûí òºëººëºã÷èä õóðàí ÷óóëñàí 1993 îíû “Õ¿íèé ýðõ¿¿ä” Îëîí óëñûí áàãà
õóðëààð “Õ¿íèé ýðõ¿¿äèéã ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿ä òýãø õ¿ðòýõ çàð÷ìóóäûí àñóóäëààðõ
Âåíèéí òóíõàãëàë”-ûã áàòàëñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ òóíõàãëàëä:
• Àäèë õºäºëìºðò àäèë öàëèí àâàõ
• Óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàõàä òýãø îðîëöîõ áîëîìæóóä
• Áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä çýðýã íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíýýñ òýãø õ¿ðòýõ
• Õóóëèàð òýãø õàìãààëàãäàõ
• Õ¿éñèéí áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, ÿëãàâàðëàãäàí ãàäóóðõàãäàõààñ àíãèä
áàéõ
• Õ¿ì¿¿ñ íèéãìèéí áîëîí õóâèéí àìüäðàëûí á¿õèé ë õ¿ðýýíä èðãýíèé òýãø ýðõ¿¿äýýð
õàíãàãäñàí áàéõ çýðýã õ¿íèé ýðõèéí îëîí àñóóäëóóä áàãòñàí þì.
Ýõ ñóðâàëæ: Human development report. 1995
1994 îíû Êàéðûí îëîí óëñûí “Õ¿í àì áà õºãæèë” áàãà õóðëààñ àíõ óäàà óëñ
îðíóóäàä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ òàëààð:
Íýãä¿ãýýðò, ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí çîõèñòîé ò¿íøëýëèéí ¿íäñýí
äýýð òýãø, øóäàðãà áàéäëûã áóé áîëãîæ, ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñ人 ÷àäâàðàà á¿ðýí
óõàìñàðëàõàä íü òóñëàõ,
Õî¸ðäóãààðò, á¿õ øàòíû áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä
ýìýãòýé÷¿¿äèéã á¿ðýí îðîëöóóëàõ, ¿éëäâýðëýë, õºäºëìºð ýðõëýëò, îðëîãî áóé
áîëãîõ ¿éë àæèëëàãàà, áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, øèíæëýõ óõààí òåõíèê, ñïîðò,
ñî¸ëûí ãýõ á¿õèé ë õ¿ðýýíä ýìýãòýé÷¿¿ä èäýâõèòýé øèéäâýð ãàðãàã÷, îðîëöîã÷,
¿ð øèìèéã õ¿ðòýã÷ áàéõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ,
Ãóðàâäóãààðò, á¿õ ýìýãòýé÷¿¿ä ò¿¿í÷ëýí ýðýãòýé÷¿¿äýä ººðñäèéí ¿íäñýí
õýðýãöýýã õàíãàõ, õ¿íèé ýðõýý ýäëýõýä íü øààðäàãäàõ áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ
çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëýâ.
Ýäãýýð çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ýìýãòýé÷¿¿ä àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíä òýãø
8

10. ÆÅÍÄÅÐ
øóäàðãààð îðîëöîõ ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõ, óð ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ, ýðõèéã íü
ýäë¿¿ëýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, ÿäóóðàë, áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã àðèëãàõ,
õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü ÷óõàë ãýäãèéã îíöëîí àâ÷ ¿çñýí áàéäàã.
Ýíý áàãà õóðëààñ áàòëàñàí “¯éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð”-ò “Á¿õ øàòíû áîëîí
ñàëáàðûí õºãæëèéí ñòðàòåãè, òºëºâëºëò, øèéäâýð ãàðãàõ, íººö õóâààðèëàëòûí
áîäëîãûã îäîîãèéí áà õîé÷ ¿åèéíõíèé õýðýãöýýã õàíãàõ, àìüäðàëûí ÷àíàðûã
ñàéæðóóëàõ çîðèëãîòîé õîëáîõ”5, “Ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí çîõèñòîé
ò¿íøëýëèéí ¿íäñýí äýýð òýãø, øóäàðãà áàéäëûã áóé áîëãîæ, ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñäèéí
÷àäâàðàà á¿ðýí óõàìñàðëàõàä íü òóñëàõ”6 çýðýã çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëæýý.
Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä ýíýõ¿¿ áàãà õóðëûí îðóóëñàí õóâü
íýìðèéã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëîõ þì.
Íýãä¿ãýýðò, æåíäåðèéí àñóóäëûã àâ÷ ¿çýæ õýðýãæ¿¿ëýõäýý Õ¯Í, ò¿¿íèé ýðõýä
ñóóðèëàõ õàíäëàãûã áèé áîëãîñîí, ººðººð õýëáýë, ýìýãòýé, ýðýãòýé õ¿íèé ñîíãîëò
õèéõ ýðõèéã ýí òýðã¿¿íä àâ÷ ¿çñýí.
Õî¸ðäóãààðò, íºõºí ¿ðæèõ¿éí àñóóäëûã øèéäâýðëýõäýý æèðýìñëýëòýýñ
õàìãààëàõ õýðýãñýë¿¿ä, ýì òàðèàãààð õàíãàõ, ýì÷ëýí ýäãýð¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷èëæ
áàéñàí õàíäëàãààñ íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõèéã õàíãàõ, õàëàìæ
¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ õàíäëàãûã õºãæ¿¿ëñýí
Ãóðàâäóãààðò, ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëàõ îëîí àñóóäëóóäûí äîòðîîñ
áèåèéí áîëîí ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý õ¿ðòýõ, áýëãèéí áîëîí íºõºí
¿ðæèõ¿éí õîëáîîòîé øèéäâýðýý áèå äààí ãàðãàõ ýðõýý ýäëýõ áîëîìæèéã îëãîõ
ýðõèéã òóíõàãëàñàí,
ĺðºâä¿ãýýðò, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëä öîãö áàéäëààð õàíäàõ
àðãà ç¿éã áèé áîëãîñîí ÿâäàë þì.
Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë ò¿ãýí äýëãýðýõýä óëìààð òýãø ýðõ, õºãæèë, ýíõ
òàéâíû óðèàí äîð 1995 îíä áîëñîí äýëõèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí äºðºâä¿ãýýð áàãà
õóðëààñ áàòëàñàí Áýýæèíãèéí òóíõàãëàë, ¯éë àæèëëàãààíû ìºðèéí õºòºëáºð
íü ò¿¿õýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäëîëòîé áîëñîí þì. Óã õºòºëáºðò äàðààõü àñóóäàëä
àíõààð÷, øèéäâýðëýõèéã çºâëºìæ áîëãîñîí îíöëîãòîé. ¯¿íä:
Îõèäûã äîðä ¿çýõ, îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ áàéäëûã
çîãñîîõ
Ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºðèéí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ
Îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîë ýçýìøèõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ
Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëàõ àñóóäàëä ýðýãòýé÷¿¿äèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ
Ýìýãòýé÷¿¿äèéã óëñ òºðèéí ¿éë ÿâö, áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëààãààíä
á¿ðýí îðîëöóóëàõ, ýäèéí çàñãèéí áèå äààñàí áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ, ººðèéí
ãýñýí îðëîãîòîé áîëîõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ
Îõèä, õºâã¿¿ä õ¿íñ òýæýýë, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý õ¿ðòýõ, áîëîâñðîë
ýçýìøèõ áîëîí ºì÷ õºðºí㺠çàëãàìæëàõ çýðýã ýðõèéã òýãø ýäëýõ áîëîìæ
îëãîõ
5
Êàéð õîòíîî 1994 îíä õóðàëäñàí “Õ¿í àì áà õºãæèë” ñýäýâò îëîí óëñûí áàãà õóðëààñ áàòàëñàí “¯éë
àæèëëàãààíû õºòºëáºð”, Ãóðàâäóãààð á¿ëýã, Çîðèëò 3.4.
6
̺í òýíä, ĺðºâä¿ãýýð á¿ëýã, Çîðèëò 4.3.
9

11. ÆÅÍÄÅÐ
Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, àëáàí õ¿÷ýýð ãýðë¿¿ëýõ, áýëýã ýðõòíèéã
çýðýìäýãëýõèéã òàñëàí çîãñîîõ
Õ¿íèé ýðõ, òýãø áóñ áàéäàë, ÿëàíãóÿà æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí òàëààð
òóñãàéëàí àâ÷ ¿çñýí 1995 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä “...æåíäåðèéí òýãø
áàéäàëä õ¿ðíý ãýäýã íü òåõíîêðàò çîðèëò áèø þì... ýíý íü ñýòãýëãýýíä ýðñ ººð÷ëºëò
õèéõèéã øààðäñàí óëñ òºðèéí ¿éë ÿâö” ãýäãèéã òîäîðõîéëæ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí
íèéãýì äýõ áàéð ñóóðèéã äýýøë¿¿ëýõ, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà, ¿éë
àæèëëàãààíä òàòàí îðîëöóóëàõ, òýäíèé àæèë õºäºëìºðèéí ¿íýëýìæèéã ºñãºõ
òàëààðõ ÷óõàë çîðèëòóóäûã óëñ îðíóóäûí ºìíº òîäðóóëæ òàâüñàí þì.
Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü íèéãýì, ñî¸ëûí àìüäðàëä çîõèõã¿é ç¿éë ãýæ ¿çäýã
òàøóó ¿çëèéí ýñðýã óëñ îðíóóä äàðààõü òàâàí áàðèìòëàëûã äýâø¿¿ëñýýð áàéãàà
þì. ¯¿íä:
1. Õºãæëèéã äýìæèõ õàìòûí àæèëëàãààíû ñàíàà÷èëãà á¿ð ººð÷ëºëò
øèíý÷ëýëòýé õîëáîîòîé áàéäàã
2. Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí òàëààð äýëõèéí îëîí óëñ õàðèëöàí òîõèðîëöîæ,
òîäîðõîé õýëöýë õèéñýí
3. Õºãæèæ áóé îðíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí ººð÷ëºëò õèéõ õ¿ñýëò óëàì á¿ð íýìýãäñýýð
áàéíà
4. Íèéãýì, ñî¸ëûí àìüäðàëä íºëººëäºã îëîí ç¿éë áàéäàã. Æåíäåðèéí îíöëîã
øèíæèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íü çºâõºí õºãæëèéí õºòºëáºð¿¿ä
òºäèéã¿é áóñàä ýõ ñóðâàëæààñ ÷ ìºí àäèë ¿¿ñýí ãàð÷ èðæ áàéíà.
5. Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöûã ºðãºæ¿¿ëñíýýð õàìãèéí
÷óõàë àñóóäàë áîëîõ òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã òîäîðõîéëîõîä ýðýãòýé, ýìýãòýé
õ¿ì¿¿ñ á¿ðýí îðîëöîõ áîëîìæ îëãîíî.
Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäàä òóñãàãäàí
õýðýãæèæ áàéíà. 2000 îíä áàòàëñàí Ìÿíãàíû õºãæëèéí Çîðèëòóóäûí õ¿ðýýíä
îëîí îðîí æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëºº, òýäýíòýé
õàìòðàí àæèëëàõ õàìòûí øèéäâýð ãàðãàâ. 2001 îíä õóðàëäñàí ͯÁ-ûí Åðºíõèé
àññàìáëåéí 26 äàõü òóñãàé ÷óóëãàíààð ýð÷¿¿ä áîëîí õºâã¿¿äèéí îðîëöîîòîéãîîð
æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë, æåíäýðèéí òàëààðõ õàíäëàãûã ººð÷ëºõ àðãà
çàìûã òîäîðõîéëñîí þì. Óëñ îðîí á¿ð íèéãìèéí õºãæèë äýâøèëä ýìýãòýé,
ýðýãòýé÷¿¿äèéã òýãø îðîëöóóëàõ, òýäíèé ýðõ, òýãø áàéäëûã áàòàëãààæóóëàõ íü
äýëõèé íèéòýä ýíõ òàéâàí, øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ýðõýìëýí
äýýäýëñýí íèéãìèéã öîãöëîîí á¿òýýõýä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëíà õýìýýí îëîí
óëñûí õàìòûí íèéãýìëýãèéí îðíóóä õ¿ëýýí çºâøººð÷ èäýâõèéëýí àæèëëàñààð
áàéíà.
Ýíäýýñ ä¿ãíýæ ¿çâýë ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ íü äýëõèé
íèéòèéí ýðõýìëýí øèéäâýðëýõ íýãýí çîðèëãî áîëîí õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºíººñ
ãàäíà ò¿¿íä õ¿ðýõ àðãà çàìûã ýõýíäýý ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã íü ýäë¿¿ëýõ,
óäààõíàà òýäíèéã ººðñäèéã íü ÷àäàâõèæóóëàõ, äàðàà íü õºãæëèéí áîäëîãî,
õºòºëáºðò æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ, õîæèì íü õºâã¿¿ä,
ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàõ çýðãýýð óëàì ºðãºæèí áàÿæèñààð áàéíà.
10

12. ÆÅÍÄÅÐ
Õîðüäóãààð çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò èõýíõ õºãæèíã¿é îðíóóäàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéäëûã
äýýøë¿¿ëýõ, æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ òàëààð èõýýõýí àõèö ãàðëàà
.
• Èõýíõ óëñ îðíóóäàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí ìýäýãäýõ¿éö ñàéæðàâ. Áàãà
ñóðãóóëüä õàìðàãäàõ îõèäûí ýëñýëò ªìíºä Àçè, Ñàõàðààñ äîîøõè Àôðèêèéí îðíóóä,
Îéðõè Äîðíîä áîëîí Õîéä Àôðèêò õî¸ð äàõèí íýìýãäýæ, õºâã¿¿äèéí ñóðãóóëüä ýëñýëòèéí
õóâèàñ õóðäàí ºñ÷ áàéíà. Ýíý íü áîëîâñðîë äàõü æåíäåðèéí òýíöâýðã¿é õàðüöààã òîäîðõîé
õýìæýýãýýð áàãàñãàâ.
• Õºãæèæ áóé îðíóóäàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíäàæ íàñ 15-20 æèëýýð íýìýãäëýý. Îõèä
ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîëä èõýýõýí õºðºí㺠îðóóëæ, òýä ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíä
èë¿¿ õàìðàãäàõ áîëñíîîð õºãæèæ áóé îðíóóäûí ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿äèéí äóíäàæ
íàñëàëòûí õýâ çàãâàðò ººð÷ëºëò ãàðñàí áàéíà. 1990-ýýä îíä àíõ óäàà ªìíºä Àçèéí
ýìýãòýé÷¿¿ä äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòýýð ýðýãòýé÷¿¿äýýñýý óðò íàñëàõ áîëîâ.
• Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîî ºñºâ. 1970-ààä îíîîñ ªìíºä Àçè áîëîí
Ëàòèí Àìåðèêò ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð ýðõëýëò äóíäæààð 15 õóâèàð ºñ뺺. Ýíý ºñºëò íü
ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ èë¿¿ áàéñàí íü õºäºëìºð ýðõëýëò äýõ æåíäåðèéí òýíöâýðã¿é õàðüöàà
áîëîí öàëèí õºëñíèé ÿëãààã áàãàñãàæ áàéíà.
Ýõ ñóðâàëæ: Õºãæëèéã æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü.
Äýëõèéí áàíêíû áîäëîãûí ñóäàëãààíû èëòãýë
Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ íü õ¿íèé ýðõ, õºãæëèéí øèéäâýðë¿¿øòýé
îëîí ÷óõàë çîðèëòóóäûí íýã õýâýýð áàéíà.
Äýëõèéí ò¿¿õèéí óðñãàëûã ýðãýí øèíæèõýä ýöãèéí ýðõò ¸ñ äàâàìãàéëàõ áîëñîí
¿åýñ èõýíõ îðîíä ýìýãòýé÷¿¿ä íü ãýð á¿ëäýý, îòîã, îâîã, àéìàã, ÿñòàí, ¿íäýñòýí
äîòðîî, õ¿íèé àõóéí îëîí òàëáàðò ýðýãòýé÷¿¿äýýñ ÿëãààòàé, äèéëýíõäýý òýãø áóñ
íºõöºëä àìüäàðäàã íü íýãýíò òîäîðõîé áàéíà. ªíººäðèéí ºíäºðëºãò ÷ ýíý áàéäàë
õýâýýð áàéãààã îëîí áàðèìòààñ õàðæ áîëíî.
Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ äýëõèé íèéòèéí çîðèëòûã ¿ð ä¿íòýé
õýðýãæ¿¿ëýõýä ñààä áîëäîã ñóóðü ¿íäýñ íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýíý ÿëãàâàðòàé
áàéäàë óëñ ¿íäýñòíèé ñî¸ë, øàøíû çàí ¿éë, ºâ óëàìæëàë, íèéãìèéí ñýòãýëãýýíèé
åðºíõèé òºëºâ çýðýãòýé ã¿íçãèé íºõöºëääºãòýé õîëáîîòîé. Òóõàéëáàë, Ýíýòõýãò
íºõºð íü íàñ áàðñàí òîõèîëäîëä ýõíýðèéã íü øàòààæ öóã îðøóóëàõ ¸ñëîëûã
îäîî ÷ ¿éëääýã áàéõàä Ò¿âäýä îëîí õ¿¿õýäòýé àéëûí àíõíû áýð òýð àéëûí á¿õ
çàëóóñûã õ¿íòýé ñóóòàë ýð ýì áîëîëöîõ áè÷èãäýýã¿é õóóëü îäîîã õ¿ðòýë ò¿ãýýìýë
áèø óãøìàë áàéñààð. ̺í Ôèëèïïèí, Èíäîíåçè, Êåíè çýðýã îðîíä ýìýãòýé õ¿íèé
áýëýã ýðõòíèéã çýðýìäýãëýõ øàøíû ýòãýýä òàõèëûí ¸ñëîë áèé. Ãâèíåé, Áèññàóä
15-49 íàñíû îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí 44,5 õóâü íü ýíý çàí ¿éëä ºðòñºí áàéäàã. Ýäãýýð
óëñ îðíóóäàä áýëýã ýðõòíýý çýðýìäýãë¿¿ëýýã¿é ýìýãòýé÷¿¿äèéã àðèóí áóñ ãýæ
¿çíý.
Õÿòàä, Ñîëîíãîñ, ªìíºä àçèä ýðýãòýé õ¿¿õäèéã èë¿¿ä ¿çäýã ÿëãàâàðëàëààñ ¿¿äýí
ýìýãòýé õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë ºíäºð áîë íèéãìèéí îëîí ñàëáàðò ýìýãòýé÷¿¿äèéí
áîëîìæ, ñîíãîëò õÿçãààðòàé áàéãààãààñ æèøýý íü ºìíºä àçèä ýìýãòýé÷¿¿äèéí
ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ õóãàöàà íü äóíäæààð ýðýãòýé÷¿¿äýýñ òàë õóâèàð áàãà áàéíà.
Äýëõèé äýýðõ õàìãèéí ÿäóó íýã òýðáóì èðãýíèé òàâíû ãóðàâ íü îõèä, ýìýãòýé÷¿¿ä,
áè÷èã ¿ñýãã¿é 960 ñàÿ ãàðóé íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ãóðàâíû õî¸ð íü ýìýãòýé÷¿¿ä
11

13. ÆÅÍÄÅÐ
òºäèéã¿é, ñóðãóóëü çàâñàðäñàí 130 ñàÿ ãàðóé õ¿¿õäèéí 70 õóâèéã îõèäóóä ýçýëæ
áàéíà7.
Äýëõèéí ãóðâàí òîì øàøèíä îäîî ÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéð ñóóðü ýð÷¿¿äèéíõýýñ
äîîãóóð òóõàéëáàë, õðèñòèéí øàøíû áèáëèä
åðòºíöèéí ýçýí åðòºíöèéã çóðãààí õîíîã á¿òýýæ,
Àäàìûí õàâèðãàíààñ Åâàã áèé áîëãîñîí áîëîâ÷
Åâàãèéí áóðóó ¿éëäëýýð õ¿í òºðºëõòºí í¿ãýëòýí
áîëîâ ãýñýí ñàíààã àãóóëñàí áàéõàä Õðèñòèéí
øàøèíòàé íýãýí ãàðàë ¿¿ñýëòýé Èñëàì øàøíû
“Øàðèàò” õóóëèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ºâ çàëãàìæëàõ
õóâü õýìæýý ýðýãòýé÷¿¿äýýñ áàãà áàéõààð çààæýý. ̺í
èñëàìûí øàøèíòàé Îéðõè Äîðíîäûí óëñ îðíóóä àä
ýìýãòýé÷¿¿ä íü ýð íºõðººñºº ººð õ¿íä í¿¿ð öàðàéãàà
¿ç¿¿ëýõ ýðõã¿é, íàñààðàà ãýâë¿¿ð ç¿¿æ ÿâàõ õàòóó ÷àíä
õóóëü ºíººã õ¿ðòýë ¿éë÷èëñýýð áàéíà. Õàðèí áóääèçìä
ìºíººõ ãýãýýðýëä õ¿ðýõýä õàìãèéí îéð õ¿íèé òºð뺺ñ ýðýãòýé÷¿¿äýä íü èë¿¿
áîëîìæòîé ãýñýí äàëä ñàíàà áàéõ æèøýýòýé.
Èõýíõ õ¿ì¿¿ñ àëèâàà øàøíû çàí ¿éëèéã ìºðäºõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýõ áºãººä øàøíû
íýðèéí äîð õàðãèñ ¿éëäýë, ãýìò õýðýã ¿éëäýõ, ò¿¿íèéã çºâòãºõ õàíäëàãà áàéäàã
íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéã áàéëãàõ íýã õºðñ áîëæ áàéíà. Çàðèì
îðîíä “íýð òºðèéí” (øàøèíä õ¿í ÿàæ àìüäðàõ, þó õèéõèéã çààñàí áàéäàã, ò¿¿íèéã
íü äàãàæ áàéõ íü íýð òºðèéí õýðýã ãýæ ¿çíý) ãýìò õýðãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷
áàéäàã. Ýíä àëëàãà, àëáàäàí ãýðë¿¿ëýõ, ýìýãòýéã õ¿÷èðõèéëñýí õ¿íòýé íü õ¿÷ýýð
ãýðë¿¿ëýõ, õóóëü áóñààð õºðºíãèéã íü õóðààõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºë㺺íèéã
÷àíäëàí õîðèõ çýðýã õýëáýð¿¿ä áàéõ æèøýýòýé.
Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿íèé íèéãìèéí ñýòãýëãýýòýé õîëáîîòîé ¿éëäýãäýõ îëîí
ñºðºã ¿çýãäë¿¿ä áàéñààð áàéíà. Òóõàéëáàë, “æèíõýíý” ýð õ¿í áîëæ õàðàãäàõ
ãýñýí ñýäëèéí óëìààñ áýëãèéí îëîí õàâüòàã÷òàé áàéõ, ýìýãòýé õ¿íä ººðèéí õ¿÷,
ýðõ ìýäëýý õàðóóëàõ ãýæ õ¿÷èðõèéëýõ çýðýã ýðñäýëòýé ¿éëäýë õèéõýä íºëººëæ
áàéãààã ñóäàëãààíû ä¿íã¿¿ä íîòîëæ áàéíà. Ëàòèí àìåðèêèéí 9 îðîíä õèéñýí
÷àíàðûí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä 10-24 íàñíû ýð÷¿¿ä ººðñäèéí ýð¿¿ë ìýíäýýñ èë¿¿
ýð õ¿í øèíæýý õàðóóëàõàä àíõààðàë òàâüæ, ñàíàà çîâèíîäîã ãýäãýý èëýðõèéëñýí
áàéíà.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êèðãûçñòàí óëñàä õèéãäñýí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí äºðâºí
ýìýãòýé òóòìûí íýã íü ãýðèéí àæèë èõòýé ó÷èð ãýðýýñ ãàäóóð àæèëëàõ áîëîìæã¿é
áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààðõ ñóäàëãààíû îëîí óëñûí òºâèéí ¿çýæ áóéãààð
äýëõèéí ãàçàð íóòãèéí 15 õ¿ðýõã¿é õóâèéã ýìýãòýé÷¿¿ä ýçýìøäýã8.
Ýíý ìýò ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðèéã ÿìàð íýã õýìæýýíä
äîîãóóð àâ÷ ¿çýõ õàíäëàãà áàéñààð áàéíà. Õ¿íèé íèéãìèéí õàðèëöààíä ºä㺺ã
õ¿ðòýë àìü áºõòýé àãóóëàãäñààð áàéãàà “çîõèîìëîîð” áèé áîëãîñîí ýíýõ¿¿
“ýðýãòýé÷¿¿äèéí çàñàãëàë”-ûí ìºðäºìæèéã òàÿãäàí õàÿõàä ñààä áîëæ áàéãàà õ¿÷
íü ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñ人 áàéãààã òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì. Òýä ººðñäèéõºº äóòóó
7
ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñàí, “Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë”, 2008
8
ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñ àí, Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë: “Õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé äýëõèé åðòºíö: Ýìýãòýé÷¿¿ä,
õ¿í àì áà óóð àìüñãàë”, 2010
12

14. ÆÅÍÄÅÐ
õóâü çàÿàã áàéõ ¸ñòîé ç¿éë ìýòýýð ñýòãýæ, õ¿ëöýíã¿é õàíäñààð áàéíà.
Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë íü íèéãìèéí õºãæèë, äýâøèëä õîðò ìóó
íºëººëëèéã ó÷ðóóëäàã æàìòàé. Òóõàéëáàë, ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿ä, îõèä
õºâã¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíä, ñàéí ñàéõàí áàéäàëä õ¿íäýýð òóñ÷, àæ áàéäëàà äýýøë¿¿ëýõ
÷àäàâõèä íü ìóóãààð íºëººëäºã. Õóâü õ¿íä íîãäîõ ýäãýýð õ¿íäðýë áýðõøýýëýýñ
ãàäíà æåíäýðèéí òýãø áóñ áàéäàë íü õºäºº àæ àõóé, ¿éëäâýðèéí õºäºëìºðèéí
á¿òýýìæèéã áóóðóóëæ, óëìààð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã
õàíãàõ õýòèéí òºëºâò ìóó íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë çàñàãëàëûã,
óëìààð õºãæëèéí áîäëîãûí ¿ð ºãººæèéã ñóëðóóëäàã9.
1981-2002 îíû õîîðîíä äýëõèéí 141 îðîíä ãàðñàí áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäëèéí
òîîí ìýäýýã ò¿¿âýðëýí ñóäàëñíû ä¿íä õ¿í àìûí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéäàë
òààðóó áàéõ òóñàì íàñ áàðñàí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿íèé òîîíä ÿëãàà èõ áàéãààã,
óëìààð “íèéãìèéí ñýòãýëãýýíýýñ ¿¿äýëòýé õ¿éñèéí ÿëãàâàðëàëûã áýõæ¿¿ëñýí
ýìçýã áàéäàë íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ºäºð òóòìûí õýâ ìàÿãò ã¿í øèíãýñíèé
óëìààñ ýìýãòýé÷¿¿ä áàéãàëèéí ãàìøãèéí ¿åä ýð÷¿¿äýýñ îëíîîðîî íàñ áàðäàã
áîëîõûã òîäîðõîéëæýý.
Öàã õóãàöàà óëèðàí ºíãºðºõºä ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãìèéí ¿¿ðýã
õàðèóöëàãà õóâüñàí ººð÷ëºãäñººð áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí óëñ îðîí á¿ðò ýðýãòýé, ýìýãòýé
õ¿ì¿¿ñèéí ýðõýëæ áóé ¿éë àæèëëàãàà, íèéãìèéí íººöººñ õ¿ðòýõ áîëîìæ, íººöèéã
õÿíàõ áà øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä îðîëöîõ îðîëöîî õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà.
Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí àãóóëãà ã¿íçãèéðýí õºãæèõºä ò¿¿í÷ëýí ººð÷ëºãäºí
õóâüñàæ áàéãàà õ¿íèé õºãæëèéí îíöëîã ÷ ÷óõàë íºëººòýé. Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ
á¿ãä ººðñäèéí àæèë, àìüäðàëàà çîõèöóóëàõ ÷àäâàðòàé áîëîõ ¿¿äíýýñ ººðñäèé㺺
áàéíãà ÷àäàâõèæóóëæ, òýäíèé ñîíãîëò áàéíãà ºðãºæèí òýëñýýð áàéãàà þì.
Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü òóõàéí íèéãýìä òîäîðõîé ¿íý öýíý á¿õèé
á¿òýýãäýõ¿¿í, áîëîìæ, íººö, óðàìøóóëëûã ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ ýäëýõ òýãø
ýðõòýéã èëýðõèéëæ áàéíà. Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ ãýð á¿ë, íèéãýìä èæèë òýãø
¿¿ðýãòýé áàéõ òºäèé áèø òýäíèé áîëîëöîî, áîëîìæ íü ìºí òýãø áàéõ íü ÷óõàë þì.
Èéìýýñ æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÷àäâàðûã áýõæ¿¿ëýõ
àñóóäàëä àíõààðàõûí òóëä óëñ îðîí á¿ð æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí òàëààðõ áóñäûí
¿ã, æóðìûã äóóðàéõààñ èë¿¿ òóõàéí àãøèíä ýðýãòýé,ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ òýãø áàéäàëä
ñîíãîëò õèéæ, òàâüñàí çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä õàìòðàõ òýãø áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëýõ ó÷èðòàé.
ªíººãèéí ÿëãààòàé íºõöºë áàéäàëä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò òýãø õàíäàõ
íü æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ çºâ àðãà áèø þì. Òýãø áóñ íºõöºëä òýãø
õàíäñàíààð ÿëãàâàðòàé áàéäàë óëàì íýìýãäýæ áàéãààã àíçààð÷ æåíäýðèéí òýãø
áàéäëûã áèé áîëãîõûí òóëä ÿëãàâàðòàé áàéäàëä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã
òîîöîí, áàéãóóëëàãóóäûí õºøèí㺠áàéäàë, íèéãìèéí òîãòîíãè õóó÷èíñàã
õàðèëöààã ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà.
9
Äýëõèéí áàíê, Õºãæëèéã æåíäå ðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü. Äýëõèéí áàíêíû áîäëîãûí øèíæèëãýýíèé
èëòãýë, 2001
13

15. ÆÅÍÄÅÐ
Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëíà ãýäýã íü ýìýãòýé÷¿¿ä ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò ãýæ ÷óõàì þó
áîëîõûã òîäîðõîéëîõ, îéëãîõ áà ò¿¿íòýé òýìöýõ/äàâàí òóóëàõ èíãýñíýýðýý àìüäðàëàà õÿíàõ,
æîëîîäîõ áîëîìæòîé áîëîõûí òºëºº á¿ëãýýðýý áîëîí õóâü õ¿í õ¿÷èí ÷àäëàà äýýøë¿¿ëýõ ¿éë
ÿâö þì.
Ýõ ñóðâàëæ: Æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà:
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íü
Ýðýãòýé÷¿¿äèéã áîäâîë ýëäýâ ãàäóóðõàë, õ¿÷èðõèéëëèéí çîëèîñ áîëæ áàéãàà
ýìýãòýé÷¿¿äèéã õºãæëèéí îáúåêò ãýæ ¿çýí õàëàìæ, õàìãààëëûí àðãà õýìæýý
àâñíààð òýäíèé àñóóäëûã çîõèñòîé øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé ãýõ õàíäëàãà ºíººäºð
òºäèéëºí ¿ð ä¿íòýé áàéæ
÷àäàõã¿é áàéíà. Èéìä
òýäíèéã õºãæèëä èäýâõòýé
îðîëöîõ ñóáúåêò ãýæ
¿çýæ ýðýãòýé, ýìýãòýé
õ¿ì¿¿ñèéí òýãø ýðõèéã
áîäèòîéãîîð õàíãàõ
áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà
¿ã¿éëýãäýæ áàéíà.
Òýãø áàéäëûã õàíãàõàä
ñóóðü íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà
îð÷èí ¿åèéí ãîãöîî íü
õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëò þì ãýäýãò àíõààðàë õàíäóóëæ, ò¿¿íèéã æåíäýðèéí
ìýäðýìæòýé áîëãîõ àñóóäàë òóëãàð÷ áàéíà.
Áîäëîãî, òºëºâëºëòèéã æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîõ ãýäýã íü òýäãýýðèéí
ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã áîëîìæèò á¿õ ò¿âøèíä ¿íýëýõ
¿éë ÿâö ãýæ îéëãîæ áîëíî. Áîäëîãî, òºëºâëºëòèéã õèéæ, õýðýãæ¿¿ëýõýä áîäèò
àìüäðàëä ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äýä òóëãàìäàæ áóé àñóóäëóóäûã òóñãàõ, çàéëøã¿é
àíõààð÷ àâ÷ ¿çýõ ç¿éë, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëñîí áàéõ íü
÷óõàë þì.
14

16. ÆÅÍÄÅÐ
ÕΨÐ. ÆÅÍÄÝÐÈÉÍ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË
Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ
Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ð
Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ
Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð õýðýãòýé áàéíà.
Óëñ îðíû õºãæèë äýâøèëä ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõ òýãø îðîëöîîã
õàíãàæ, òýäíèéã íèéãìèéí áàÿëãèéí ¿ð øèìýýñ àäèë òýãø õ¿ðòýõ òààòàé
îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ íü õ¿í àìûí àìüäðàëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, íèéãýì äýõ
ñºðºã ¿çýãäëèéã àðèëãàõàä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì10. Æåíäåðèéí òýãø áóñ
áàéäàëä àíõààðàë õàíäóóëàõã¿é áîë àðä ò¿ìíèé àæ àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ, óëñ
îðíû òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ, ñàéí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ, óëìààð ÿäóóðëûã
áóóðóóëàõàä çàðöóóëàõ ºðòºã çàðäàë óëàì á¿ð ºñíº11.
Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü èéíõ¿¿ õºãæëèéí ãîë àñóóäàë, áèå äààñàí çîðèëò,
õ¿íèé õºãæëèéí òóëãóóð áºãººä íýãä¿ãýýðò, íèéãýì, ýäèéí çàñàã, èðãýíèé áîëîí
óëñ òºðèéí àìüäðàëä ýðýãòýé, ýìýãòýé
õ¿ì¿¿ñ òýãø ýðõòýé áàéõ ãýñýí àãóóëãûã,
õî¸ðäóãààðò, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ,
íººöèéã õ¿ðòýõ, ò¿¿íèéã çàõèðàí çàðöóóëàõ
áîëîìæ çýðãèéã õóâààðèëàõäàà ýðýãòýé,
ýìýãòýé÷¿¿äýä òýãø øóäàðãà õàíäàõ
õàíäëàãûã áàãòààäàã12. Áîäèò àìüäðàë äýýð
æåíäýðèéí òýãø áàéäàë õýðõýí õàíãàãäàæ
áàéãààã òîäîðõîéëîõîä ýäèéí çàñàã, íèéãýì,
óëñ òºð, õàìò îëîí, ãýð á¿ë äýõ ýðýãòýé,
ýìýãòýé õ¿í àìûí ¿¿ðýã, àæ áàéäëûí
áîäèò ä¿ð çóðãèéã ¿íäýñëýëòýé òóñãàñàí
òîîí áîëîí ÷àíàðûí ìýäýýëýë, òýð äóíäàà
ñòàòèñòèê ìýäýýëýë, õýìæ¿¿ð ¿ç¿¿ëýëò çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé þì.
Ãàãöõ¿¿ íàéäâàðòàé, ¿íäýñëýëòýé ìýäýýëýë, õýìæ¿¿ðò òóëãóóðëàí ýðýãòýé,
ýìýãòýé õ¿í àìûí íºõöºë áàéäàë, õàíäëàãà, áàéð ñóóðèéí ÿëãààã îëæ õàðàõ
áºãººä ýíý íü æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºõ,
õýðýãæ¿¿ëýõ, õýðýãæèëòýíä ¿íýëãýý õèéõ á¿õèé ë ÿâöàä ñóóðü áîëîí àøèãëàãäàíà.
Áèä æåíäåðèéí àñóóäëûã õý÷íýýí ÿðüæ, áè÷èæ áàéñàí ÷ íºõöºë áàéäëûã ººð÷ëºõ,
áîäëîãîä íºëººëºõèéí òóëä ¿ãýí èëýðõèéëëèéã òîîí áàðèìòààð áàòàëãààæóóëñàí
íºõöºëä ñàÿ èòãýë ¿íýìøèëòýé áîëæ, äýìæëýã àâàõ áîëîìæ á¿ðääýãèéã óëñ
îðíóóäûí òóðøëàãà õàðóóëæ áàéíà.
Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð íü äàâóó áîëîí ñóë òàëòàé
10
Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûí õýðýãæèëò: ¯íäýñíèé 3 äàõü èëòãýë, 2009
11
Äýëõèéí áàíê, Õºãæëèéã æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü, 2001
12
Âàðèàðà Ìáóãóà, Æîåë Áàðáîò-Êîðäåâèí, Ñòýí Áýðíøòýéí íàð, Æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîäëîãî, ¿éë
àæèëëàãàà: ¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íü, 2005
15

17. ÆÅÍÄÅÐ
ªíººäºð æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí ä¿í øèíæèëãýý, áîäëîãî, òºëºâëºëòºíä
íýãä¿ãýýðò, õ¿éñýýð àíãèëñàí òîî áàðèìò, õî¸ðäóãààðò, æåíäýðèéí ñòàòèñòèê,
ãóðàâäóãààðò, æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð àøèãëàãäàæ áàéíà13. Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ðò
Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ (ÆÕÈ), Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ð (ÆÝÕÌ)
áîëîí Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ (ÆÒÁÁÈ) áàãòäàã.
Ýä¿ãýý õºãæëèéã çºâõºí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ìàòåðèàëëàã àæ áàéäëààð áóñ, õ¿ì¿¿ñèéí
àìüæèðãààíä èë¿¿ îéð ç¿éë¿¿äýýð àâ÷ ¿çýõèéã ÷óõàë÷èëæ, õºãæèë íü äàí ãàíö ýäèéí
çàñãèéí áàéäàë áóñ, õóâü õ¿íèé áîëîí íèéãìèéí òîãòîëöîîíû á¿õýë á¿òýí áîäëîãî
õýìýýí òîäîðõîéëæ áàéíà. Äýëõèé äàõèíàà èéíõ¿¿ õ¿í-õºãæëèéí òºâ ãýäãèéã õ¿ëýýí
çºâøººð÷, 1990 îíîîñ ýõëýí æèë á¿ð ͯÁ-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðººñ Äýëõèéí Õ¿íèé
õºãæëèéí èëòãýëèéã áîëîâñðóóëàí ãàðãàæ áàéãàà áèëýý .
Õ¿íèé õºãæèë äýõ äóíäàæ îëîëò àìæèëòûã õýìæèõ îëîí îðîëäëîãóóä õèéãäýæ,
¿¿íèé ¿ð ä¿íä 1990 îíä Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ (Human development index), 1995 îíä
Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ (Gender development index) áà Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí
õýìæ¿¿ð (Gender empowerment measure), 1997 îíä Õ¿íèé ÿäóóðëûí èíäåêñ (Human
poverty index), 2010 îíä Òýãø áóñ áàéäëûã çàñâàðëàñàí Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ (In-
equality-adjusted human development index), Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ (Gen-
der Inequality index), Îëîí õýìæýýñò ÿäóóðëûí èíäåêñ (Multidimensional poverty index)
çýðãèéã òóñ òóñ áîëîâñðóóëæýý.
Óëìààð õ¿íèé õºãæèë, æåíäåðèéí òýãø áàéäàë, àìüæèðãààíû ä¿ð çóðàã ÿìàð áàéãààã
õàðóóëñàí äýýðõ õýìæ¿¿ð¿¿äèéã óëñ îðíóóäààð õàðüöóóëàí Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí
èëòãýëä òîëèëóóëæ áàéíà.
ÆÕÈ, ÆÝÌÕ, ÆÒÁÁÈ íü æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã åð人 ãàíö òîîãîîð áóþó
ìàø ýíãèéí áàéäëààð íýãòãýí õàðóóëäàãààðàà èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Ò¿¿í÷ëýí õýìæ¿¿ðèéã òîäîðõîéëîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí òóñëàìæòàéãààð íèéãýì,
ýäèéí çàñãèéí òºëºâ áàéäàë ÿìàð áàéãààã îëæ õàðàõ, òýäãýýðò ãàð÷ áóé îëîëò
àìæèëò, àëäàà äóòàãäëûã òîäîðõîéëîõ, óëìààð îðîí çàéí áîëîí öàã õóãàöààíû
õàðüöóóëñàí øèíæèëãýý õèéæ áîëíî. Æèøýýëáýë, æåíäåðèéí õºãæèë, æåíäåðèéí
ýðõ ìýäëèéí íýã ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-èéã öàã õóãàöààíû òóðøèä
õàðüöóóëàí ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò, öààøëààä õ¿í àìûí ìàòåðèàëëàã àæ áàéäàëä
ÿìàð îëîëò ãàðñàíûã òîäîðõîéëîõ áîëîìæ áèé.
Ò¿¿í÷ëýí æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õîëáîãäîõ ÷èãëýëýýð
øèéäâýð ãàðãàõ, æåíäåðèéí àñóóäëààðõ ¿éë àæèëëàãààíä õýâëýë ìýäýýëýë,
èðãýíèé íèéãìèéí áîëîí ÒÁÁ-óóäûã íýãòãýõ, óõóóëãà ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ çýðýãò
æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð¿¿äèéã àøèãëàæ áîëîõ áà ýíý íü õýìæ¿¿ð¿¿äèéí äàâóó òàë, à÷
õîëáîãäëûí èëðýë þì.
Ýìýãòýé÷¿¿äèéí á¿ëã¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëàõ õºäºë㺺íèé èäýâõèòí¿¿ä,
èðãýíèé íèéãìèéí õºäºë㺺íèéõýí ÆÕÈ áîëîí ÆÝÌÕ-èéã ñóðòàë÷èëãààíä
íýëýýä ºðãºíººð àøèãëàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, 1995 îíä Áýýæèíä áîëñîí Äýëõèéí
Ýìýãòýé÷¿¿äèéí 4-ð áàãà õóðàë äýýð òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ÆÕÈ áà ÆÝÌÕ-èéã
àøèãëàí ýìýãòýé÷¿¿ä ÷àäàâõèéí õóâüä ÷, áîëîìæèéí õóâüä ÷ ÿëãàâàðëàëòàé áàéãààã
õàðóóëæ ÷àäñàí áàéíà.
Ýõ ñóðâàëæ: Óäèðäëàãûí àêàäåìè, Íèéãìèéí óäèðäëàãûí òýíõèì,
Õ¿íèé õºãæèë õè÷ýýëä àøèãëàõ íýìýëò óíøèõ ìàòåðèàë, 2007
13
ͯÁ-ûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñàí, Æåíäåðèéí ñóðãàëòûí ìîäóë, 2006
16

18. ÆÅÍÄÅÐ
Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð¿¿äèéã æèë á¿ð Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä
íèéòýëæ áàéãàà íü íýã òàëààñ, æåíäýðèéí àñóóäëààð ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ,
ò¿¿íä ¿íäýñëýí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõýä, íºãººòýéã¿¿ð
æåíäýðèéí àñóóäàëä àõèö àìæèëò îëîõîä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéíà.
Òóõàéëáàë, Íîðâåãè÷óóä æåíäýðèéí õºãæèë, ýðõ ìýäýëä ýçëýõ áàéðàà
Øâåäèéíõòýé, Ýíýòõýã÷¿¿ä Ïàêèñòàíûíõòàé õàðüöóóëäàã áàéíà14. Èéíõ¿¿
áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä ººðèéí óëñ îðíûã ÿàãààä õºðø çýðãýëäýý óëñààñàà
õîöîð÷ áàéíà ãýäãèéã àíõààðàí ¿çýæ, ýíý òàëûí äóòàãäàë äîãîëäëûã àðèëãàõàä
áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëýõ áîëæýý. Óëìààð òýä õºãæëèéíõýý ñòðàòåãè,
òýðã¿¿ëýõ çîðèëòóóäàà íÿãòëàí ¿çýæ, òºñâèéíõºº õóâààðèëàëòûã ¿íýëýí ä¿ãíýõ,
ýíý á¿õíèéã õ¿íèé ýí òýðã¿¿íèé ýðýëò øààðäëàãàä ÷èãë¿¿ëýõýýð àæèëëàæ áàéíà.
Àëèâàà îéëãîëò áîë òýðõ¿¿ îéëãîëòûã õýìæäýã ¿ç¿¿ëýëòýýñ èë¿¿ ºðãºí
àãóóëãàòàé15 ó÷ðààñ æåíäýðèéí õýìæ¿¿ð¿¿ä ÷ ìºí àäèë æåíäåð õýìýýõ îéëãîëòûí
áàÿëàã àãóóëãà, öàð õ¿ðýýã á¿ðýí ä¿¿ðýí èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é. Ǻâõºí õýìæ¿¿ðò
áàãòàõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õ¿ðýýíä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã òîäîðõîéëæ, àæ áàéäàë,
õºãæëèéí çàðèì ãîë õýìæýýñ¿¿äèéã îðõèãäóóëäàã áºãººä ýíý íü æåíäåðèéí
õýìæ¿¿ð¿¿äèéí äóòàãäàëòàé òàë áîëíî.
ÆÕÈ ãýõýä æåíäåðèéí õºãæëèéã ñàéí ñàéõàí àìüäðàëûí á¿õèé ë õýìæýýñýýð
áóñ çºâõºí ñóóðü õýìæýýñ¿¿ä áîëîõ ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, îðëîãî ãýñýí
á¿ðýëäýõ¿¿íèé ò¿âøèíä àâ÷ ¿çäýã. ÆÒÁÁÈ íü á¿õýëäýý ãýð á¿ë, íèéãýì, ýäèéí
çàñàã, óëñ òºðèéí õ¿ðýýíä æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë õýð ò¿âøèíä áàéãààã
èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é, çºâõºí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, ýðõ ìýäýë áîëîí
õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûã õàðóóëíà. Òýð÷ëýí, ÆÝÌÕ
íü ýðõ ìýäëèéã ãýð á¿ëýýñ ýõëýýä á¿õèé ë ò¿âøèíä àâ÷ ¿çýõ áóñ óëñ òºð, ýäèéí
çàñãèéí àìüäðàë ãýñýí õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çäýã þì. Èéìýýñ æåíäåðèéã
õýìæ¿¿ð¿¿äèéã ñóäàëãàà, áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýõäýý õýìæ¿¿ð á¿ðèéí
äóòàãäàëòàé òàëûã àíõààð÷ ¿çâýë çîõèíî.
Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ (Gender-related development index)
Àëèâàà óëñ ¿íäýñòíèé õ¿íèé õºãæëèéã òýäíèé ñîíãîëòûí õ¿ðýý õýðõýí ºðãºæèæ
áàéãààãààð òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýäãýýð ñîíãîëòóóä íü õÿçãààðã¿éí çýðýãöýý áàéíãà
õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áàéäàã. Ãýõäýý õºãæëèéí ÿìàð ÷ ò¿âøèíä ýð¿¿ë ñàðóóë áàéæ
óðò íàñëàõ, ìýäëýã, áîëîâñðîëòîé áàéõ, àìüæèðãààíû çîõèñòîé ò¿âøèíä àæ òºðºõ
ãýñýí ñóóðü ãóðâàí ñîíãîëò çàéøã¿é øààðäëàãàòàé16 áºãººä ýäãýýð ñîíãîëòûã õ¿í
á¿ð òýãø õ¿ðòýõ ¸ñòîé. Ýíä õ¿íèé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí òóëãóóð áîëñîí
òýãø áàéäëûí àñóóäàë, òýð äóíäàà õ¿éñýýñ ¿ë õàìààðàí ýðýãòýé, ýìýãòýé àëèí
áàéñàí ÷ íèéãìèéí ç¿ãýýñ æèãä äýìæëýã àâ÷, áîëîìæ, íººö, óðàìøóóëëûã àäèë
òýãø ýäëýõ ýðõòýé áàéõ àñóóäàë äóðüäàãäàæ áàéíà.
Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ íü õ¿íèé õºãæëèéí ýð¿¿ë ñàðóóë áàéæ, óðò óäààí
íàñëàõ; ýðäýì ìýäëýã ýçýìøèõ; àìüæèðãààíû çîõèñòîé íºõöºëä àæ òºðºõ ãýñýí
¿íäñýí ãóðâàí õýìæýýñò æåíäåðèéí òýãø áàéäàë ÿìàð áàéãààã íýãòãýí õàðóóëäàã
õýìæ¿¿ð þì. Ýíý óòãààðàà óã õýìæ¿¿ð íü òóõàéí óëñ îðîí æåíäåðèéí òýãø
áàéäëûí õóâüä ÿìàð ñîíãîëò õèéæ áàéãààã õàðóóëäàã ãýæ áîëíî.
14
Shoutir Kishore Chatterjee. Measurement of human development: Alternative approach, 2007
15
UNDP, Cracking human development index, 2005
16
Æàõàí Ñ., Áàòíàñàí Í., Õ¿íèé õºãæèë” ñóðàõ áè÷èã, 2007
17

19. ÆÅÍÄÅÐ
1995 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä “Àëü ÷ íèéãýìä ýìýãòýé÷¿¿ä
ýðýãòýé÷¿¿äèéí àäèë áîëîìæ, ýðõ ìýäëèéã ýäýëæ ÷àäàõã¿é áàéíà” õýìýýí
òýìäýãëýæ, ÆÕÈ, ÆÝÕÌ-èéã àíõ äýâø¿¿ëñýí ò¿¿õòýé. Èéíõ¿¿ óëñ îðíóóä 1995
îíîîñ ýõëýí ÆÕÈ-èéã òîîöîîëæ, õ¿íèé õºãæëèéí õ¿ðñýí ò¿âøíèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä
æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé ä¿í øèíæèëãýýã õèéæ áàéíà.
1993 îíä áîëñîí “Õ¿íèé ýðõ¿¿ä” Îëîí óëñûí áàãà õóðëààð “Õ¿íèé ýðõ¿¿äèéã ýðýãòýé,
ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ òýãø õ¿ðòýõ çàð÷ìóóäûí àñóóäëààðõ Âåíèéí òóíõàãëàë”-ûã áàòàëñàí
áàéíà. Óã òóíõàãëàëä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ:
• Áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä çýðýã íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíýýñ òýãø õ¿ðòýõ
• Óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàõàä òýãø îðîëöîõ áîëîìæîîð õàíãàãäàõ
• Àäèë õºäºëìºðò àäèë öàëèí àâàõ
• Õóóëèàð òýãø õàìãààëàãäàõ
• Õ¿éñèéí áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, ÿëãàâàðëàãäàí ãàäóóðõàãäàõààñ
àíãèä áàéõ
Íèéãìèéí áîëîí õóâèéí àìüäðàëûí á¿õèé ë õ¿ðýýíä èðãýíèé òýãø ýðõ¿¿äýýð õàíãàãäñàí
áàéõ çýðýã õ¿íèé ýðõèéí îëîí àñóóäëóóä áàãòñàí þì.
ÆÕÈ íü ýð¿¿ë ñàðóóë àìüäðàë, óðò óäààí íàñëàëòûã èëýðõèéëýõ äóíäàæ
íàñëàëò, áîëîâñðîë, ìýäëýãèéí ò¿âøèíã èëýðõèéëýõ íàñàíä õ¿ðýãñäèéí áè÷èã
¿ñýãò òàéëàãäàëòûí ò¿âøèí áîëîí áàãà, äóíä, äýýä ñóðãóóëüä õàìðàãäàëò,
àìüæèðãààíû çîõèñòîé ò¿âøèíã õàíãàõàä øààðäàãäàõ íººöèéã èëýðõèéëýõ íýã
õ¿íä íîãäîõ áîäèò ÄÍÁ (õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðûí ò¿âøèíãýýð òýãøèòãýñýí) ãýñýí
¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ á¿ðääýã.
ÆÕÈ-èéã òîäîðõîéëæ áóé ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ¿ç¿¿ëýëò áîëîí õýìæýýñèéí èíäåêñ,
öààøèëáàë ÆÕÈ-ä òóëãóóðëàí æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýã õèéæ áîëíî. ÆÕÈ
íü 0-îîñ 1 õ¿ðòýë óòãà àâàõ áà 1 íü æåíäåðèéí õºãæëèéí äýýä õÿçãààðûã, 0 íü
æåíäåðèéí õºãæëèéí äîîä õÿçãààðûã õàðóóëíà. ªºðººð õýëáýë, ýð¿¿ë ìýíä,
áîëîâñðîë, îðëîãûí ¿ç¿¿ëýëò á¿õýëäýý õýäèé÷èíýý ºíäºð áàéíà, ÆÕÈ-èéí óòãà
òºäèé÷èíýý ºíäºð ãàðíà.
Çóðàã 1. Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñèéí á¿ðýëäýõ¿¿í
,
( ) ( . )
( ) ( )
18

20. ÆÅÍÄÅÐ
Õàðèí ýäãýýð õýìæýýñ¿¿äýä æåíäåðèéí òýãø áàéäàë ÿìàð áàéãààã
òîäîðõîéëîõäîî ÆÕÈ-èéã ÕÕÈ-òýé õàðüöóóëäàã. Ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, îðëîãîä
æåíäåðèéí ÿëãàà õýäèé÷èíýý ºíäºð áàéíà, ÆÕÈ íü ÕÕÈ-ýýñ òºäèé÷èíýý äîîãóóð
ãàðäàã, õàðèí ÆÕÈ-èéí óòãà ÕÕÈ-èéí óòãàòàé àäèë ò¿âøèíä áàéâàë õ¿íèé
õºãæëèéí ñóóðü õýìæýýñ¿¿äýä æåíäåðèéí ÿëãàà áàãà áàéãààãèéí íîòîëãîî þì.
Ìîíãîë óëñ æåíäýðèéí õºãæèëä àìæèëò îëñîí ÷, áýðõøýýë áàéñààð áàéíà.
1995 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä Ìîíãîë óëñ 0.596 ãýñýí ÆÕÈ-
òýéãýýð 130 óëñààñ 67-ð áàéðàíä æàãñ÷ýý
Ò¿¿íýýñ 14 æèëèéí äàðàà, 2009 îíä
ìàíàé óëñûí ÆÕÈ 1995 îíû ò¿âøèíãýýñ
îéðîëöîîãîîð 20 õóâèàð íýìýãäýæ, 0.727
áîëñîí áàéíà. Ñîíãîñîí õóãàöààíä ÆÕÈ
áà ÕÕÈ-èéí ÿëãàà áàãàñàæ, 2009 îí ãýõýä
àäèë ò¿âøèíä î÷ñîí íü ýð¿¿ë ñàðóóë àæ
òºðºõ, áîëîâñðîë ýçýìøèõ, àìüæèðãààíû
çîõèñòîé ñòàíäàðòûã õ¿ðòýõ áóþó îðëîãî
îëîõ ãýñýí á¿ðýëäýõ¿¿í¿¿äýä æåíäåðèéí
ÿëãàà áàãà áîëñîíû èëðýë þì.
ÆÕÈ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿í¿¿äèéã àâ÷
¿çýõýä, öàã õóãàöààíû òóðøèä òîäîðõîé
ÿëãàà àæèãëàãäñàí áàéíà. Òóõàéëáàë,
ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿í àìûí äóíäàæ íàñëàëòûí çºð¿¿ íýìýãäýæ áàéíà. 1995 îíä
ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ 2-3 æèëýýð óðò íàñàëæ áàéñàí áîë 2002 îíä 4 æèëýýð,
2009 îíä 6-7 æèëýýð òóñ òóñ óðò íàñàëäàã áîëñîí áàéíà. ̺í õóãàöààíû ýõýí ¿åä
ýðýãòýé õ¿í àìûí äóíä áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäñàí áàéäàë èë¿¿ áàéñàí áîë 2009 îíä
ýñðýã õàíäëàãà àæèãëàãäæýý.
Àìüæèðãààíû çîõèñòîé íºõöºëä àæ òºðºõºä øààðäëàãàòàé íººöèéã èëýðõèéëýõ
¿ç¿¿ëýëò áîëîõ îðëîãûí ò¿âøèíã àâ÷ ¿çýõýä, 2002 îíä ýìýãòýé õ¿í àìûí îëæ
áóé îðëîãî ýðýãòýé÷¿¿äèéí îëæ áóé îðëîãîîñ äàðóé 50 õóâèàð áàãà áàéñàí áîë 7
æèëèéí äîòîð ÿëãàà áàãàñàæ, 2009 îí ãýõýä ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿í àìûí îðëîãûí
çºð¿¿ 14 õóâü áîëæýý.
Îðëîãûí ýíýõ¿¿ çºð¿¿ íü íýã òàëààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí àâ÷ áóé öàëèí ýðýãòýé
àæèëëàã÷äûí öàëèíãèéí ÿëãàà áàãà áàéãààã èëýðõèéëæ áàéãàà áà ¿¿íèéã çàðèì
ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í ìºí áàòàëæ áàéíà. 2010 îíû 5 äóãààð ñàðä 1013 àæ àõóéí
íýãæ, áàéãóóëëàãûí 47478 àæèëëàã÷èä õàìðàãäñàí Öàëèí õºëñíèé á¿òöèéí
ò¿¿âýð ñóäàëãààãààð ýðýãòýé àæèëëàãñäûí ¿íäñýí öàëèí 242.6 ìÿíãàí òºãðºã
áàéõàä ýìýãòýé àæèëëàãñäûíõààñ äàðóé 10.6 õóâèàð äîîãóóð áóþó 219.3
ìÿíãàí òºãðºã áàéñàí áà ýíý õàíäëàãà á¿õèé ë ìýðãýæëèéí õóâüä äàâòàãäæýý.17
Öààøèëáàë, íýìýãäýë, îëãîâðûã îðóóëæ òîîöñîí òîãòìîë öàëèí ÷ ýìýãòýé÷¿¿äýä
ýðýãòýé÷¿¿äýýñ 11.2 õóâèàð äîîãóóð áàéëàà.
2009 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä äóðüäñàíààð 0.966 èíäåêñòýéãýýð
Àâñòðàëè óëñ æåíäåðèéí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëòýýðýý òýðã¿¿ëæ, Íîðâåãè, Èñëàíä
17
Ñàðàí÷èìýã Á., Öàëèí õºëñíèé ò¿âøèí, á¿òýö èëòãýë, “Õºäºëìºð-õºãæëèéí ¿íäýñ” ¯íäýñíèé ÷óóëãàíû
èëòãýë, ñóäàëãàà, ìýäýýëëèéí ìàòåðèàë, 2010
19

21. ÆÅÍÄÅÐ
Õ¿ñíýãò 1. Æåíäåðèéí õºãæèëä ãàðñàí ººð÷ëºëò
1995* 2002* 2009*
62.3 60.9 63.0
65.0 64.9 69.6
87.4 99.1 96.6
74.8 98.8 97.7
56.2 51.0 73.7
62.9 64.0 84.9
61.5** 2135 3454
38.5** 1430 3019
0.596 0.653 0.727
- 130 67 146 95 155 92
0.604 0.655 0.727
- 174 110 173 113 182 115
: UNDP, Human development report 1995, 2002, 2009
óëñóóä óäààëñàí áîë Íèãåðè óëñûí æåíäåðèéí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õàìãèéí
õàíãàëòã¿é ¿íýëãýýã àâñàí áàéíà. Ìîíãîë óëñ ÆÕÈ-ýýðýý äóíäààñ õîéøõè áàéðàíä
áàéãàà áºãººä ÆÕÈ-èéí óòãà íü æåíäåðèéí õºãæèë õàìãèéí ºíäºð Àâñòðàëè
óëñààñ 0.239 ïóíêòýýð äîîãóóð, õàìãèéí äîîãóóð Íèãåðè óëñààñ 2.4 äàõèí ºíäºð
ò¿âøèí þì.
Ìàíàé óëñûí æåíäåðèéí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã Àâñòðàëè, Íèãåðè
óëñóóäòàé õàðüöóóëàí àâ÷ ¿çýõýä þóíû ºìíº áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäñàí áàéäàë, á¿õ
øàòíû ñóðãóóëüä õàìðàãäàëò, îðëîãûí ò¿âøèíä æåíäåðèéí ÿëãàà õàðüöàíãóé áàãà
áàéãàà ýåðýã ä¿ð çóðàã õàðàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë óëñàä ýìýãòýé õ¿í
àìûí äóíäàæ îðëîãî ýðýãòýé õ¿í àìààñ 14 õóâèàð äîîãóóð áàéõàä Àâñòðàëèä 43
õóâèàð, Íèãåðèò 192 õóâèàð òóñ òóñ äîîãóóð áàéíà.
ÆÕÈ-èéí íýã ¿íäñýí õýìæýýñ áîëîõ áîëîâñðîëûí ò¿âøèíã õàðóóëàõ íàñàíä
õ¿ðýã÷äèéí áè÷èã, ¿ñýãò òàéëàãäñàí áàéäëûã àâ÷ ¿çýõýä, äýëõèé íèéòýä
ýìýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýðýãòýé÷¿¿ä áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýãýýð èë¿¿ áàéäàã
áàéíà. 2009 îíû áàéäëààð ßìàéêà, Ìàëòè, Óðóãâàé, Àðãåíòèí, Ìîíãîë çýðýã 20
îð÷èì óëñàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäñàí áàéäàë ýðýãòýé÷¿¿äòýé
õàðüöóóëàõàä 10 õ¿ðòýë ïóíêòýýð ºíäºð, áóñàä óëñàä ýðýãòýé÷¿¿äèéí áè÷èã ¿ñýãò
òàéëàãäñàí áàéäàë ýìýãòýé÷¿¿äýýñ 30 õ¿ðòýë ïóíêòýýð ºíäºð áàéíà. Áè÷èã ¿ñýã
òàéëàãäñàí áàéäàë ýðýãòýé õ¿í àìûí õóâüä ºíäºð áàéãàà 130 ãàðóé óëñûí íýã íü
Íèãåðè óëñ áàéâ.
20

22. ÆÅÍÄÅÐ
Õ¿ñíýãò 2. Æåíäåðèéí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä,
çàðèì óëñòàé õàðüöóóëñàí áàéäëààð
: UNDP, Human development report 2009
Îõèä èéíõ¿¿ áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëààñàà áîëîîä á¿õ øàòíû ñóðãóóëüä
ñóðàëöàõ áîëîìæ íü õÿçãààðëàãääàã ó÷ðààñ á¿õ íèéòýýðýý àíõàí øàòíû áîëîâñðîë
ýçýìøèõ, óëìààð áîëîâñðîë äàõü õ¿éñèéí ÿëãààã áàãàñãàõ çîðèëò Ìÿíãàíû
õºãæëèéí çîðèëòîä òóññàí áàéäàã. Ìàíàé óëñûí õóâüä áîëîâñðîëûí øàòëàë àõèõ
òóñàì ò¿¿íä õàìðàãäàõ ýðýãòýé õ¿í àìûí õóâü áóóð÷ áàéãàà áºãººä ýíýõ¿¿ õàíäëàãà
óäààí ¿ðãýëæëýõ íü ãýð á¿ë, öààøëààä íèéãìèéí àìüäðàëä ñºðºã ¿çýãäë¿¿ä ãàðàõ
ìàãàäëàëòàé þì.18
Æåíäåðèéí õºãæëèéí õî¸ð äàõü á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîõ äóíäàæ íàñëàëòûã àâ÷
¿çýõýä, ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýìýãòýé÷¿¿ä õàðüöàíãóé óðò íàñàëäàã àæýý.
2009 îíû áàéäëààð Àôãàíèñòàí, Ñâàçèëàíä óëñóóäààñ áóñàä 153 óëñàä ýìýãòýé÷¿¿ä
ýðýãòýé÷¿¿äýýñ 13 õ¿ðòëýõ æèëýýð óðò íàñàëæ áàéíà. Ñîíãîñîí óëñóóäûí äóíäàæ
íàñëàëò äàõü æåíäåðèéí ÿëãààã àâ÷ ¿çýõýä ÌÓ-ä õàìãèéí ºíäºð áóþó 6-7 æèë áàéâ.
ÆÕÈ-èéí ãóðàâ äàõü õýìæýýñ áîëîõ íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-èéã àâ÷ ¿çýõýä
õýäèéãýýð ýìýãòýé÷¿¿ä ºíäºð áîëîâñðîëòîé áîëîâ÷ òýäíèé îëæ áóé îðëîãî
ýðýãòýé÷¿¿äýýñ äîîãóóð áàéäàã áàéíà. 2009 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä
äóðüäñàíààð á¿õ óëñàä ýðýãòýé÷¿¿äèéí îëæ áóé îðëîãî ýìýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ ºíäºð
áàéãàà áà îðëîãûí ÿëãààíû àáñîëþò çºð¿¿ 300-63000 àì.äîëëàð áàéíà. Ýíý íü
íýã òàëààñ ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýìýãòýé÷¿¿ä àæèëã¿éäýëä èë¿¿ ºðòäºã
áîëîõûã, íºãºº òàëààñ ýðýãòýé÷¿¿ä ýìýãòýé÷¿¿äýýñ äîîãóóð öàëèí õºëñòýé àæèë
ýðõýëäýã, ýñâýë áàãàõàí õýìæýýíèé áèçíåñèéí îðëîãî îëäîã áîëîõûã õàðóóëæ
áàéíà.
Ìàíàé óëñûí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í àìûí õóâüä àæèãëàãäñàí îðëîãûí çºð¿¿ íü
öàëèí ºíäºðòýé óóë óóðõàé, òýýâýð, õîëáîî çýðýã ñàëáàðóóäàä ýðýãòýé÷¿¿ä èë¿¿
àæèëëàäàã, õàðèí öàëèí áàãàòàé íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ãîëäóó ñàëáàðóóäàä
ýìýãòýé÷¿¿ä ò¿ëõ¿¿ àæèëëàäàãòàé õîëáîîòîé þì19.
ͺ㺺 òàëààð ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ ºíäºð á¿òýýìæòýé
áàéõ øèíæ¿¿äèéã àãóóëæ áàéãàà ó÷ðààñ öàëèí 11.7 îð÷èì õóâèàð ºíäºð áàéõ ¸ñòîé
ãýñýí ä¿ãíýëòèéã Ñóðãóóëèàñ àæèëä øèëæèã÷äèéí ñóäàëãààíä òóëãóóðëàí ÎÓÕÁ-
18
ÓÈÕ-ûí Íèéãìèéí áîäëîãî, áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû Áàéíãûí õîðîî, ͯÁÕÀÑ. Õ¿í àì, õºãæëèéí
òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, 2010
19
Äýëõèéí áàíê, Àçèéí õºãæëèéí áàíê. Ìîíãîëûí æåíäýðèéí áàéäàë, 2005
21

23. ÆÅÍÄÅÐ
ààñ õèéñýí öàëèíãèéí ÿëãààí äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíä òîäîðõîéëñîí
ó÷ðààñ äýýðõ õàíäëàãà íü öàëèí õºëñ äýõ æåíäåðèéí ÿëãààã òîäîðõîéëæ áàéæ
áîëîõ òàëòàé20. ̺í Öàëèí õºëñíèé á¿òöèéí ò¿¿âýð ñóäàëãààãààð ýðýãòýé ñ¿¿ëèéí
12 ñàðä ýðýãòýé àæèëëàã÷äûí 48.3 õóâü, ýìýãòýé àæèëëàã÷äûí 51.7 õóâü íü øàãíàë,
óðàìøóóëàë àâñàí ãýñýí ¿ð ä¿í ãàðñàí áà ýíý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí á¿òýýìæ ºíäºð
áîëîõûã õàðóóëæ áàéæ áîëîõ þì.
Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ð (Gender empowerment measure)
Ýìýãòýé÷¿¿ä ýõèéí, ýõíýðèéí, èðãýíèé îëîí à÷àà ¿¿ðýõèéí çýðýãöýýãýýð ýðõ
ìýäýë, íºëºº áàãàòàé áàéãàà íü äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò ýìýãòýé÷¿¿äèéí
àìüäðàë, ýð¿¿ë ìýíä, àæ áàéäàëä ñºð㺺ð íºëººëæ áàéíà21. Ýðõ ìýäýë ãýäýã íü
ñîíãîëò õèéõ áîëîí ¿ð ä¿íä íºëººëºõ áîëîìæ22 áºãººä íàñ, æåíäåð, óãñàà ãàðëààñ
õàìààðàí òýð á¿ð òýãø õóâààðèëàãääàãã¿é íü óëñ îðíóóäàä íèéòëýã áàéäàã. ªºðººð
õýëáýë, ýìýãòýé÷¿¿ä ýð¿¿ë ñàðóóë, á¿òýýë÷ àìüäðàë çîõèîõîä ñààä áîëæ áàéãàà
ýðõ ìýäëèéí õàðüöàà íü áèå õ¿íýýñ ýõëýýä íèéãìèéí äýýä øàòàíä õ¿ðòýë çîíõèëæ
áàéíà23. Èéìýýñ ýðýãòýé, ýìýãòýé õýí ÷ áîëîâ àäèë áîëîìæèéã ýäëýõ çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé áºãººä áîëîìæ, ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýýíä òýãø áàéäàë ÿìàð áàéãààã
ÆÝÌÕ-ýýð òîäîðõîéëäîã.
Çóðàã 2. Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéíõýìæ¿¿ðèéí á¿ðýëäýõ¿¿í
,
( . )
( )
( )
( )
Ýíýõ¿¿ õýìæ¿¿ð íü ÷àäàâõèàñ èë¿¿ áîëîìæèä àíõààð÷, ýäèéí çàñàã, óëñ òºð,
íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöîõ áîëîìæ, ýðõ ìýäýë ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿í
àìûí õóâüä ÿìàð áàéãààã èëýðõèéëæ, òýãø áóñ áàéäëûã äàðààõ ò¿âøèíä àâ÷ ¿çäýã.
20
Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ͯÁÕÕ, ÎÓÕÁ, Øâåäèéí õºãæëèéí àãåíòëàã. Ìîíãîëûí õ¿íèé õºãæëèéí
èëòãýë 2007: Õºäºëìºð ýðõëýëò, ÿäóóðàë, 2007
21
ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë 2009. Õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé äýëõèé åðòºíö: Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿í
àì áà óóð àìüñãàë, 2010
22
“Ýìýãòýé÷¿¿ä ¿¿íèéã õèéæ ÷àäíà” Ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà, 2008
23
ͯÁ-ûí ÕÀÑ, “Õ¿í àì áà õºãæèë” ÎÓ-ûí áàãà õóðëûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, 1994
22

24. ÆÅÍÄÅÐ
¯¿íä:
Óëñ òºðèéí îðîëöîî áà øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ ìýäýë. Ïàðëàìåíòûí ñóóäàë äàõü
ýìýãòýé áà ýðýãòýé õ¿í àìûí ýçëýõ õóâèàð õýìæèãäýíý.
Ýäèéí çàñãèéí îðîëöîî áà øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ ìýäýë. Õóóëü, çàõèðãààíû áîëîí
óäèðäàõ àëáàí òóøààëä ìºí ìýðãýæëèéí áîëîí òåõíèêèéí àæèëä ýìýãòýé áà
ýðýãòýé õ¿í àìûí ýçëýõ õóâèéí æèíãýýð õýìæèãäýíý.
Ýäèéí çàñãèéí ýðõ ìýäýë. Ýìýãòýé áà ýðýãòýé õ¿í àìûí æèëèéí äóíäàæ
îðëîãîîð (õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðààð òýãøèòãýñýí) õýìæèãäýíý.
Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, òýäãýýðèéí áîëîí õýìæýýñ¿¿äèéí
èíäåêñ, öààøëààä ÆÝÌÕ-ä òóëãóóðëàí æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé øèíæèëãýý õèéõ
áîëîìæ áèé. ÆÝÌÕ íü 0-îîñ 1 ãýñýí óòãûã àâàõ áà 1 íü æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí
äýýä õÿçãààðûã, 0 íü æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí äîîä õÿçãààðûã õàðóóëíà. ÆÝÌÕ íü
íýãä õýð çýðýã îéðõîí áàéíà, òýð õýìæýýãýýð ýìýãòýé÷¿¿ä óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
àìüäðàëä ýðýãòýé÷¿¿äòýé àäèë èäýâõèòýé îðîëöîæ áàéãààãèéí áàòàëãàà áîëäîã.
Àëèâàà íèéãýìä íºëººëºë íü Çàñãèéí ãàçðûí, õóâèéí õýâøëèéí, èðãýíèé
íèéãìèéí õ¿ðýýíä ÿâàãääàã. Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ óëñ òºð, áèçíåñò àäèë
òýãø áàéäëààð îðîëöîæ áàéõ íü áèçíåñèéí öýâýð îð÷èí, øóäàðãà çàñàãëàëûí
íºõöºëä¿¿ëäýã àæýý. Òóõàéëáàë, ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãìèéí àìüäðàëä ¿ç¿¿ëæ
áóé íºëºº õýäèé÷èíýý õ¿÷òýé áàéíà, òºäèé÷èíýý àâëèãàë áàãàòàé áàéäàã íü
íîòëîãäñîí áàéíà. Õýäèéãýýð ýíý íü ñàíàà òºäèé ç¿éë ìýò áîëîâ÷ óëñ òºðä èë¿¿
îëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéã îðóóëàõûã äýìæèõ íîòîëãîî ìºí.24
Áèçíåñ ýðõýëæ áóé ýìýãòýé÷¿¿ä Çàñãèéí ãàçðûí àëáàí õààã÷äàä õóóëü áóñ
òºëáºð áàðàã òºëäºãã¿é áºãººä ýíý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¸ñ ç¿éí ò¿âøèí èë¿¿
ºíäºð, ýñâýë àëèâàà ýðñäëýýñ èë¿¿ áîëãîîìæèëäîãòîé õîëáîîòîé. ÿðæ óëñûí
350 ôåðìèéã õàìðóóëàí õèéñýí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ýðýãòýé÷¿¿äèéí ýçýìøèëä
áóé ôåðì¿¿ä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçýìøèëä áóé ôåðìòýé õàðüöóóëàõàä Çàñãèéí
ãàçðûí àëáàí õààã÷äàä õóóëü áóñ òºëáºð òºëºõ ìàãàäëàë 10 õóâèàð ºíäºð áàéãààã
òîãòîîñîí áàéíà25.
Íýëýýä îëîí òîîíû ñóäàëãàà ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áóñàä
ýðñäýëä õàðèëöàí àäèëã¿é õàíääàã áîëîõûã õàðóóëæýý. Ýðýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ èõèéã
îëîõûí òóëä ºíäºð ýðñäýë õ¿ëýýõ ÷àäâàðòàé áàéäàã áîë ýìýãòýé÷¿¿ä îëîõ àøèã
íü áàãàññàí ÷ òîìîîõîí ýðñäýë õèéõýýñ çàéëñõèéäýã áàéíà. Òóõàéëáàë, Ôðàíöàä
õèéñýí ñóäàëãààãààð óäèðäëàãûí á¿ðýëäýõ¿¿í íü ýìýãòýé÷¿¿ä äàâàìãàéëñàí
êîìïàíèóä 2008 îíû äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûã àìæèëòòàé äàâàí òóóëñàí
ä¿í ãàð÷ýý. Ýìýãòýé ìåíåæåð¿¿ä ýðñäýëä èë¿¿ óëàìæëàëò áàéäëààð õàíääàã
áºãººä ýíý ÷àíàðààðàà ýðýãòýé÷¿¿äèéí ãàðãàñàí òîìîîõîí õîõèðëûã áóóðóóëàõàä
òóñàëäàã íü àæèãëàãäæýý26.
Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãààñ 2008 îíä õèéñýí
ñóäàëãààíààñ ¿çâýë ýìýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ “òîãòâîðòîé õýðýãëýã÷èä” áºãººä ýêîëîãèä
õîðã¿é, îðãàíèê á¿òýýãäýõ¿¿í õóäàëäàí àâ÷, õàÿãäëûã äàõèí áîëîâñðóóëæ, ýð÷èì
õ¿÷èéã ¿ð àøèãòàé çàðöóóëàõûã ýðìýëçäýã áîëîõ íü òîãòîîãäñîí áºãººä íèéò
24
Äýëõèéí áàíê, Õºãæëèéã æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü, 2001
25
Ñß, ßïîíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºãæëèéí ñàí, ͯÁÕÕ, Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã ýäèéí çàñãèéí
øèëæèëòèéí áîäëîãîä òóñãàõ íü: Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºñºâ áîëîâñðóóëàõàä Ìîíãîëûí áîëîí áóñàä
øèëæèëòèéí îðíóóäûí òóðøëàãà, 2005
26
ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë 2009. Õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé äýëæõèé åðòºíö: Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿í àì áà óóð àìüñãàë, 2010
23

25. ÆÅÍÄÅÐ
õýðýãëýýíèé øèéäâýðèéí 80 õóâèéã ýìýãòýé÷¿¿ä ãàðãàäàã àæ. Ýíý òîî áàðèìò
íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí àëèâàà àñóóäàëä õàðèóöëàãàòàé õàíääàã, íèéòèéí àøèã
ñîíèðõëûí òºëºº àæèëëàæ ÷àääàã áîëîõûã õàðóóëæ áàéæ áîëîõ þì27.
Ìîíãîë óëñûí æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí ¿ç¿¿ëýëò õàíãàëòã¿é áàéíà.
Ìàíàé óëñûí æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã 2005 îíîîñ ýõëýí
Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä òîîöîõ áîëæýý. ÕÕÈ, ÆÕÈ çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé
õàðüöóóëàõàä Ìîíãîë óëñûí æåíäåðèéí ýðõ ìýäýëä îëñîí àìæèëò, ýçýëæ áóé
áàéð ñóóðü õàíãàëòã¿é áàéíà. 2005 îíä ÆÝÌÕ íü 0.429 èíäåêñòýéãýýð 78 óëñààñ
62-ð áàéðàíä ýðýìáýëýãäýæ áàéñàí áîë 2009 îíä ýíýõ¿¿ àìæèëòààñàà óõàð÷,
õýìæ¿¿ðèéí óòãà 0.410 áîëæýý.
ÆÝÌÕ-ä àæèãëàãäñàí ýíýõ¿¿ ñºðºã ººð÷ëºëòèéí ãîë øàëòãààí íü ïàðëàìåíòàä
ýìýãòýé ãèø¿¿äèéí õóâü áóóðñàí ÿâäàë áàéâ. Îëîí óëñûí ïàðëàìåíòûí õîëáîîíîîñ
Äýëõèéí 180 óëñûã õàìðóóëàí õèéñýí ñóäàëãààãààð ýìýãòýé ãèø¿¿ä ïàðëàìåíòûí
ñóóäëûí 17 õóâèéã ýçýëæ áàéñàí áºãººä ìàíàé óëñ äýëõèéí äóíäæààñ äàðóé 4
äàõèí äîîãóóð ò¿âøèíä áàéíà.
Õ¿ñíýãò 3. Æåíäåðèéí ýðõ ìýäýëä ãàðñàí ººð÷ëºëò
2005 2009
: UNDP, Human development report 2005, 2009
Õàðèí ýíý õóãàöààíä õóóëü, çàõèðãààíû áîëîí óäèðäàõ àëáàí òóøààëä àæèëëàæ
áóé ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü ºñ÷, òåõíèêèéí áóþó ìýðãýæëèéí àëáàí òóøààë, àæèë
ýðõýëæ áóé ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü áóóð÷, íèéò îðëîãîä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îëæ
áóé îðëîãûí ýçëýõ õóâü ºññºí ýåðýã õàíäëàãà àæèãëàãäæýý. Ìàíàé óëñûí õóâüä
ýìýãòýé÷¿¿ä íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöäîãã¿é, ãýðèéí õàÿàíààñ öààø ýðõ ìýäýëã¿é
áàéñàí ¿å íýãýíò ºíãºð÷, òýä àæèë ýðõëýõ, ìàë áîëîí áóñàä ýä õºðºí㺠ýçýìøèõ,
ºâëºõ ýðõèéã Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëü, Èðãýíèé õóóëü, Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Ãýð
á¿ëèéí õóóëèàð îëãîñîí28 íü èéíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí àìüäðàë äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí
îðîëöîîã äýýøë¿¿ëýõýä èõýýõýí õóâü íýìýð ¿ç¿¿ëñýí þì.
Ìîíãîë óëñ æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí õóâüä äýëõèéí óëñ îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä
÷óõàì àëü ò¿âøèíä áàéãààã òîäðóóëæ ¿çüå. 2009 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí
27
̺í òýíä.,
28
ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñàí. Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿ä, Øèëæèëòèéí ¿åèéí äýâøëèéã çóðàãëàõóé, 2001 îí
24

26. ÆÅÍÄÅÐ
èëòãýëä äóðüäñàíààð ÆÝÌÕ òîîöîãäñîí 109 óëñààñ Øâåä óëñ 0.909 èíäåêñòýéãýýð
òýðã¿¿ëæ, Íîðâåãè, Ôèíëÿíä óëñóóä óäààëñàí áà ñ¿¿ëèéí áàéðóóäàä Åãèïåò,
Áàíãëàäåø, Éåìåí óëñóóä îðæýý.
Øâåä óëñàä óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõ, áàéãóóëëàãûã óäèðäàõ, îðëîãî îëîõ
çýðýã ¿éë àæèëëàãààíä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí îðîëöîî áàðàã àäèë ò¿âøèíä
áàéíà ãýñýí ¿ã þì. Ìàíàé óëñûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí ¿éë
àæèëëàãààíä ýðõ ìýäýëòýéãýýð îðîëöîõ áîëîìæ Øâåäèéí ýìýãòýé÷¿¿äýýñ 2 äàõèí
äîîãóóð, õàðèí Èåìåíèé ýìýãòýé÷¿¿äýýñ 3 äàõèí ºíäºð áàéíà.
Õ¿ñíýãò 4. Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä,
çàðèì óëñòàé õàðüöóóëñàí áàéäëààð
: UNDP, Human development report 2009
Ñîíãîñîí óëñóóäòàé õàðüöóóëàõàä Ìîíãîë óëñàä óäèðäàõ àëáàí òóøààëä
àæèëëàæ áóé ýìýãòýé õ¿í àìûí õóâü ºíäºð, íèéò îðëîãûã á¿ðä¿¿ëýõýä ýìýãòýé
õ¿í àìûí îðîëöîî ºíäºð áàéãàà äàâóó òàëóóä àæèãëàãäàæ áàéíà.
Äýëõèéí óëñ îðíóóäàä èéíõ¿¿ ÿëãààòàé áàéãàà æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéã
ñàéæðóóëàõ, õóâèéí õýâøèë, Çàñãèéí ãàçàð, èðãýíèé íèéãìèéí á¿õ ò¿âøèíä
ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò òýãø áîëîìæèéã áèé áîëãîõ ÷èãëýëä èõýýõýí èäýâõè,
÷àðìàéëò ãàðãàí àæèëëàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Íîðâåãèéí õºäºëìºðèéí íàìûí
ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºë㺺í õýäýí àðâàí æèëèéí òóðø òóñ
óëñàä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã áèé áîëãîõûí òºëºº àæèëëàæ, èõýýõýí àìæèëòàíä
õ¿ðñýí òóðøëàãà áàéäàã. Òýä ýíý ¿éë àæèëëàãààíäàà ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, óëñ
òºðèéí íàìóóä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãóóäûã òàòàí îðîëöóóëæ, íèéãýìä
òîãòñîí æåíäåðèéí ¿¿ðýã, õýì õýìæýýã ýâäýõ, á¿õ ò¿âøèíä ìàíëàéëàõ, õóóëü
ä¿ðýìä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí àñóóäëûã òóñãàõ çýðãýýð àæèëëàñàíû ¿ð ä¿íä
æåíäýðèéí òýãø áàéäàë õàìãèéí ñàéí õàíãàãäñàí óëñ îðíóóäûí òîîíä ç¿é ¸ñîîð
îðîõ áîëæýý.
Ìàíàé óëñûí õóâüä æåíäåðèéí àñóóäàëä àíõààð÷ áóé äàðààõ æèøýý áàéíà.
Þóíû ºìíº “Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæ áàéäëûã ñàéæðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð” (1996-
2002), “Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð” (2002)-èéã Çàñãèéí
ãàçðààñ áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ̺í Åðºíõèé ñàéäààð àõëóóëñàí Æåíäåðèéí
òýãø áàéäëûí ¿íäýñíèé õîðîîã (ÆÒÁ¯Õ) àæëûí àëáàòàéãààð áàéãóóëñàí íü
æåíäåðèéí àñóóäëûã ¿íäýñíèé õýìæýýíä õàðèóöàõ òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ,
¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã øàò á¿ðò èäýâõèæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí
òîìîîõîí àëõàì áîëñîí þì.
Îäîîãîîð áîëîâñðóóëàëòûí øàòàíäàà áàéãàà Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí òóõàé
õóóëèéã äýìæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð ÆÒÁ¯Õ-îîñ øèéäâýð ãàðãàã÷äûí äóíä áîäëîãûí
25

27. ÆÅÍÄÅÐ
õýëýëö¿¿ëýã, óõóóëãà ñóðòàë÷èëãààã óäàà äàðààëàí çîõèîí áàéãóóëæýý. 2008
îíä “Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ºíººãèéí áàéäàë, òóëãàìäñàí àñóóäàë” ñýäýâò
÷óóëãàíûã çîõèîí áàéãóóëñàí áà ¿¿íä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí
150 òºëººëºã÷ îðîëöñîí áàéíà. Ýíýõ¿¿ ÷óóëãàí íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäàëä îëîí
íèéòèéí àíõààðëûã õàíäóóëàõàä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéíà.
Êèðãûçñòàí óëñàä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí 4 ýìýãòýé òóòìûí íýã íü ãýðèéí
àæèë èõòýé ó÷èð ãýðýýñ ãàäóóð àæèëëàõ ÿìàð ÷ áîëîëöîîã¿é áàéäàã ãýæýý . Àôðèêèéí
Ñàõàðûí á¿ñèéí õºäºº îðîí íóòàãò ýìýãòýé÷¿¿ä ãýðýýñýý 400 ìåòð çàéòàé ãàçðààñ óñ
纺õºä 2-6 öàã çàðöóóëäàã àæýý.
Ýõ ñóðâàëæ:
ͯÁÕÀÑ, Ìîíãîë óëñ Õ¿í àì áà õºãæëèéí
õóðëààñ õîéøõè 15 æèëä, 2009
Ìîíãîë óëñàä ãýðèéí àæèë, ¿ð õ¿¿õäýý àñðàõ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ çºâõºí ãýð á¿ëèéí ýìýãòýé
ãèø¿¿íèé ¿¿ðýã ãýñýí îéëãîëò äàâàìãàéëñàí õýâýýð áàéíà. պ人 îðîí íóòàãò ñ¿¿
öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ, õ¿¿õäýý àñðàõ, ãýðèéí àæèë õèéõ çýðýã äàâòàãäàõ ÷àíàðòàé,
èõýâ÷ëýí ¿íýëãýýã¿é õºäºëìºðò ýìýãòýé÷¿¿ä ò¿ëõ¿¿ îðîëöîæ áàéíà.
Ýõ ñóðâàëæ:
Àçèéí õºãæëèéí áàíê, Äýëõèéí áàíê.
Ìîíãîëûí æåíäåðèéí áàéäàë, 2005
Íèéãìèéí õàíãàëòòàé äýìæëýã áàéõã¿éãýýñ íºõºí ¿ðæèõ¿éí áîëîí ãýð á¿ëèéí
¿¿ðýã íü ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýäèéí çàñãèéí, èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí àìüäðàëä
îðîëöîõ áîëîìæèéã íü õÿçãààðëàæ áóé áàéäàë ìàíàé óëñûí õóâüä ìºí òîõèîëäîæ
áàéíà. Òóõàéëáàë, õ¿¿õýä, àõìàä íàñòíûã àñðàìæëàõ, ãýðèéí àæèë çýðýã ¿íýëãýýã¿é
õºäºëìºðèéí óëìààñ íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ áîëîìæ íü õÿçãààðëàãäñààð
áàéíà29.
ªºð íýã áýðõøýýë íü áàðüöàà áîëîí áèçíåñèéí ýõëýëòèéí õºðºí㺠áîëãîæ
àøèãëàäàã ¿ë õºäëºõ õºðºí㺠èõýíõèäýý ºðõèéí òýðã¿¿í áóþó ýðýãòýé ãèø¿¿íèé
íýð äýýð áàéõ íü îëîíòàà áºãººä ýíý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí çýýë àâàõ, öààøëààä
àæ àõóéãàà ºñãºõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàäàã. ¯¿íèé íîòîëãîî íü ìàøèí, òîíîã
òºõººðºìæ, õºðºí㺠îðóóëàëò èõýýð øààðääàã òýýâýð, õàðèëöàà õîëáîî çýðýã
ñàëáàðò ýðýãòýé÷¿¿ä äàâàìãàéëæ áàéõàä æèæèã õóäàëäàà, õ¿íñ áîëîâñðóóëàõ,
õóâèéí ¿éë÷èëãýý çýðýã ýõëýëòèéí õºðºí㺠áàãà øààðääàã, ýìýãòýé÷¿¿äèéí
óëàìæëàëò, äàäëàãà, òóðøëàãûã àøèãëàäàã, ãýõäýý îðóóëñàí õºäºëìºðººñºº áàãà
îðëîãî îëäîã ñàëáàðóóäàä ýìýãòýé÷¿¿ä îëíîîð àæèëëàäàã ÿâäàë þì30. Ýíä, ºìíºõ
õóâü÷ëàëûí ìýäýýëëèéã äóðüäàõàä, íèéò ºì÷èéí 46 õóâü íü íºõðèéí íýð äýýð, 30
õóâü íü ýõíýð, íºõðèéí õî¸óëàíãèéíõ íü íýð äýýð, 16 õóâü íü ýõíýðèéí íýð äýýð
á¿ðòãýãäæýý31.
Ò¿¿íýýñ ãàäíà ÿìàð ÷ ñàëáàðûí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿ä àæèëëàõ
íü çîõèìæã¿é, ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò òîõèðîõ àæèë áàéäàã ãýñýí íèéãìèéí
29
ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë- 2009. Õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé äýëõèé åðòºíö: Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿í
àì áà óóð àìüñãàë, 2010
30
ÓÈÕ-ûí Íèéãìèéí áîäëîãî, áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû Áàéíãûí õîðîî, ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Õ¿í àì,
õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, 2010
31
Àçèéí õºãæëèéí áàíê, Äýëõèéí áàíê. Ìîíãîëûí æåíäåðèéí áàéäàë, 2005
26

28. ÆÅÍÄÅÐ
¿çýë õýâøìýë õýâýýð áàéíà32. “Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ ìýðãýæèëòýé àæèë÷äûí
õýðýãöýý” ñóäàëãààíû òàéëàíä äóðüäñàíààð àæèë îëãîã÷èä øààðäëàãàòàé
àæëûí áàéðíû çàðä òóõàéí àæëûí áàéðíû îíöëîã íü æåíäåðèéí ÿëãààãààð
òîäîðõîéëîãäîõã¿é áàéñàí ÷ ýðýãòýé õ¿éñèéã îíöîëæ çààäàã áîëîõ íü õàðàãäàæ
áàéíà. ͺ㺺 òàëààð æåíäåðèéí ìýäðýìæã¿é ¿éë àæèëëàãàà íü ýìýãòýé÷¿¿äèéã
àëáàí áóñààð ãàäààäàä àæèëëàõ, óëìààð áèåý ¿íýëýõ áîëîí õ¿íèé íàéìààíû
çîëèîñ áîëîõ, æåíäåðò ñóóðèëñàí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõºä íºëººëæ áóéã ¿ã¿éñãýõ
àðãàã¿é þì. Æèøýý íü 2007 îíû 5-ð ñàðä Ãàäààäàä àæèëëàõ õ¿÷ èëãýýõ òºâ ÁÍÑÓ-
ä àæèëëàõ õ¿÷ ãàðãàõ àæëûíõàà äàãóó õýëíèé ò¿âøèí òîãòîîõ øàëãàëòàíä 15000
ýðýãòýé, 4000 ýìýãòýéã á¿ðòãýíý ãýæ çàðëàæýý33.
Ýäãýýð áàðèìòóóä íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÷àäàâõèæèõ, íèéãìèéí àìüäðàëä
îðîëöîõ, á¿õ ò¿âøèíä íºëººëºõ áîëîìæóóäàä ñààä áýðõøýýë áàéñààð áàéãààã
èëòãýæ áàéãàà þì.
Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ (Gender inequality index)
2010 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä ÆÕÈ áà ÆÝÌÕ-èéã ººð÷ëºí,
Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ õýìýýõ õýìæ¿¿ðèéã øèíýýð òîäîðõîéëæ,
óã ¿ç¿¿ëýëòýýðýý äàìæóóëàí æåíäåðèéí òýãø áàéäàë ÿìàð áàéãààã òîäîðõîéëîõ
îðîëäëîãî õèéæýý. Èíãýõäýý ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä òýãø áàéäàë õàìãèéí òîä
èëýðäýã íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, ýðõ ìýäýë áîëîí õºäºëìºðèéí çàõ çýýë ãýñýí
3 ãîë õ¿ðýýã àâ÷ ¿çñýí áàéíà.
ͺõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä ãýñýí õýìæýýñò ýõèéí ýíäýãäýë, ºñâºð íàñíû
îõèäûí òºðºëòèéã, ýðõ ìýäýë (empowerment) ãýñýí õýìæýýñò ýìýãòýé õ¿í àìûí
ïàðëàìåíò äàõü òºëººëºë, ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í àìûí äóíä áà ò¿¿íýýñ äýýø
øàòíû áîëîâñðîëä õàìðàãäàëò, õºäºëìºðèéí çàõ çýýë ãýñýí õýìæýýñò ýðýãòýé áà
ýìýãòýé õ¿í àìûí àæèëëàõ õ¿÷íèé îðîëöîîíû ò¿âøèíã òóñ òóñ òîäîðõîéëîõîîð
øèíý÷ëýãäæýý.
ÆÕÈ áà ÆÝÌÕ-èéí õóâüä íýãä õýäèé÷èíýý îéðõîí áàéíà, íºõöºë áàéäàë òºäèé÷èíýý
ñàéí áàéãààãèéí èëýðõèéëýë áîëæ áàéñàí. Òýãâýë ÆÒÁÁÈ-èéí õóâüä ýñðýãýýð, íºõºí
¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, ýðõ ìýäýë, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä òýãø áàéäàë õýäèé÷èíýý
õàíãàãäñàí áàéíà, òýð õýìæýýãýýð ÆÒÁÁÈ-èéí óòãà äîîãóóð ãàðíà. ªºðººð õýëáýë,
ÆÒÁÁÈ íü 0-îîñ 1 ãýñýí óòãûã àâàõ áà 1 íü æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí õºãæëèéí
äýýä õÿçãààðûã, 0 íü æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí äîîä õÿçãààðûã õàðóóëíà.
32
ÓÈÕ-ûí Íèéãìèéí áîäëîãî, áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû Áàéíãûí õîðîî, ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Õ¿í àì,
õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, 2010
33
ÓÈÕ-ûí Íèéãìèéí áîäëîãî, áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû Áàéíãûí õîðîî, ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Õ¿í àì,
õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, 2010
27

29. ÆÅÍÄÅÐ
Çóðàã 3. Æåíäåðèéí òýãø áóé áàéäëûí
èíäåêñèéí á¿ðýëäýõ¿¿í
( ) ( )
( ) ( ) ( )
Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñèéí ãîë á¿ðýëäýõ¿¿í íü íºõºí
¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä ìºí
ªíººäºð ýìýãòýé÷¿¿ä íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäòýé õîëáîîòîé àñóóäàë,
òóõàéëáàë õ¿¿õýä òýýæ, òºð¿¿ëýõ, òýäíèéã àñàð÷ õàëàìæëàõ, öààøëààä
æèðýìñëýõýýñ õàìãààëàõ, áýëãèéí çàìûí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ çýðýãòýé
õîëáîîòîé àëèâàà ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûí äèéëýíõèéã õ¿ëýýæ áàéíà34.
Æèðýìñëýõ, òºðºõ íü ºâ÷èí ýìãýã áóñ õ¿íèé àìüäðàëûí õýâèéí ¿éë ÿâö áîëîõ
¿ð óäìàà ¿ëäýýõ ôèçèîëîãèéí ¿éë àæèëëàãàà ó÷ðààñ ýíäýæ, îñîëäîõ ¸ñã¿é áèëýý.
Ãýòýë äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò æèë á¿ð íºõºí ¿ðæèõ¿éí íàñíû ìÿíãà ìÿíãàí
ýõ÷¿¿ä òîäðóóëáàë æèë òóòàì õàãàñ ñàÿ ýìýãòýé æèðýìñëýëò, òºðºõèéí óëìààñ
ýíäýæ áàéãàà íü õàðàìñàëòàé35.
Ýìýãòýé÷¿¿ä ñàéí ñàéõàí àìüäðàëûã òîäîðõîéëîõäîî ¿ð õ¿¿õäýý ýð¿¿ë ýíõ, ñàéí õ¿í
áîëãîæ ºñãºæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, ýð¿¿ë ýíõ áàéõ, õàðèóöëàãàòàé íºõºðòýé áàéõ, íèéãýìä
òîäîðõîé áàéð ñóóðüòàé áàéõ, áóñäààñ õ¿íäëýë õ¿ëýýõ çýðãýýð îéëãîæ áàéíà. Õàðèí
ýðýãòýé÷¿¿ä ñàéí ñàéõàí àìüäðàëûã èë¿¿ ìàòåðèàëëàã òàëààñ íü òóõàéëáàë, ñàéí àæèëòàé,
îëîí ìàëòàé, óíàõ óíààòàé áàéõ çýðýãòýé õîëáîí òàéëáàðëàæ áàéíà. ¯¿íýýñ ¿íäýñëýí
òààìàãëàõàä ýìýãòýé÷¿¿ä îðëîãûíõîî èë¿¿ ºíäºð õóâèéã ãýð á¿ëèéíõýý íèéòëýã àøèã
ñîíèðõîë çàðöóóëäàã áàéíà.
Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÃ, ÄÁ,
Àìüæèðãààíû ò¿âøèíã îðîëöîîíû àðãààð ¿íýëýõ ñóäàëãàà, 2001
Õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíä, áèå áÿëäàð, ñýòãýë ñàíàà, íèéãýìøèõ¿éí õºãæèëä ýýæ¿¿ä õàìãèéí
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã íü îëîí îðíûã õàìðóóëàí õèéñýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ
õàðàãääàã.
Ýõ ñóðâàëæ: UNICEF Innocent research center,
An overview of child well-being in rich countries, 2007
34
ͯÁÕÀÑ, Ýðýãòýé÷¿¿äèéí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý, 2003
35
ͯÁÕÀÑ. “Õ¿í àì áà õºãæèë” ÎÓ-ûí áàãà õóðëûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, 1994
28

30. ÆÅÍÄÅÐ
ªñâºð íàñíû îõèäûí íºõºí ¿ðæèõ¿éí õýðýãöýýíä èõýýõýí àíõààðàë õàíäóóëàõ
íü õ¿ñýýã¿é æèðýìñëýëò, ¿ð õºíäºëòèéã áóóðóóëàõ, ýñýí ìýíä àìàðæèõóé ä àñàð
èõ ¿¿ðýãòýé. Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí ìýäýýãýýð õºãæèæ áàéãàà
îðíóóäàä æèðýìñëýëò, òºðºëòòýé õîëáîîòîé øàëòãààíààð 20 ýõèéí íýã íü íàñ
áàðàõ ìàãàäëàëòàé áàéäàã áºãººä ¿¿íä õ¿¿õýä òºð¿¿ëæ ýõëýõ íàñ ãîë íºëººòýé
õ¿÷èí ç¿éë àæýý36.
2008 îíä ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîîíîîñ õèéãäñýí ͯÝÌ-èéí ñóäàëãààíû
ä¿íãýýñ òîäðóóëáàë, ìàíàé óëñûí 15-19 íàñíû îõèäûí 8.2 õóâü íü õ¿¿õýä òºð¿¿ëñýí
áºãººä, ýäãýýð îõèäûí ýçëýõ õóâü õºäººä èë¿¿ ºíäºð áàéíà. ªñâºð íàñíû îõèäûí
16.7 õóâü íü áýëãèéí õàðüöààíä îðñîí, 11 õóâü íü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ áîëîí áýëãèéí çàìûí
õàëäâàð àâàõ ýðñäýëòýé áàéãààãààñ ìàíàé óëñàä ºñâºð ¿åèéíõíèé ͯÝÌ-èéí
àñóóäàë àíõààðàë òàòñàí ò¿âøèíä áàéíà37.
Ò¿¿í÷ëýí ͯÝÌ-èéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ íü Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä
à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã ͯÁ-ûí Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Êîôè Àííàí
èëòãýëäýý òýìäýãëýñýí áàéíà. Òýðýýð “õ¿í àì, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí
àñóóäëûã øèéäâýðëýõã¿éãýýð áèä Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é.
Ýíý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã äýìæèõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã íýìýãä¿¿ëæ, áîëîâñðîë,
ýð¿¿ë ìýíä, òýð äóíäàà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëä óëàì èõ õºðºíãº
îðóóëàëò øààðäàíà ãýñýí ¿ã þì. Òîâ÷îîð õýëáýë, õýçýý, õýäýí õ¿¿õýäòýé áîëîõîî
ýìýãòýé õ¿í ººðºº øèéäýõ áîëîìæòîé áîëîõ ¿åä õ¿éñèéí òýãø áàéäàëä áèä óëàì
äºõºõ áºãººä õ¿éñèéí òýãø áàéäàë ººðºº íºõºí ¿ðæèõ¿éãýý çîõèöóóëàõ ÷àäàâõèéã
íýìýãä¿¿ëäýã. Ãýð á¿ë ñàéí äóðûí òºëºâëºëòèéí øóóä íºëººãººð õ¿¿õýä, ýõèéí
ýíäýãäýë áóóð÷, ͯÝÌ-èéí ¿éë÷èëãýý õ¿ðòýýìæòýé áîëñíîîñ ¿¿äýõ õ¿í àìûí
ºñºëòèéí óäààøðàë íü ºëñãºëºí, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä äºõºìòýé” þì38.
Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë ºíºº ¿åä
2010 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä íèéò 138 óëñûí ÆÒÁÁÈ-
èéã òîîöîîëæýý. Ýäãýýð óëñóóäààñ íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, ýðõ ìýäýë,
õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë õàìãèéí áàãàòàé óëñ íü
Íèäåðëàíä, õàìãèéí õàíãàëòã¿é óëñ íü Èåìýí óëñ áàéíà. Ìîíãîë óëñûí õóâüä
0.523 èíäåêñòýéãýýð 57-ð áàéðàíä îðñîí áºãººä ºãºãäñºí õýìæýýñ¿¿ä äýõ òýãø
áóñ áàéäàë Íèäåðëàíä óëñààñ 0.349 ïóíêòýýð ºíäºð, Èåìýí óëñààñ 0.33 ïóíêòýýð
äîîãóóð ò¿âøèíä áàéíà.
Íèäåðëàíä óëñòàé õàðüöóóëàõàä ïàðëàìåíò äàõü ýìýãòýé ãèø¿¿äèéí òºëººëºë
õàíãàëòã¿é, ýõèéí ýíäýãäýë, ºñâºð íàñíûõíû òºðºëò ºíäºð áàéãàà õàíäëàãà
àæèãëàãäàæ áàéíà. Õàðèí äóíäààñ äýýø ò¿âøíèé áîëîâñðîëä õàìðàãäàëò áîëîí
àæèëëàõ õ¿÷íèé îðîëöîîíä õ¿éñèéí ÿëãàà áàãà àæèãëàãäñàí áà Íèäåðëàíä óëñòàé
îéðîëöîî ò¿âøèíä áàéíà.
36
ͯÁÕÀÑ. “Õ¿í àì áà õºãæèë” ÎÓ-ûí áàãà õóðëûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, 1994
37
Ìîíãîë óëñûí ÝÌß, ¯ÑÕ, ͯÁÕÀÑ, ͺõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóäàëãàà: 2008, 2009
38
ͯÁÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë 2009. Õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé äýëõèé åðòºíö: Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿í àì
áà óóð àìüñãàë, 2010
29

31. ÆÅÍÄÅÐ
Õ¿ñíýãò 5. Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä,
çàðèì óëñòàé õàðüöóóëñàí áàéäëààð
Ýõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ, öààøëààä æèðýìñëýëò, òºðºëòòýé õîëáîîòîé
ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ àñóóäàë Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäàä ÷óõàë áàéð ñóóðü
ýçýëäýã. Ìàíàé óëñûí õóâüä 1990 îíä 100.000 àìüä òºðºëòºíä íîãäîõ ýõèéí
ýíäýãäýë 200 áàéñàí áºãººä ýíý ò¿âøèíã 2015 îíä 50 áîëãîõ çîðèëò òàâüñàí. Ýõèéí
ýíäýãäýë 2008 îíä 48.6 ïðîìèëë áîëæ, çîðèëòîò ò¿âøèíäýý õ¿ðñýí áîëîâ÷ 2009
îíä ýðãýýä ºñ÷, 81.4 ïðîìèëë áîëæýý39. Ãýõäýý õàíäëàãûí õóâüä ýõèéí ýíäýãäýë
áóóð÷ áàéãàà íü ýõ÷¿¿äèéí æèðýìñíèé õÿíàëòàä îðñîí áàéäàë, óëìààð ýìíýëãèéí
òºðºëò íýìýãäñýí, æèðýìñíýýñ ñýðãèéëýõ àðãà õýðýãñëèéí õýðýãëýý ñàéæèðñàí, ¿ð
õºíäºëò áóóðñàí çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé õîëáîîòîé40. ªíººäºð Ìîíãîë óëñàä ýõèéí
ýíäýãäýëä øóóä áóñààð íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä, òóõàéëáàë, àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë
áóóðààã¿é, ìºí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý òºäèéëºí øààðäëàãà õàíãàõóéö
ò¿âøèíä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà çýðýã íü ýõèéí ýíäýõ ýðñäëèéã íýìýãä¿¿ëæ
áîëçîøã¿é þì.
Õîîë òýæýýëèéí äóòàãäàë íü ìàø îëîí õýëáýðýýð èëýðäýã. Ǻâõºí íýã æèøýýã àâ÷
¿çýõýä, öóñ áàãàäàëò áóþó áè÷èë ýëåìåíòèéí äóòàãäàë íü õîîë õ¿íñýí äýõ òºìðèéí
õýìæýý áàéõ ¸ñòîé õýìæýýíýýñýý áàãà áàéõòàé õîëáîîòîé áºãººä ¿¿íèé óðøãààð ýõèéí
ýíäýãäýë, ¿ð çóëáàëò, äóòóó òºðºëòèéí ýðñäýë íýìýãääýã. Öóñ áàãàäàëòòàé ýõýýñ òºðñºí
íÿðàé ìºí öóñ áàãàäàëòàé, ñóë äîðîé, ºâ÷ëºëä ºðòºìòãèé áàéäàã àæýý.
Ýõ ñóðâàëæ: ͯÁ-ûí ÕÑ,
Ìîíãîë óëñûí õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéäàë, 2007
Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí íýã ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõ
ò¿âøèí äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî Äýëõèéí èõýíõ óëñ îðîíä õàíãàëòã¿é
áàéäàã. Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºðèéí óäèðäàõ ò¿âøèíä îðîëöîõ îðîëöîî
áóóðñàí ãàæóóäëûã àðèëãàõ çîðèëãîîð Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¯íäýñíèé
õºòºëáºðò ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëººëëèéã óëñ òºðèéí óäèðäàõ áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ
ò¿âøèí, ò¿¿í÷ëýí òºðèéí óäèðäàõ àëáàí òóøààëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâèéã
íýìýãä¿¿ëýõýýð òóñãàñàí áîëîâ÷ õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é õýâýýð áàéíà.
39
Ýð¿¿ë ìýíäèéí ãàçàð, ͺõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí õîëáîãäîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, 2000-2009 îí, 2010
40
Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûí õýðýãæèëò: ¯íäýñíèé ãóðàâ äàõü èëòãýë, 2009
30

32. ÆÅÍÄÅÐ
Ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ ºíäºð áîëîâñðîëòîé áîëîâ÷ óëñ òºð, íèéãìèéí
àìüäðàëä îðîëöîî, òºëººëºë áàãàòàé áàéíà. 1992 îíä ÓÈÕ-ä íýð äýâøñýí ýìýãòýé
ãèø¿¿äèéí ýçëýõ õóâü 8 áàéñàí áîë 2004 îíä 13.7, 2008 îíä 18.5 áîëæ ºññºí ¿ç¿¿ëýëò
ãàðñàí ÷ ýìýãòýé ãèø¿¿äèéí ñîíãîãäñîí õóâü áóóð÷, 2012 îíä 3.9 áîëæýý.
ÆÒÁÁÈ-èéí ãóðàâ äàõü õýìæýýñ áîëîõ õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ æåíäåðèéí
òýãø áàéäëûã àâ÷ ¿çýõýä, 2006-2007 îíû àæèëëàõ õ¿÷íèé ñóäàëãààãààð
ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæèëëàõ õ¿÷íèé îðîëöîî 58.3 õóâü áàéõàä, ýðýãòýé÷¿¿äèéíõ 67.5
õóâü áàéíà. ̺í ýðýãòýé÷¿¿äèéí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí 11.4 õóâü, ýìýãòýé÷¿¿äèéíõ
11.2 õóâü áàéãàà íü õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä àæèëëàõ áîëîìæ ýðýãòýé÷¿¿äýä áàãà
çýðýã èë¿¿ áàéãààã èëòãýæ áàéíà.
Ãýõäýý ýìýãòýé àæèëëàõ õ¿÷èíä çîðèóëñàí àæëûí áàéð, õºäºëìºð ýðõëýëòèéí
ñóðãàëò õîöðîãäîæ áàéãàà òºäèéã¿é øèíýýð áèé áîëæ áàéãàà àæëûí áàéðóóä
íü ýðýãòýé÷¿¿äýä ò¿ëõ¿¿ ÷èãëýñýí áàéíà. Àëáàí áóñ ñàëáàðò àæèëëàæ áàéãàà
ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîî, ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéãàà íü õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ
ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîäèò îðîëöîîã òîäîðõîéëîõîä õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ áàéãàà òàë
àæèãëàãäàæ áàéíà.
31

33. ÆÅÍÄÅÐ
ÃÓÐÀÂ. ÆÅÍÄÅÐÈÉÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ
Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: Ýð¿¿ë ìýíä
Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: Áîëîâñðîë
Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: Õºäºëìºð ýðõëýëò
Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: ßäóóðàë
Òóõàéí óëñ îðîíä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ òàëààðõ áîäëîãî, çîðèëòóóä
ÿìàð áàéíà âý? ò¿¿íèé õýðýãæèëò õýð ¿ð ä¿í, ¿ð íºëººòýé áàéíà âý? ÿìàð àõèö,
ººð÷ëºëò àæèãëàãäàæ áàéíà âý? ãýäãèéã áàéíãà øèíæèí òîëüäîæ áàéõ íü òýãø
áàéäëûã á¿ðä¿¿ëýí ñóóðüøóóëàõ ÷óõàë õºðñ þì. Èéì øèíæèëãýý ñóäàëãààã
“æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý” õýìýýí íýðèéääýã.
Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý íü ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò õî¸óëàíä íü íºëººëäºã
ºíººãèéí õóóëü ýðõ ç¿éí õýìæ¿¿ð¿¿ä, áîäëîãî áîëîí õºòºëáºð¿¿ä äýõ ¿ð íºëºº
áîëîí ÿëãàâàðëàëûã ¿íýëýõ àðãà÷ëàëóóä þì. ̺í æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé
áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ò¿¿íýýñ òýãø õ¿ðòýõ, óëñ òºðèéí
¿éë ÿâöàä îðîëöîõ çýðýãò óãøèë ã¿íçãèé æåíäåðèéí ÿëãààã òîäîðõîéëæ, öààøèä
àâàõ àðãà õýìæýýã îíîâ÷òîé òîäîðõîéëîõîä æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý íýí ÷óõàë
õýðýãñëýë áîëæ áàéíà.
Ýíäýýñ ä¿ãíýæ ¿çâýë æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý íü íýãä¿ãýýðò, ýìýãòýé÷¿¿ä,
ýðýãòýé÷¿¿äèéí òàëààðõ èðýýä¿éí áà ºíººãèéí ÿëãàâàðòàé ¿ð ä¿íã ¿íýëýí ñóäëàõ
¿éë ÿâö; õî¸ðäóãààðò, æåíäåðèéí ÿëãàà áîëîí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí
õàðèëöààíû ìºí ÷àíàð, òýäíèé íèéãýì äýõ áîäèò áàéäàë, àìüäðàëûí çîðèëãî,
ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàë çýðãèéã òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé àðãà õýðýãñýë;
ãóðàâäóãààðò, íèéãìèéí ¿éë ÿâöûã ¿íýí çºâ òàíèí ìýäñýíèé ¿íäñýí äýýð ìýäëýãò
ò¿øèãëýñýí, îíîâ÷òîé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ, ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ, îí÷òîé
çîõèöóóëàëò õèéõ ¿íäýñ ñóóðü ìºí.
Òýãýâ÷ ýìýãòýé, ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí òàëààðõ æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé
¿íýí áîäèòîé ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëîõîä èõýýõýí áýðõøýýëòýé áàéäãèéã äóðüäñó.
Ó÷èð íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø áàéäëûã àìüäðàëûí îëîí òàëáàðò ýíãèéí
àæèãëàëòààð òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é, ¿ð äàãàâàð íü õîð íºëºº èõòýé àòëàà óãò
øàëòãààí íü ãàíö íýã ñóäàëãààíû ä¿íãýýð òîäðîîä áàéäàãã¿é íàðèéí íèéëìýë
øèíæòýé þì.
Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé ãîë çîðèëãî íü õ¿ì¿¿ñ õ¿éñ ¿ë õàðãàëçàí
íèéãìèéí àëèâàà õàðèëöààíä èæèë òýãø îðîëöîõ òóõàé ¿çýë áàðèìòëàë, ò¿¿íèé
áîäèò õýðýãæèëòèéã ñóäëàõàä îðøèíî. ͺ㺺 òàëààñ òîäðóóëæ ¿çâýë, ýðýãòýé,
ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîäèò áàéäàë ÿìàð áàéãàà á¿õèé ë õàðèëöààã õàìðàí ñóäàëñíû
ä¿íä öààøèä òýäíèé ýðõ àøèã, õýðýãöýý, ¿¿ðýã áîëîí îðîëöîîã á¿ðýí õàíãàñàí
áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ ¿íäñýí
õýëáýð þì.
ªíººãèéí íèéãìèéí õºãæèë äýõ æåíäåðèéí õàðèëöààíû òààòàé íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëýõ, õýòèéí òºëºâèéã òîäîðõîéëîõûí òóëä á¿õ øàòíû òºëºâëºëòèéí ¿éë
ÿâöàä æåíäåðèéí àñóóäëûã öîãö áàéäëààð òóñãàõ, æåíäåðèéí ìýäðýìæ á¿õèé
32

34. ÆÅÍÄÅÐ
òºëºâëºëòèéí øèíý àðãà÷ëàë, ÷èã õàíäëàãûã õºãæ¿¿ëýõ õýðýãöýý óëñ îðîí á¿ðò
íèéòëýã áàéíà.
Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: Ýð¿¿ë ìýíä
Æåíäåð íü íèéãìèéí, õ¿í àì ç¿éí, çàí ¿éëèéí áîëîí ìàêðî ò¿âøíèé õ¿÷èí
ç¿éëýýð äàìæèí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàëä íºëººëºã÷ õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ íü íýãýíò
áàòëàãäæýý41. Òóõàéëáàë, ýðñäýëò çàí ¿éëä ºðòºõ ìàãàäëàë ýðýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä
õàðüöàíãóé ºíäºð áàéäàã. ÄÝÌÁ-ûí äýìæëýãòýéãýýð Ìîíãîë óëñûí õ¿í àìûí
ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýíèé òàëààð ÿâóóëñàí ýïèäåìèîëîãèéí ñóäàëãààíä
îðîëöñîí ýðýãòýé÷¿¿äèéí 33.9 õóâü, ýìýãòýé÷¿¿äèéí 11.5 õóâü íü ºìíºõ æèëä
àæèë, ñóðãóóëü, ãýðòýý íýãýýñ äýýø óäàà ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýæ, àñóóäàëä
îðæ áàéñàí ãýæ õàðèóëæýý42. ̺í ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíä ìàíàé óëñûí ýðýãòýé÷¿¿ä
òàìõèíû õýðýãëýýãýýðýý (íèéò ýðýãòýé÷¿¿äèéí 68 õóâü) õàìãèéí ýõíèé áàéðàíä
ýðýìáýëýãäæýý43.
Ò¿¿í÷ëýí çàì òýýâðèéí îñîëä ºðòºõ, àìèà õîðëîõ, áóñäàä õîðëîãäîõ áàéäàë
2009 îíû ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ õàðàõàä ìàíàéä ýìýãòýé÷¿¿äòýé
õàðüöóóëàõàä ýðýãòýé÷¿¿äýä ºíäºð áàéíà. Æèøýý íü: 100000 õ¿í àìä íîãäîõ àìèà
õîðëîëòûí óëìààñ íàñ áàðñàí òîõèîëäîë ýðýãòýé õ¿í àìûí äóíä 27 òîõèîëäñîí
áîë ýìýãòýé÷¿¿äýä ¿¿íýýñ 4 äàõèí áàãà òîõèîëäæýý44.
ªíººäºð ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýìýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ èõ ºâ÷èëäºã45 ÷
ýð¿¿ë ìýíäèéí õ¿ðñýí ò¿âøèíã òîäîðõîéëîã÷ áîëîõ äóíäàæ íàñëàëòûí ò¿âøèí
ºíäºð áàéäàã. 2010 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä äóðüäñàíààð õ¿í àìûí
ýð¿¿ë ìýíäèéí õ¿ðñýí ò¿âøèíã õ¿éñèéí ÿëãààòàéãààð òîäîðõîéëîí ãàðãàæ áóé
155 óëñààñ çºâõºí Ñâàçèëàíä, Àôãàíèñòàí óëñàä ýðýãòýé÷¿¿äèéí äóíäàæ íàñëàëò
ýìýãòýé÷¿¿äýýñ ìàø áàãà áóþó íýã õ¿ðýõã¿é æèëýýð ºíäºð, áóñàä óëñóóäàä
ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíäàæ íàñëàëò ºíäºð áàéãàà íü àæèãëàãäëàà.
Äóíäàæ íàñëàëò äàõü æåíäåðèéí ÿëãàà õàìãèéí èõòýé óëñóóäàä ÎÕÓ, Áåëàðóñ,
Êàçàêñòàí òóñ òóñ áàãòàæ áàéíà. Ýäãýýð óëñàä ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ
äàðóé 13 îð÷èì æèëýýð óðò íàñàëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ÎÕÓ-ä ýðýãòýé÷¿¿äèéí
äóíäàæ íàñëàëò 59.9 æèë áàéõàä, ýìýãòýé÷¿¿äèéíõ 72.9 æèë áàéãàà áîë Áîòñâàíà,
Ïàêèñòàí, Êåíè çýðýã óëñóóäàä ýìýãòýé÷¿¿ä áàãà çýðýã óðò íàñàëæ áàéãàà ÷
æåíäåðèéí ÿëãàà ìàø áàãà áóþó ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í àìûí äóíäàæ íàñëàëòàíä
åð人 0.1 æèëèéí çºð¿¿ àæèãëàãäàâ.
Ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí äóíäàæ íàñëàëò íü õºãæèíã¿é óëñ îðíóóäààñ äîîãóóð,
áóóðàé õºãæèëòýé óëñ îðíóóäààñ ºíäºð áàéäàã. Õàðèí îéðîëöîî îðëîãûí
ò¿âøèíòýé óëñóóäòàé õàðüöóóëàõàä ÿìàð áàéãààã õàðóóëàâ.
41
Caldwell, J.C. et al, What we know about health transition: The cultural, social and behavioral determinants of
health, Canberra: Health Transition Center, Australian National University, 1990.
42
Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ͯÁÕÕ, ÎÓÕÁ, Øâåäèéí õºãæëèéí àãåíòëàã. Ìîíãîëûí õ¿íèé õºãæëèéí
èëòãýë 2007: Õºäºëìºð ýðõëýëò, ÿäóóðàë, 2007
43
Àçèéí õºãæëèéí áàíê, Äýëõèéí áàíê, Ìîíãîë äàõü æåíäåðèéí áàéäàë, 2008
44
ÝÌß, ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä- 2009, 2010
45
Annandale Ellen & Kate Hunt. 2000, Gender inequalities in health: Research at the crossroads, Buckingham, UK
and Philadelphia: Open University Press, 1999
33

35. ÆÅÍÄÅÐ
Õ¿ñíýãò 6. Äóíäàæ íàñëàëò, õ¿éñýýð, îðëîãûí ò¿âøèí
îéðîëöîî çàðèì óëñ îðíóóäòàé õàðüöóóëñàí áàéäëààð
Ýõ ñóðâàëæ: UNDP, Human development report 2009
Ñîíãîñîí óëñóóäòàé õàðüöóóëàõàä ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí äóíäàæ íàñëàëò
òºäèéëºí ºíäºð áèø, ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í àìûí äóíäàæ íàñëàëòûí çºð¿¿
õàðüöàíãóé ºíäºð áàéíà. Êîíãî, Ýíýòõýã çýðýã óëñóóäàä äóíäàæ íàñëàëò äàõü
õ¿éñèéí ÿëãàà áàãà áóþó 3 õ¿ðòëýõ æèë áàéñàí áîë Øðè Ëàíêà áîëîí Ìîíãîëä
îéðîëöîîãîîð 7 æèëèéí çºð¿¿òýé áàéâ.
Õ¿ñíýãò äýõ ýíýõ¿¿ áàðèìò íü Ìîíãîëûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä îðëîãûí
ò¿âøèí, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí õóâüä àäèë òºñòýé óëñ îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä
ºíäºð áàéäàã46 ãýñýí ä¿ãíýëòòýé òºäèéëºí íèéöýõã¿é áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
ªºðººð õýëáýë, îðëîãûí õóâüä îéðîëöîî ò¿âøèíòýé 8 óëñòàé õàðüöóóëàí ¿çýõýä
Ìîíãîë óëñûí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí õ¿ðñýí ò¿âøèíã õàðóóëàõ äóíäàæ íàñëàëò
Êîíãî, Ýíýòõýã óëñààñ ºíäºð, áóñàä 6 óëñààñ äîîãóóð áàéíà. Ýíý íü õ¿í àìûí ýð¿¿ë
ìýíäèéí áîëîâñðîë õàíãàëòã¿é, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý òºäèéëºí
ñàéí áóñ çýðýã îëîí íºõöºë áàéäëûí èëðýë þì. Òóõàéëáàë, 2010 îíä Øóäàðãà
ºðñºë人í, õýðýãëýã÷èéí òºëºº ãàçðààñ õèéñýí “Ìîíãîë óëñ äàõü õýðýãëýã÷äèéí
ýðõèéí òºëºâ áàéäàë” ñóäàëãààíä õýðýãëýã÷èéí ýðõ õàìãèéí èõ çºð÷èãääºã ñàëáàðò
íýãä¿ãýýðò, íèéòèéí õîîë, õî¸ðäóãààðò, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð îðæ áàéíà47. Ýíý íü
ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿÷èí ç¿éë á¿õýëäýý àíõààðàë õàíäóóëàõ
ò¿âøèíä î÷ñîíûã õàðóóëæ áàéíà.
Íàñ áàðàëòûí òýðã¿¿ëýõ øàëòãààíä æåíäåðèéí ÿëãàà áàéãààã øèíæèõýä,
Ìîíãîë óëñûí õ¿í àìûí íàñ áàðàëòûí òýðã¿¿ëýõ øàëòãààí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í
àìûí àëü àëèíä àäèë áîëîâ÷ ýçëýõ õóâüä çàðèì ÿëãàà àæèãëàãäëàà. Òóõàéëáàë,
ýìýãòýé÷¿¿ä ç¿ðõ ñóäàñ, õîîë áîëîâñðóóëàõ òîãòîëöîîíû ºâ÷èí áîëîí õàâäàðò
ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä àðàé èë¿¿ ºðòñºí áîë ýðýãòýé÷¿¿ä îñîë, ãýìòýë,
õîðäëîãî áîëîí ãàäíû øàëòãààíààð íàñ áàðñàí òîõèîëäîë ýìýãòýé÷¿¿äýýñ èë¿¿
áàéíà.
46
Àçèéí õºãæëèéí áàíê, Äýëõèéí áàíê, Ìîíãîë äàõü æåíäåðèéí áàéäàë, 2005
47
تÕÒÃ, ÌÕÝÀÕͯÕ, Ìîíãîë óëñ äàõü õýðýãëýã÷èéí ýðõèéí òºëºâ áàéäàë. Ñóäàëãààíû òàéëàí, 2010
34

36. ÆÅÍÄÅÐ
Çóðàã 4. Íàñ áàðàëòûí çîíõèëîõ øàëòãààí,
õ¿éñýýð, 2009
5
5
9
8
5
5
, , , 8
20
22
20
42
35
Ýð¿¿ë ìýíäýä æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéæ áàéãàà òîõèîëäîëä ýõèéí
ýíäýãäëèéí àñóóäëûã îðõèãäóóëæ áîëîõã¿é þì. 2003-2008 îíû äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòýýð
àâ÷ ¿çýõýä Ìîíãîë óëñàä 100.000 àìüä òºðºëòºíä íîãäîõ æèðýìñëýëò, òºðºëòòýé
õîëáîîòîé øàëòãààíààð íàñ áàðñàí òîõèîëäîë 46 áàéãàà áà ýíý íü õ¿íèé õºãæ뺺ð
äóíä çýðýã ò¿âøèíä áàéãàà óëñóóäòàé õàðüöóóëàõàä îëîëòòîé ¿ç¿¿ëýëò áàéíà48.
Õ¿íèé õºãæèë äóíä çýðýã àíãèëàëä áàãòñàí 40 óëñûí ýõèéí ýíäýãäëèéã àâ÷
¿çýõýä 34 óëñàä ýõèéí ýíäýãäýë ãóðâàí îðîíòîé òîîíä õ¿ðñýí, åð人 6 óëñàä 2
îðîíòîé òîîãîîð èëýðõèéëýãäýæ áàéâ. Õ¿íèé õºãæèë äóíä çýðýã óëñóóäààñ ýõèéí
ýíäýãäýë õàìãèéí ºíäºð óëñàä Êîíãî (740), Ýêâàäîð (680) óëñóóä îðæ áàéãàà áà
Ìîëäàâ, Óçáåêñòàí óëñóóäàä òóñ ¿ç¿¿ëýëò õàìãèéí áàãà áàéíà (õàðãàëçàí 22 áà 24
ïðîìèëë). 1990 îíîîñ õîéø Ìîíãîë óëñàä ýõèéí ýíäýãäýë òóóøòàé áóóð÷ áàéãàà
áîëîâ÷ òºðºõ ýìíýëãèéí áàðèëãà, îð, òºñºâ, õàíãàìæ, ýì÷, ìýðãýæèëòíèé òîî
õàíãàëòã¿é õýâýýð áàéãàà íü öààøèä ýõèéí ýíäýãäýë áóóðàõàä ñºð㺺ð íºëººëºõèéã
¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì.
Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: Áîëîâñðîë
Æåíäåðèéí áàéäàë ÿìàð áàéíà âý ãýäãèéã øèíæèõýä òîäîðõîé øàëãóóð áàéõ íü
îéëãîìæòîé. Òýð òóñìàà áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí áàéäëûã òîëüäîõ
ÿìàð øàëãóóðóóä áàéäàã áîë õýìýýí ñóäëàà÷äûí çàðèì á¿òýýëèéã ø¿¿ðäýí
òóíãààõàä îëîí ÿíçûã áîëãîîí äýâø¿¿ëñýí áàéíà. Ýäãýýðýýñ çàðèìûã òîäðóóëæ
¿çüå.
Ñóðãóóëüä ýëñýõýä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿éñèéí ÿëãàâàðëàë áàéíà óó, åðºíõèé
áîëîâñðîë ýçýìøèõ ñóðãàëòûí àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíä îõèä, õºâã¿¿ä òýãø
îðîëöîæ ÷àäàæ áàéíà óó, õ¿ññýí ìýðãýæëýý ýçýìøèõ ýðõ, áîëîìæ ýðýãòýé,
ýìýãòýé÷¿¿äýä àäèë áàéíà óó ãýäãýýñ ýõëýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò àæèëëàæ áóé
áàãø íàðûí õ¿éñèéí õàðüöàà, õ¿í àìûí ÿäóó õýñýã àëáàí áîëîí àëáàí áóñ àëü íýã
õýëáýðýýð áîëîâñðîë ýçýìøèõ áîëîìæ, íºõöºë á¿ðäñýí áàéäàë çýðãýýð òîäîòãîí
48
UNDP. Human development report 2010
35

37. ÆÅÍÄÅÐ
òîäðóóëæ, óëìààð ñóðàõ áè÷èãò øèíæëýõ óõààí, ìàòåìàòèê, ãàçàð òàðèàëàí áîëîí
ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîëûí õîëáîãäîëòîé ä¿ðñ, çóðàã, áè÷ãèéã ýðýãòýé, ýìýãòýéä
àëü àëèíä íü õàìààòóóëàõ49 õ¿ðòýë ýãíýýí æàãñààñàí áàéíà.
Ñóäëàà÷ Ò.Àìãàëàí, Á. Îíîí íàð50 íýãä¿ãýýðò, ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí
æåíäåðèéí ìýäðýìæ (ñóðàëöàæ áóé îõèä, õºâã¿¿ä, ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí
ÿëãààòàé õýðýãöýýã õàíãàñàí á¿òýö, àãóóëãà á¿õèé õºòºëáºð áàéãàà ýñýõ, ÿëàíãóÿà
õè÷ýýëèéí àãóóëãà ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëíî), õî¸ðäóãààðò, ñóðãàëòûí ìàòåðèàëóóä
(ñóðàõ áè÷èã, ¿ç¿¿ëýí, òàðààõ ìàòåðèàë ãýõ ìýò íü ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí
ÿíç á¿ðèéí õýðýãñëýýð äàìæóóëàí ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ ÿëãààòàé áàéäëûã
õàðãàëçàí ¿çñýí ýñýõ), ãóðàâäóãààðò, çààõ, ñóðãàõ ¿éë ÿâö (áàãø íàðûí ñóðãàëòûí
àðãà ç¿é íü æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áàéãàà ýñýõ), äºðºâä¿ãýýðò, ñóðãóóëèéí îð÷èí
(ñóðãóóëèéí áàéð, àíãè, òàíõèì, àðèóí öýâðèéí ºðºº çýðýã íü ñóðàëöàã÷äûí
õýðýãöýýã õàíãàæ áóé ýñýõ, áàãø, àæèëòíóóäûí çàí õàðèëöàà, õàíäëàãà ãýõ
ìýò), òàâäóãààðò, îðîí íóòàã, ýöýã, ýõèéí îðîëöîî (áîëîâñðîëûí ¿éë õýðýãò
îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, ýöýã ýõ÷¿¿ä õÿíàëò òàâüæ, òýãø îðîëöäîã áàéõ íü ìºí
áîëîâñðîë æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áàéõûí ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áîëíî), çóðãàäóãààðò,
áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíû æåíäýðèéí ìýäðýìæ (áîëîâñðîëûí ýðõ ç¿éí îð÷èí,
áîäëîãî, òºëºâëºëò, õýðýãæ¿¿ëýõ, òºñºâëºõ áîëîí õÿíàëò øèíæèëãýý ¿íýëãýýíèé
ìåõàíèçìûí æåíäåðèéí ìýäðýìæ) ãýñýí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áîëîâñðîëûí
æåíäýðèéí ä¿í øèíæèëãýýíä àøèãëàäàãèéã òîäîðõîéëæýý.
JamKart (æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí ä¿í øèíæèëãýý áîëîí ä¿ãíýëò) çàãâàðûã
áîëîâñðîëûí õýðãèéí ÿìàð ¿éë àæèëëàãàà íü æåíäýðèéí òýãø áàéäàëä ãîë
íºëººòýé áàéíà âý, òýäãýýð ¿éë àæèëëàãàà íü æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí áîäëîãûí
¿ð ä¿íä õ¿ðýõýä õýðõýí òóñ äýì áîëæ áàéíà âý, öààøèä õýðõýí ñàéæðóóëàõ âý
çýðýãò õàðèóëò àâàõàä ÷ àøèãëàæ áîëîõîîð áàéíà. Ýíý ìýò øàëãóóð øèíæýý
íèëýýí áàéõ áîëîâ÷ áîëîâñðîë äàõü æåíäåðèéí öîãö ñóóðü ñóäàëãàà ìàíàé îðíû
õóâüä õèéãäýýã¿é áàéíà.
Çîõèñòîé õºãæëèéí æåíäåð òºâ áîëîí Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí äýðãýä
áàéãóóëàãäñàí Æåíäåðèéí àæèãëàõ íýãæýýñ áîëîâñðîë äàõü æåíäåðèéí áàéäàëä
ñóäàëãàà õèéõ, ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà çîõèîí áàéãóóëàõ çýðãýýð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä
ýíý ñàëáàðò æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýýã
ýð÷èìæ¿¿ëæ, ¿ð ä¿íã ÷ ñóäëàà÷èä, ñîíèðõîã÷èä, èðãýä ìýääýã áîëæ áàéíà.
Áîëîâñðîëûí ñòàòèñòèê ìýäýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õ¿éñýýð àíãèëàãääàã áîëñîíòîé
õîëáîîòîé çàðèì ÷èãëýëýýð ãîë òºëºâ òîî áàðèìòàä òóëãóóðëàñàí øèíæèëãýýíèé
ä¿í íýìýãäýæ áàéãàà íü ÷ ÷óõàë àëõàì þì.
Ñóäëàà÷äûí á¿òýýë, ¿íäýñíèé õýìæýýíä õèéãäñýí ñóäàëãààíû àæëóóäûã
íýãòãýí àæèãëàâàë äàðààõü õýäýí øèíæýý ¿ç¿¿ëýëòýýð ä¿íã õýëýëöýæ áîëîõîîð
áàéíà. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðò æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõýä ñóóðèëàõ ýõíèé
øèíæýý ¿ç¿¿¿ëýëò íü áîäëîãûí òàâèëòàé õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ìîíãîë
óëñûí áîëîâñðîëûí ÕÕ çóóíû áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã ò¿¿õ÷ëýí ñóäàëæ ¿çýõýä 1767
îíä “ñóðàõ æàñàà” áàéãóóëæ áàéñàí òóõàé51 , Çàñàãò âàí ×àâàãæàâûí òàìãààñ Õàí-
49
Àçèéí õºãæëèéí áàíê. Æåíäåðèéí øàëãóóð æàãñààëò: Áîëîâñðîë
50
Ò.Àìãàëàí, Á.Îíîí Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý áà áîëîâñðîë/”Æåíäåðèéí àñóóäàë” ìýäýýëëèéí
òîâõèìîë 2008 äóãààð 1/
51
Øàãäàð Ø. Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí ò¿¿õýí òîâ÷îî. ÓÁ., 2000
36

38. ÆÅÍÄÅÐ
Óóëûí ÷óóëãàíû äàðãàä ºðãºñºí áè÷èã52 çýðýãò õºâã¿¿äèéã ñóðãàõàä àíõààð÷
áàéñíàà äºðâºí àéìàã, øàâü òàâàí ãàçðààñ èð¿¿ëñýí 47 õ¿¿õýäòýéãýýð 1912 îíû
3 äóãààð ñàðûí 24-íä Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû áàéðàíä íýýñýí òºðèéí ñóðãóóëüä
õºâã¿¿ä, îõèäûã ÿëãàâàðëàëã¿éãýýð ñóðãàõààð øèéäâýðëýæ áàéæýý.
1915 îíû “ñóðãóóëèéí òàíõèì áàéãóóëæ, áàãà õºâ¿¿äèéã ýðäýìä ñóðãàõóé íü”
çàðëèãààð áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí ä¿ðìèéã ñóðãóóëü áàéãóóëàõ òóõàé, ñóðãóóëèéí
õóãàöàà, õýìæýýíèé ä¿ðýì, ÷ºëºº õóãàöààíû ä¿ðýì, øàëãàí áàéöààõ ä¿ðýì ãýñýí
5 á¿ëýã, 29 ç¿éëòýéãýýð53 áàòëàí ìºðä¿¿ëæ õ¿¿õäèéã áàãà íàñíààñ íü ñóðãàõ
áîäëîãî áàðèìòëàâ.
1924 îíä Àðäûí ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàìûã åðºíõèé, ñóðãóóëèéí, àðäûí áîëîâñðóóëàõ
ãýñýí 3 õýëòýñòýé áàéãóóëæ, ýíý ¿åèéí Ãýãýýðëèéí ñàéä àñàí Ýðäýíýáàòõààí “Áàãà
íàñíû õºâã¿¿ä îõèäûã ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ó÷ðûã òîâ÷ëîí ¿ç¿¿ëñýí áè÷èã”-òýý
ñóðãóóëü ñî¸ëûã Õ¯Í á¿ð ýðõëýí ñóðàõ òóõàé çààñàí áàéäàã. 1925 îíû áàéäëààð
îðîí íóòãèéí çàðäëààð á¿ãä 81 ñóðãóóëü áàéãóóëàãäàí 1502 õ¿¿õýä ñóðàëöàæ
áàéñíû äîòîð54 îõèäóóä áàéëàà.
1963 îíû “Ñóðãóóëü àìüäðàëûí õîëáîîã áýõæ¿¿ëæ, àðäûí áîëîâñðîëûí
ñèñòåìèéã öààøèä õºãæ¿¿ëýõ òóõàé õóóëü”, ÁÍÌÀÓ-ûí áîëîâñðîëûí õóóëü
(1982, 1991)-ä ñóðãóóëèéí íàñíû á¿õ õ¿¿õäèéã á¿ðýí õàìðóóëàõààð òóñãàñàí
áîë Ìîíãîë óëñûí øèíý ¯íäñýí õóóëüä (1992) íèéö¿¿ëýí ãàðãàñàí Òºðººñ
áîëîâñðîëûí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî (1995), Áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëü (1995)-
ä õºâã¿¿ä, îõèäûã åðºíõèé áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõýä ýöýã, ýõèéí õàðèóöëàãûã
òîîöîí, ñóðàëöàõ ¿íäñýí íºõöºë¿¿äèéí íýã áîëîõ ñóóðü áîëîâñðîëûã ¿íý
òºëáºðã¿é ýçýìøèõ, ñóðàëöàõ, õ¿ñýë, ñîíèðõëûã õààæ áîîãäóóëàõã¿é áàéõ òàëààð
èë¿¿ òîäîðõîé áîëãîñîí áºãººä ýäãýýð çîðèëòûí ãîë ¿ð ä¿í íü õ¿í àìûí áè÷èã
¿ñãèéí òàéëàãäàëò, áîëîâñðîëûí ò¿âøíèé àõèëò áàéëàà. Òóõàéëáàë, õ¿í àìûí
áè÷èã ¿ñãèéí òàéëàãäàëòûí ò¿âøèí 90 ãàðóé õóâüä õ¿ð÷ 2000 îíû áàéäëààð
ýìýãòýé÷¿¿äèéí 65.4 õóâü, ýðýãòýé÷¿¿äèéí 64.6 õóâü55 á¿ðýí äóíä ò¿¿íýýñ äýýø
ò¿âøíèé áîëîâñðîë ýçýìøñýí áàéâ.
Áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ ¿çýë áàðèìòëàë(1997), Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ
áîëîâñðîëûí ñàëáàðò 1997-2005 îíä õèéõ ººð÷ëºëòèéí ¿íäñýí ÷èãëýë(1997),
Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûã 2000-2005 îíä õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãè (2000)-èéí áàðèìò
áè÷ã¿¿äýä óëñ îðíû õºãæëèéí îíöëîã, íèéãìèéí øèíý õàðèëöàà, õ¿íèé ýðõ,
õýðýãöýýã òîîöñîí áîëîâñðîëûí øèíýëýã òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ èíãýñíýýð õ¿íèé
ñóðàõ áîëîìæèò íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààð÷ýý. Áîëîâñðîëûí çîðèëãî,
àãóóëãà, àðãà ç¿é, õýðýãëýãäýõ¿¿í, çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿íýëãýý á¿ãäèéã á¿õ
ò¿âøèíä íü öîãöîîð íü ººð÷ëºí øèíý÷ëýõ çîðèëò òàâèí õýðýãæ¿¿ëñýí ò¿¿õòýé.
Ýíý ¿éë ÿâö ºíººäºð ÷ ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà.
Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí ºíöºãººñ ¿çýõýä ýíý öàã ¿åä îëîí àñóóäëûã
çàðèìûã íü øèíý÷ëýí ñàéæðóóëàõ, çàðèìûã íü öîî øèíýýð ýõëýõ, çàðèìûã íü
óñãàæ ¿ã¿é áîëãîõ øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéâ. Çàðèìààñ æèøýýëýõýä ýíý ¿åèéí
íýã ãîë øèéäâýðëýõ àñóóäàë á¿õ øàòíû ñóðãóóëèéí ãàäóóðõ ýðýãòýé÷¿¿äèéí
áîëîâñðîë áîëñîí áàéâ. Ǻâõºí ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿í àìûí õóâüä àâ÷ ¿çýõýä
52
Äîíäîã ×. Èðãýíèé àíõíû ñóðãóóëèóä. ÓÁ., 1987
53
Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ¿åèéí ñóðãóóëü (1911-1920) ÓÁ., 1966
54
Õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàòíû åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü (1911-1940) ÓÁ.,1967
55
¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð. Õ¿í àì, îðîí ñóóöíû òîîëëîãûí ä¿í. ÓÁ., 2000
37

39. ÆÅÍÄÅÐ
ñóðãóóëü çàâñàðäñàí õ¿¿õäèéí òîî56 70 ìÿíãààð õýìæèãäýæ, ò¿¿íä ýðýãòýé
õ¿¿õäèéí ýçëýõ õóâèéí æèí ºíäºð áàéëàà. Øèíýýð ¿¿ñãýí õºãæ¿¿ëñýí äýä ñàëáàð
áîëîõ àëáàí ¸ñíû áóñ áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýæ ýõëýõýä
÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýñýí þì.
Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûã 2006-2015 îíä õºãæ¿¿ëýõ ìàñòåð òºëºâëºãºº(2006),
Äýýä áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéí 2010-2021 îíû çóðàãëàë(2010), “Áîëîâñðîë”
¿íäýñíèé õºòºëáºð(2010) çýðýã áîäëîãûí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä ýðýãòýé, ýìýãòýé
ñóðàëöàã÷äûí ýðõèéã õàíãàõ, ñóðàëöàõ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ, ñîíãîëòûí áîëîìæèéã
áèé áîëãîõ, òýäíèé ýçýìøèæ áàéãàà ñóðãàëòûí àãóóëãûã òýäíèé õýðýãöýý,
ñîíèðõîëä òóëãóóðëàí èë¿¿ óÿí õàòàí, æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîõ, àðãà ç¿éã
ìýäëýã á¿òýýõ, õýðýãëýõýä ÷èãë¿¿ëýõ, ñóðãóóëèéí ¿éë àæèëëàãààíä ñóðàëöàã÷äûí
îðîëöîîã õàíãàõ, àìüäðàëûí áîëîìæ òààðóó èðãýäýä áîëîâñðîë ýçýìøèõýä íü
òóñàëæ, äýìæèõ ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëýõ çýðãýýð æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ
ñóóðü á¿ðä¿¿ëýõýýð íèéòëýã çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëñýí áàéíà.
Ýäãýýð çîðèëòóóäûí õýðýãæèëòèéã ÷ òîäîðõîé õýìæýýíä çàðèìûã íü àæèãëàí
õàðàõ, çàðèìûã íü àìüäðàëäàà ìýäðýõ, çàðèìûã íü àæèëëàæ á¿òýýõäýý àøèãëàõ,
óëìààð àþóëã¿é, àÿòàé íºõöºë áèé áîëæ áàéãààã òîäîðõîéëîõ áîëîìæ õýäèéí
á¿ðäñýýð áàéíà.
Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í ñóðãóóëèéí ºìíºõ, áàãà, äóíä, ìýðãýæëèéí áîëîí äýýä áîëîâñðîë
ýçýìøèõ, àëáàí áà àëáàí áóñ ñóðãàëòàä õàìðàãäàõ, ìýðãýøèõ áà ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ,
àðãà ç¿éí çºâëºãºº àâàõ, ìºí ñóðãàëòûí òýòãýëýã àâàõ òýãø ýðõ, òýãø áîëîìæòîé áàéõ,
æåíäåðèéí ñóðãàëò, ãýãýýðëèéí ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºãºº, õºòºëáºðèéí ¿íäñýí äýýð
õýðýãæ¿¿ëýõ, ñî¸ë, óðëàã, õýâëýë, ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãà íü æåíäýðèéí ÿëãàâàðëàí
ãàäóóðõàëòûí àãóóëãà á¿õèé àëèâàà á¿òýýë òóóðâèõ, íèéòëýõ, íýâòð¿¿ëýõ, õýâëýõýýñ
òàòãàëçàõ çýðýã çààëòóóäûã õóóëèíä òóñãàæýý.
Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîë óëñûí Æåíäåðèéí ýðõ òýãø áàéäëûã
õàíãàõ òóõàé õóóëèéí 12 äóãààð ç¿éë. 2011
Áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíä ºðãºí õýðýãëýãäýæ
áàéãàà á¿õ øàòíû ñóðãóóëüä ýëñýã÷äèéí õ¿éñèéí õàðüöàà ãýñýí íýãýí øèíæýý
çàéëøã¿é ÷óõàë þì. Ýðýãòýé, ýìýãòýé õýí íýã ìîíãîë õ¿í ñóðãóóëüä ýëñýí ñóðàëöüÿ
ãýâýë ººðººñ øàëòãààëàõ øàëòãààí ¿ã¿é áîë òºðººñ, ¿íäýñòýí, ÿñòíû ¸ñ çàíøëààñ,
õ¿í àìûí õýñýã á¿ëãèéí äàâàìãàéëëààñ, áàðèëãà áàéãóóëàìæ, ìàòåðèàëëàã
íºõöºëººñ òºäèéëºí ñààä áýðõøýýë ó÷èðõààðã¿é áîëæ áàéíà. Ñòàòèñòèê òîî
áàðèìòààð áàòàòãàí ºíãèéæ ¿çâýë áàãà, äóíä, àõëàõ àíãèä ýëñýã÷äèéí õ¿éñèéí
õàðüöàà õýâèéí áàéíà (ýëñýã÷äèéí äóíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü 1 ä¿ãýýð àíãèä
48.2, çóðãàäóãààð àíãèä 50.5, 10 äóãààð àíãèä 55.157).
Õàðèí ìýðãýæëèéí áîëîí äýýä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòàä ýëñýã÷äèéí õ¿éñèéí
õàðüöàà äýëõèé íèéòýýð èõýíõ óëñ îðîíä ýðýãòýé íü ýìýãòýéãýýñýý “¿ë ìýäýã” èë¿¿
áîë Ìîíãîë óëñûí õóâüä äýýä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãàä ñóðàëöàã÷äûí
äóíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâèéí æèí ýðýãòýé÷¿¿äèéõýýñýý èë¿¿ áàéãàà íü
56
Íýã õè÷ýýëèéí æèë ñóðàëöàæ áàéãààä äàðààãèéí õè÷ýýëèéí æèëä ñóðãóóëüäàà ñóðàëöààã¿é õ¿¿õäèéí
òîîãîîð èëýðõèéëýãääýã.
57
ÁÑØÓß. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí 2009-2010 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí ýìõòãýë.
ÓÁ., 2010
38

40. ÆÅÍÄÅÐ
àæèãëàãäàæ áàéãàà þì. Ýðýãòýé, ýìýãòýé õýí áîëîâ ººðèé㺺 õºãæ¿¿ëýõýýð
õ¿ññýí, ñîíèðõñîí ç¿éëýý æèøýýëáýë, àíãëè õýëèéã ñóðàõ öàã õóãàöàà, ò¿âøèí,
õýëáýð, òºëáºð, àðãà, ÷àíàð ãýýä îëîí áîëîìæîîñ ñîíãîõ íºõöºë áèé áîëñîîð
áàéíà.
Áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé áàñ íýãýí øèíæýý
íü ýðýãòýé, ýìýãòýéã ÿìàð íýãýí àëáàí ¸ñíû ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãàä ñóðàëöàæ
áàéõàä íü ñóðãàëòûí ñýòãýë ç¿éí îð÷èíä ýëäýâ ÿëãàâàðëàë áàéãàà ýñýõèéã ñîíæèõ
ÿâäàë þì. Ìàíàé îðíû àëü íýã ñóðãóóëèéí ñýòãýë ç¿éí îð÷èíä ìýð ñýð ãàð÷
áóé òîõèîëäîëóóäûã ýñ òîîöîí îëîí óëñ îðíû íèéòëýã æèøãýýð áîäèò áàéäëàà
õàðüöóóëæ ¿çâýë ýðýãòýé, ýìýãòýéã õ¿éñýýð íü ÿëãàâàðëàäàã õ¿í õ¿íèé õîîðîíäûí
õàðèëöàà õýì õýìæýýíäýý áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéãàà þì.
Õàðèí áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé óäààõ íýãýí
øèíæýý áîë ñóðãàëòûí áóñàä îð÷èíä õýð æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé õàíäàæ
á¿ðä¿¿ëæ ÷àäàæ áàéíà âý ãýäýãò îðøèíî. Ñóðãóóëèéí ìàòåðèàëëàã áîëîí ýð¿¿ë
àõóéí îð÷èíä ýðýãòýé, ýìýãòýéí øàëãóóðààð ãýñíýýñ íèéòëýã áàéäëààð àëü àëèíû
íü ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààíä ñòàíäàðò íºõöºë á¿ðäýæ ÷àäààã¿é áàéãàà ãýäãèéã îëîí
áàðèìò, îëîí èðãýä, ñóðàëöàã÷èä, áàãø, àæèëòíóóä áàòàëæ áàéäàã. Áîëîâñðîëûí
õ¿ðýýëýíãýýñ õèéñýí ñóäàëãààãààð58 æèøýýëýõýä öýöýðëýã, ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí
îð÷èí õ¿¿õäèéí õ¿éñèéí îíöëîãèéã õàðãàëçààã¿é, áàðèëãà, áàéãóóëàìæèéí
òîõèæèëò, àíãè, òàíõèìûí ýð¿¿ë àõóéí áîëîí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àãóóëãà
àëäàãäñàí, íîìûí ñîíãîëò, õàíûí çóðàã, ìýäýýëýë æåíäåðèéí ìýäðýìæ ìóóòàé
áàéíà ãýæýý.
Ñóðãóóëèéí ýðõ ç¿éí îð÷èíä (ñóðãóóëèéí äîòîîä ä¿ðýì, æóðàìä) äýýä
áîëîâñðîëûí 5 áàéãóóëëàãà, åðºíõèé áîëîâñðîëûí 14 ñóðãóóëü, 12 ñóðãóóëèéí
ºìíºõ áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãûí õ¿ðýýíä ñóäàëæ ¿çýõýä æåíäýðèéí
òýãø áàéäëûã ýâäýõýä íºëººëºõ¿éö çààëò, ç¿éë áàéõã¿é áàéíà.
Åð íü ñóðãóóëèéí ýíý îëîí îð÷èíã íýãòãýí ºíººäºð ÿìàðõóó ò¿âøèíä áàéãààã
íýãýí ñóäàëãààíû ä¿íãýýð òîäîòãîæ ¿çüå. Íèéñëýë, Äîðíîä, ªâºðõàíãàé, ªìíºãîâü,
Õîâä àéìãèéí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäûí ñóðàëöàã÷èä, ýöýã ýõ, áàãø,
àæèëòíóóäûã õàìàðñàí ñóäàëãààíû ä¿í59-ãýýñ äàðààõü ä¿ãíýëò õèéñýí áàéíà. ¯¿íä:
1. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîí áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí áàãø, áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí
ñóðàëöàã÷äûí õ¿éñèéí òýíöâýðò õàðüöàà àëäàãäñàí
2. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîí áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò
àæèëëàã÷äûí äîòîð ýìýãòýé÷¿¿ä çîíõèëæ, õàðèí çàõèðãàà, àðãà ç¿éí ñàëáàðò
èõýâ÷ëýí ýðýãòýé÷¿¿ä àæèëëàæ áàéíà
3. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîí áàãà, äóíä áîëîâñðîëä èéíõ¿¿ ýìýãòýé÷¿¿ä
äàâàìãàéëæ áàéãààãèéí ãîë øàëòãààí íü íèéãýì, õ¿í àìûí äóíä ò¿ãýýìýë
áîëñîí “ýìýãòýé áàãø-ñàéí áàãø” ãýñýí óëàìæëàëò îéëãîëò íºëººëºõ
áîëñîíîîñ ãàäíà ñóðãóóëü, öýöýðëýãèéí áàãøèéí öàëèí áàãà, íèéãìèéí
áàòàëãàà õàíãàëòã¿é áàéãààãààñ ºðõ òîëãîéëñîí ýðýãòýé÷¿¿ä ýíý ñàëáàðò
àæèëëàõ ñîíèðõîëã¿é áàéãààòàé õîëáîîòîé áàéíà
4. Àæèë, ñóðãóóëüä îðîõîä õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàõ ¿çýë áàéíà
5. Õ¿éñèéí õóâüä ÷àíàðòàé áîëîâñðîë ýçýìøèõ òýãø ýðõ õºäºº, îðîí íóòàãò
58
Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí, “Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé îð÷èí” ñóäàëãàà. 2003, 2005, 2007
59
Í.Áýãç Áîëîâñðîëûí õºãæëèéí îíîë, àðãà ç¿éí àñóóäëóóä ÓÁ., 2008
39

41. ÆÅÍÄÅÐ
àäèë õýìæýýãýýð õàíãàãäàæ áàéãàà õýäèé ÷ ºíººäºð ìàíàé îðíû ïðàêòèêò
÷àíàðòàé áîëîâñðîë ýçýìøèõýä õîò, õºäººãèéí ÿëãàà èõ áàéãàà òóë õºäººãèéí
áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ, ìýäýýëýë, ìàòåðèàëëàã áààçûã íü áýõæ¿¿ëýõ
øààðäëàãàòàé áàéíà
6. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðò õ¿éñèéí òýãø õàðüöàà àëäàãäàõàä ýðýãòýé ñóðàëöàã÷èä
åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèàñ çàâñàðäàõ íü èõ áàéãàà íü íºëººëæ áàéíà.
7. Ñóðãóóëü çàâñàðäñàí õ¿¿õýä ñóðãóóëüäàà ýðãýæ îðîõ, ÷àíàðòàé áîëîâñðîë
ýçýìøèõ ãýñýí ýðìýëçëýë îõèä, õºâã¿¿äèéí õóâüä àäèë áàéãàà áºãººä
õ¿¿õäèéíõýý ìýäëýã, áîëîâñðîëûã òàñðàëòã¿é äýýøë¿¿ëýõ ýöýã, ýõèéí õ¿ñýëò,
øààðäëàãà, ñóðàëöàã÷äûí ººðñäèéíõ íü ýðìýëçëýë àäèë ò¿âøèíä áàéíà.
8. Áàãø íàðûí ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ àñóóäàëä õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàí ¿çýõ ¿çýë
¿íäñýíäýý áàéõã¿é áàéíà.
Áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíä òîãòìîë õýðýãëýãäýæ
áàéõ äàðààãèéí øèíæýý íü ìýðãýæèë ñîíãîõ, ýçýìøèõýä ýäëýõ òýãø áîëîìæ þì.
Ìàíàé îðíû õóâüä ìýðãýæèë ñîíãîí ýçýìøèõ ¿éë ÿâöàä ýðýãòýé, ýìýãòýéã ÿëãàí
íýðëýñýí ç¿éë òºäèéëºí àæèãëàãäàõã¿é áàéãàà áºãººä õàðèí àëü íýã ìýðãýæèëä
ýìýãòýé íü ýñâýë ýðýãòýé íü äàâàìãàéëàõ áàéäàë íü çºâõºí õóâü õ¿íèé ñîíãîëòòîé
õîëáîîòîé áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà.
Áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíä öààøèëáàë ýðýãòýé,
ýìýãòýé ñóðàëöàã÷äûí õºãæëèéí îíöëîãò áàãøëàõ á¿ðýëäýõ¿¿íèé õ¿éñèéí á¿òýö
çîõèõ õýìæýýíä çîõèöîæ áàéõ øèíæýý áàéõ ó÷èðòàéã ýðäýìòýä òýìäýãëýæ áàéãàà
þì. Òóõàéëáàë, ÀÍÓ-ûí ýðäýìòýí Ãîððàíñ 23 æèëèéí òóðøèëò ñóäàëãààíûõàà
ä¿íä áàãø õ¿íèé ýðýãòýé, ýìýãòýéí îíöëîã øèíæ, ÷àíàð õ¿¿õäèéí õºãæèë,
òºëºâøèëä íºëººëæ òýð ÷ áàéòóãàé áàãøèéí ÷àíàð, ñóðàëöàã÷èéí õóâèéí ÷àíàð
áîëîí øèëæèõ ìàãàäëàëòàéã òîäîðõîéëæýý. Ýíý íü ÿëàíãóÿà áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí
ñóðãàëòàä ýðýãòýé, ýìýãòýé áàãø àæèëëàõ øààðäëàãàòàéã ñàíóóëæ áàéíà ãýñýí ¿ã
þì. Ýíý ÷ ¿¿äíýýñ èõýíõ îðîíä ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí á¿ëãèéí 2 áàãø
íü ýðýãòýé, ýìýãòýé áàéõ íºõöëèéã çîðèóä á¿ðä¿¿ëñýí áàéäàã. Ãýòýë ìàíàé îðíû
õóâüä ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîí áàãà áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãàä ýðýãòýé
áàãøèéí ýðýëòèéí íîöòîé áàéäàë ¿¿ñ÷èõñýí áàéíà. ÞÍÅÑÊÎ áîëîí Áîëîâñðîëûí
øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèàñ åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ýìýãòýé áàãø
íàðûí äóíä õèéñýí ñóäàëãààíû ä¿íòýé òà á¿õýí äýëãýð¿¿ëýí òàíèëöààðàé60.
Áîëîâñðîëûí àãóóëãà, àðãà ç¿é, õýðýãëýãäýõ¿¿íä æåíäåðèéí àñóóäëûã õýð
òóñãàñàí áàéíà âý ãýäýã íü áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäýðèéí áàéäëûí ÷óõàë
øèíæýý áºãººä ºìíºõ øèíæýý ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ õàìãèéí òîäîðõîéëîõîä òºâºãòýé
¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí íýã þì. Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãýýñ õèéñýí ñóäàëãààíóóäûí ä¿í61
áîëîí “Áîëîâñðîë äàõü æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ìýäýý, ìýäýýëëèéí õýðýãöýýíèé
¿íýëãýý”62 –íèé ä¿íãýýñ òóñ òóñ ¿çýõýä ñóðãóóëèéí ºìíºõ, áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí
ñóðãàëòûí ñòàíäàðò, ñóðãàëòûí õºòºëáºðò îõèä, õºâã¿¿äèéí ÿëãààòàé õýðýãöýýã
òºäèéëºí òîîöîîã¿é, æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí ¿çýë ñàíàà ìýäðýãäýõ¿éö
60
UNECKO, Academy of Educational study. Quality and Status of Female teachers and their impact on EFA in
Mongolia UB., 2010.
61
Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí. “Áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí ñòàíäàðòàä õèéñýí æåíäåðèéí ìýäðýìæèéí
ñóäàëãàà”2006, “Áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí 10 ñóðàõ áè÷ãèéí æåíäýðèéí ìýäðýìæèéí ñóäàëãàà” 2005
62
ÁÑØÓß, Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí, ÌÓÁÈÑ, ¯ÑÕ, Áîëîâñðîëûí Àëüÿíñ òºâ, Çîõèñòîé õºãæëèéí Æåíäåð
òºâ õàìòðàí õèéñýí.
40

42. ÆÅÍÄÅÐ
òóñãàãäààã¿é, äýýä áîëîâñðîëûí ÿëàíãóÿà áàãø áýëòãýõ ñóðãàëòûí ñòàíäàðò,
øààðäëàãàä õ¿¿õäèéí õ¿éñèéí ÿëãààã òîîöîí ñóðãàæ õºãæ¿¿ëýõ òàëààð àíõààðàë
õàíäóóëààã¿é, ñóäàëãààíû ÿâöàä øèíæèëñýí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðàõ áè÷èãò
çºâõºí çóðãèéõ íü õóâüä ãýõýä ë æåíäåðèéí ìýäðýìæã¿é õàíäñàíûã òîäîðõîéëæýý.
Áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé óäààõ øèíæýý
æåíäåðèéí òýãø áàéäàëä íèéãìèéí íºõöºë áàéäëààñ ¿¿äýëòýé õ¿÷èí ç¿éëèéí
íºëººëºë õýð áàéãààã òîäîðõîéëîõ ÿâäàë ìºí. Íèéãìèéí ñýòãýë ç¿éí õ¿÷èí
ç¿éëýýñ æèøýýëýõýä îõèäóóääàà õºâã¿¿äýýñýý ò¿ð¿¿í áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ ãýñýí
àðä èðãýäèéí íèéòëýã áîäîë, ¿éëäëýã, ìàòåðèàëëàã õ¿÷èí ç¿éëýýñ æèøýýëýõýä
àìüäðàëûí ãà÷ààëàë, õ¿í àìûí ¿íýëýìæèéí õ¿÷èí ç¿éëýýñ æèøýýëýõýä áîëîâñðîëûí
÷àíàð õýðýãöýý õàíãàõã¿é áàéíà, ýçýìøñýí áîëîâñðîëûí ¿ð ºãººæ àìüæèðãààíä
ìýäðýãäýõã¿é áàéíà ãýõ çýðãýýñ ¿¿äýí ñóðàõ ñîíèðõîëã¿é áàéõ, àìüæèðãààíû
õýðýãöýýíèé õ¿÷èí ç¿éëýýñ æèøýýëýõýä àæèë ýðõëýõ çîðèëãîîð ñóðãóóëü çàâñàðäàõ
çýðãèéã òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýäãýýðèéã ñóðãóóëüä ñóðàëöààã¿é áîëîí ñóðãóóëèàñ
çàâñàðäñàí áîëîí ñóðãóóëüä ñóðàëöààã¿é õ¿¿õä¿¿äèéí áàéäëààð òîäðóóëæ ¿çýæ
áîëíî.
Çóðàã 5. 6-14 íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí ñóðãóóëüä ñóðàëöààã¿é
áîëîí ñóðãóóëü çàâñàðäñàí øàëòãààí
2000
0 1883
1800
0
1600
0
1400
0
1200
0 1123
993
1000
0
0
760 753
800
0
591
600
0 522
402
4 0
450
350 303
400
0 222
17
72 152
200
0 70
7
0
÷
÷
Ýõ ñóðâàëæ: ÁÑØÓß. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí 2009-2010 îíû
õè÷ýýëèéí æèëèéí ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí ýìõòãýë-1
Ìàíàé îðíû õ¿í àìûí áîëîâñðîëä íºëººëæ áàéãàà íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí
ñºðºã íºëººëëèéí íýã ¿ð äàãàâàð íü õ¿¿õäèéí õºäºëìºð þì. Ñóðãóóëèéí íàñíû
õ¿¿õýä íýãä¿ãýýðò, “õºäºëìºð” ýðõëýõ ¸ñã¿é, õî¸ðäóãààðò, ñóðàëöàæ áàéõ
õóãàöààíäàà “àæèë” ýðõëýõ ÷ ¸ñã¿é ãýòýë áîäèò áàéäàëä òýäíèé òîäîðõîé õýñýã
ýíä äóðüäààä áàéãàà “¸ñã¿é”-ã çºð÷ñººð áàéíà. Ýíä õ¿¿õäèéí áóðóó ãýæ ¿ã¿é.
Õºâã¿¿ä îõèäîîñîî èë¿¿ àæèë ýðõýëæ áàéíà.
41

43. ÆÅÍÄÅÐ
Çóðàã 6. Õ¿¿õäèéí èäýâõèéí áàéäàë, 7-14 íàñ
5,6 2 7,2 4,2 1,3
3
9,4
÷ ÷
83 87
7,2
Ýõ ñóðâàëæ: “Ìîíãîë Óëñûí õ¿¿õäèéí õºäºëìºð áà
çàëóó÷óóäûí àæèë ýðõëýëòèéã îéëãîõóé” 2009
Áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíä îðõèãäóóëàõ
õàíäëàãàòàé áàéäàã äàðààãèéí íýãýí øèíæýý áîë àìüæèðãààíû áîëîìæîîñ ¿¿äýí
áîëîâñðîë ýçýìøèæ ÷àäàõã¿é áîëäîã íèéãìèéí á¿ëã¿¿äèéí àñóóäàë þì. ªºðººð
õýëáýë, íèéãìèéí á¿ëã¿¿äèéí áîëîâñðîë ýçýìøèõ æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí
¿ç¿¿ëýëò. Îëîí îðîíä áîëîâñðîë ýçýìøèõýä ýðýãòýé, ýìýãòýéí õóâü òàâèëàí
çºðººòýé áàéãàà þì. Äýëõèé äýýðõ õàìãèéí ÿäóó íýã òýðáóì èðãýíèé òàâíû ãóðàâ
íü îõèä, ýìýãòýé÷¿¿ä, áè÷èã ¿ñýãã¿é 960 ñàÿ ãàðóé íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ãóðàâíû
õî¸ð íü ýìýãòýé÷¿¿ä òºäèéã¿é ñóðãóóëü çàâñàðäñàí 130 ñàÿ ãàðóé õ¿¿õäèéí 70
õóâèéã îõèä ýçýëæ áàéíà63. Ìàíàé îðîíä õèéãäñýí çàðèì ñóäàëãààíààñ èøëýõ¿ë
áè÷èã ¿ñýã ìýääýãã¿é áîëîí çºâõºí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäñàí ãýõ õ¿ì¿¿ñèéí äèéëýíõ
íü ýðýãòýé÷¿¿ä áàéíà64. Ýíý ìýò õ¿í àìûí ÿäóóðàë, àæèë ýðõëýëò, øèëæèõ
õºäºë㺺íèé òàëààðõ ñóäàëãààíû ä¿íã¿¿äýýñ ¿çýõýä õºâã¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿äèéí
áîëîâñðîë ýçýìøèõ áîëîìæ, íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ýìçýã á¿ëãèéí îõèä, õºâã¿¿ä,
ýðýãòýé, ýìýãòýé íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí òàëààðõ äýìæëýã, òóñëàìæèéí çºâ øèéäëèéã
ýðýëõèéëýõ øààðäëàãà ÷óõàë áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.
Ýíý á¿ãäýýñ íýãòãýæ ¿çâýë ìàíàé îðíû áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí
ä¿í øèíæèëãýýíä øàëãóóð øèíæýý ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîäîðõîé áîëãîõ, ýíý òàëûí
ñòàòèñòèê òîîí ìýäýýëëèéí öóãëóóëàëò, áîëîâñðóóëàëòûã çîõèñòîé áîëãîõ, ñóóðü
áîëîí õàâñàðãà ñóäàëãààíóóäûã òàñðàëòã¿é, ñèñòåìòýé õèéõ, ñóäàëãààíû ä¿íä
òóëãóóðëàí ñàëáàðûí áîëîí áàéãóóëëàãûí áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûã òîäîðõîé
áîëãîõ, áîëîâñðîëûí õýðýãò æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áàéõ õàíäëàãûã óäèðäàõ
àæèëòíóóä, áàãø, ñóðàëöàã÷èä, ýöýã ýõýä òºëºâø¿¿ëýõ çýðýã øèéäâýðë¿¿øòýé
çîðèëòóóä õóðèìòëàãäàæ áàéíà.
Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: Õºäºëìºð ýðõëýëò
Õºäºëìºð ýðõëýëò äýõ æåíäåðèéí áàéäàë íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí
¿éëäâýðëýëèéí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí áóñ îëîí íèéòèéí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààí
63
ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñàí. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë. 2008
64
ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñàí, ÝÌØÓÈÑ, ßïîíû Çàñãèéí ãàçàð. “Ãàð àðãààð àëò îëáîðëîãñäûí íèéãýì, ýäèéí
çàñãèéí áàéäàë-Ìîíãîëä” ñóäàëãààíû òàéëàí. 2007
42

44. ÆÅÍÄÅÐ
äàõü òýäíèé õ¿éñèéí ÿëãààòàé áàéäàëä ñóóðèëàãäñàí àæèë ¿¿ðãèéí ÿëãàâðààð
èëýðõèéëýãäýíý. Èéì ÿëãàâàðëàë áàéãàà ýñýõèéã ãàðãàõûí òóëä ýìýãòýé÷¿¿ä,
ýðýãòýé÷¿¿äèéí àæëûí öàð õýìæýý áîëîí ìºí ÷àíàð, íºõöºë áàéäëûã ñóäëàõ
øààðäëàãàòàé. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí òàëààðõ øààðäëàãà
õàíãàõóéö ìýäýýëýë õîìñ áàéäãààñ òýäíèé àæëûí ¿íýëýìæ ìýäðýãäýõã¿é ¿ëääýã
áàéíà. Ýðýãòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ÿëãàà íü çºð÷èëòýé
õàðèëöààíû ãîë ¿íäýñ íü áîëîâ÷ ìºí òýäíèé õàìòûí àæèëëàãààíû ñóóðü íü áîëäîã.
Ýìýãòýé ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí öàëèí àâäàã àæèë á¿òýýë÷ õºäºëìºðò îðäîã.
Àìüäðàë, ãýð á¿ëä øààðäëàãàòàé ìºíãºí îðëîãî, á¿õèé ë òºðëèéí àæèë õºäºëìºð,
õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò ýìýãòýé÷¿¿äèéí áèå äààñàí ôåðìåðèéí õºäºëìºð,
òàðèàëàí÷èéí ãýð á¿ëèéí õ¿íèé õºäºëìºð, õºëñíèé àæèë÷íû õºäºëìºð çýðýã íü
á¿òýýë÷ õºäºëìºð þì.
1990-ýýä îíîîñ á¿òöèéí øèíý÷ëýëýýð õºäºëìºð ýðõëýëòýä òîìîîõîí ººð÷ëºëò
ãàð÷ ýìýãòýé, ýðýãòýé÷¿¿ä ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíä òýíöâýðã¿é áàéäëààð
îðîëöîõ íü íýìýãäæýý. Õ¿ì¿¿ñ á¿òýýìæýý äýýøë¿¿ëýõ, îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ,
öàëèí õºëñòýé àæèë ýðõëýõ á¿ðýí áîëîìæîîð õàíãàãäñàí áàéõ, èéì áîëîìæèéã
ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿ä òýãø á¿ðäýæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ íü õ¿íèé ýðõèéí ÷óõàë
øàëãóóð þì.
Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí ¿åä òºðººñ ýìýãòýé÷¿¿äèéã óëñ,
õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàõ íºõöëèéã á¿õ òàëààð äýìæèæ, ìýðãýæèëòýé
àæèë÷èí îëíîîð áýëòãýí ¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà ¿éë÷èëãýý, õºäºº àæ àõóéä
àæèëóóëàõ, öýöýðëýã, ÿñëèéí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ áîäëîãî áàðèìòàëæ èðñíèé ¿ð
ä¿íä óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî íýìýãäñýí.
Äýëõèéí èõýíõ îðíû çàñãèéí ãàçàð ýìýãòýé÷¿¿äèéã çºâõºí õºãæëèéí ¿ð ä¿íãýýñ
õ¿ðòýã÷èä áóñ õºãæëèéí ¿éë ÿâöàä îðîëöîã÷èä áîëãîõ áîäëîãî áàðèìòëàí, ¿éë
àæèëëàãàà ÷èãë¿¿ëæ áàéíà. Ãýâ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí
õºäºëìºð ýðõëýëòýä òîìîîõîí ººð÷ëºëò ãàð÷, ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿ä ýäèéí
çàñàãò òýíöâýðã¿é áàéäëààð îðîëöîõ áîëæýý.
1990 îíîîñ ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë, ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû îãöîì óíàëò,
ºì÷ õóâü÷ëàë, õºðºí㺠îðóóëàëòûí îð÷èí ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäñºíòýé óÿëäàí, àæ
¿éëäâýðèéí ñàëáàðò àæèëëàã÷äûí òîî ààæìààð áóóð÷, õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò
àæèëëàã÷äûí òîî ºññºí þì. ªºðººð õýëáýë ýäèéí çàñãèéí á¿òöýä ººð÷ëºëò áèé
áîëñîí.
Ìîíãîëûí íèéãýìä ýìýãòýé÷¿¿ä õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä òîäîðõîé
áýðõøýýë¿¿äòýé òóëãàð÷ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí áàéäëààñ øàëòãààëàí ýìýãòýé÷¿¿ä
ºðõèéí ãîë òýæýýã÷ ýñâýë íýìýãäýë îðëîãî îðóóëàã÷èéí õóâüä àæèë õàéõ
øààðäëàãàòàé áîëäîã. Ãýâ÷ öýöýðëýã, ÿñëè õîâîð ó÷èð àæèë, ãýð á¿ëèéíõýý
ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéã õîñëóóëàí áèåë¿¿ëýõýä õ¿íäðýëòýé áàéñààð. Öººí
áóñ ýìýãòýé÷¿¿ä àëáàí áóñ ñàëáàðò õºäºëìºð ýðõýëæ áàéíà. ̺í îëîí òîîíû
ýìýãòýé÷¿¿ä õºäººíººñ õîò ðóó øèëæèõ õºäºë㺺íä îðîëöñîí áàéíà. ¯¿íýýñ
óëáààëàí ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä ÿëãààòàé áàéäàë ¿¿ñ÷ ýð÷èìòýé
õºãæèõ õàíäëàãàòàé ñàëáàðò ýðýãòýé÷¿¿ä ãîëëîõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà.
43

45. ÆÅÍÄÅÐ
Õ¿ñíýãò 7. Ýäèéí çàñãèéí ñàëáàð äàõü
ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü
2002 2003 2006
48.0 51.3
2007
Ýõ ñóðâàëæ: ͯÁÕÕ. Ìîíãîëûí Õ¿íèé Õºãæëèéí Èëòãýë. 2007
Äýýðõ õ¿ñíýãòýä õºäºëìºð ýðõëýëòèéã àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðààð àíãèëñíààñ
¿çýõýä ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿ä ¿íäñýíäýý èæèë òýíöâýðòýé áàéãàà ìýò áîëîâ÷
ýíý íü ãîë òºëºâ õºäºº àæ àõóé, àðèëæààíû ñàëáàðò ýìýãòýé÷¿¿äèéí èõýíõ íü
àæèëëàæ áàéãààãààñ øàëòãààëñàí ä¿ð çóðàã þì. Àæèëëàõ õ¿÷íèé òàëààð 2002-
2003 îíû ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, çî÷èä áóóäàë,
ðåñòîðàí çýðýã ãàçðóóäàä õºäºëìºð ýðõýëæ áàéñàí áîë ýð÷¿¿ä ãîë òºëºâ óóë
óóðõàé, áàðèëãà, òýýâýð áîëîí òºðèéí çàõèðãààíû ñàëáàðò àæèëëàæ áàéâ. ¯ÑÃ-ààñ
2006 îíä ãàðñàí ìýäýýíýýñ ¿çýõýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü õýìæýý ÿëüã¿é ººð áîëîâ÷
ñàëáàðûí õóâüä ¿ç¿¿ëýëò èæèë áîëæýý.
Ýìýãòýé÷¿¿ä àëáàí áóñ ñàëáàðò, öàã õóãàöàà èõ øààðäñàí, ¿íýëãýý áàãàòàé,
ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð áàãà øààðäñàí àæëóóäûã çîíõèëîí õèéæ áàéíà. Ýíý ñàëáàðò
àæèëëàã÷äûí á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã íýìýãä¿¿ëýõýä
ñààä áîëäîã õýä õýäýí õ¿÷èí ç¿éëñ áèé. ¯¿íä: ýìýãòýé÷¿¿ä æèæèãëýí õóäàëäàà,
íèéòèéí õîîëíû ¿éë÷èëãýý çýðýã ñàëáàðò çýýë àâ÷ àæèëëàäàã, àâñàí çýýë íü áàãà
òóë áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é, ýíý íü àøãàà íýìýãä¿¿ëýõ
áîëîìæèéã äàâõàð õÿçãààðëàíà. ̺í ò¿¿í÷ëýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õºäºëìºðèéí çàõ
çýýë äýýðõ ¿íý öýíý ýðýãòýé÷¿¿äèéí óëàìæëàëò óð ÷àäâàð øààðäñàí òóõàéëáàë,
óóë óóðõàé, îëáîðëîõ ñàëáàðûí ãýõ ìýò õºäºëìºðººñ õàìààã¿é äîîãóóð áàéäàã.
Õºäºëìºð ýðõëýëòèéã ìýðãýæëýýð àíãèëñàí áàéäëààñ ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí
íýëýýä õýñýã íü õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò àæèëëàæ áàéãààãèéí äèéëýíõ íü ìàë÷èä
áàéíà. Òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàð, õóâèéí àæ àõóé ýðõëýã÷èä áîëîí òåõíèêèéí
àæèëòíóóäûí äóíä ýìýãòýé÷¿¿ä äèéëýíõ õóâèéã ýçýëæ áàéñàí. Õóóëü òîãòîîã÷,
44

46. ÆÅÍÄÅÐ
ìåíåæåð¿¿ä áîëîí òºðèéí àëáàí õààã÷äûí ãóðàâíû íýã íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéëàà.
Ãýõäýý 2006 îíû òîî áàðèìòààñ ¿çýõýä ýìýãòýé÷¿¿ä ýäãýýð àæëûã ýðõëýõ áàéäàë
ºñ÷ 38.6 õóâüä õ¿ðýýä áàéâ. Àæèë ýðõëýõ íü èéíõ¿¿ ñàëáàð áîëîí ìýðãýæëýýð
ÿëãààòàé áàéãààãààñ Ìîíãîë óëñàä öàëèíãèéí çºð¿¿ áèé áîëñîí áàéíà.
Õ¿ñíýãò 8. Ñàðûí äóíäàæ öàëèí, õ¿éñýýð
Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîë óëñûí ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî,
Ñòàòèñòèêèéí áþëëåòåíü, 2010 îíû 10 äóãààð ñàð
Ýíäýýñ ¿çâýë, Óëààíáààòàð õîò, Òºâ àéìàãò ñàðûí äóíäàæ öàëèí áóñàä á¿ñ
íóòãààñ õàðüöàíãóé ºíäºð áàéãàà íü ýäèéí çàñãèéí õóâüä èë¿¿ õºãæñºí, àæèë
ýðõëýõ áîëîìæ èõòýé, õºäºëìºðèéí ¿íýëãýý çàõ çýýëèéí ¿íý õàíøààñ õàìààðàí
àðàé èë¿¿ áàéäàãòàé õîëáîí òàéëáàðëàæ áîëîõîîð áàéíà.
Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãààñ öàëèíãèéí ÿëãààíä æåíäåðèéí ¿¿äíýýñ
ñòàòèñòèê øèíæèëãýýã õèéñíýýñ ¿çâýë ýìýãòýé÷¿¿äèéí öàëèí ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ
òèéì ÷ äîîãóóð áèø áàéæýý. Ãýõäýý ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä
õºäºëìºðèéí èë¿¿ á¿òýýìæòýé áàéõ øèíæ àãóóëæ áàéãàà íü öàëèíãèéí ýíý
¿ç¿¿ëýëò ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÿëãàâàðëàõ äàëä õýëáýðèéã àãóóëæ áàéæ áîëîõ þì.
Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ä¿í øèíæèëãýýãýýð õýðýâ ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí
öàëèíã æåíäåðèéí ÿëãàà áàéõã¿é áóþó èæèë àæèëä èæèë öàëèí àâíà ãýæ ¿çâýë
ýìýãòýé÷¿¿ä õýðýã äýýðýý 11.7 õóâèàð ºíäºð öàëèí àâàõààð áàéíà ãýæ ä¿ãíýæýý.
¯¿íýýñ ãàäíà ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí áóñàä ÿëãààòàé øèíæèéã íºëººëºõã¿é
ãýæ ¿çâýë ýìýãòýé÷¿¿äèéí öàëèí ýðýãòýé÷¿¿äèéí äóíäæààñ 22 õóâèàð ºíäºð
áàéõààð áàéíà.
Öàëèí ºíäºðòýé ñàëáàðò ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëººëºë áàãà áàéíà. Áîëîâñðîëûí
ò¿âøèí ºíäºð áàéäàã ÷ àëü ÷ ñàëáàðò ýìýãòýé õ¿í ºíäºð àëáàí òóøààëä öººí
òîìèëîãääîã áîëîõ íü àæèãëàãäëàà.
Óëñ îðíû äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä òîîöîãäîõ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë,
¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõîä èäýâõòýé îðîëöîí õºäºëìºð ýðõýëæ áóé àæèëëàõ
õ¿÷èíä áàãòñàí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ, ìºí èéì òºðëèéí àæèë õèéõýä áýëýí
áàéãàà áîëîí èéì òºðëèéí àæèë õàéæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñýýñ áóñàä ýäèéí çàñãèéí ¿éë
àæèëëàãààíä îðîëöîõã¿é áàéãàà õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àìûã “èäýâõèã¿é õ¿í àì”
ãýæ ¿çíý.
Õ¿í àìûí ýäèéí çàñãèéí èäýâõèã¿é áàéäàë õ¿éñýýñ õàìààðàí ÿëãààòàé áàéíà.
Ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí àëü àëü íü ñóðãóóëüä ñóðàõ áîëîí òýòãýâýðò ãàðñàí
øàëòãààíààð ãîë÷ëîí èäýâõèòýé õ¿í àìûí òîîíä îðîîã¿é áàéäàë àæèãëàãäàõûí
çýðýãöýý îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ èë¿¿òýéãýýð ãýðèéí àæèë
õèéæ, õ¿¿õäýý ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ øàëòãààíààð àæèëëàõ õ¿÷èíä òîîöîãäîîã¿é
45

47. ÆÅÍÄÅÐ
áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýòãýâýðò ãàðàõ íàñ õóóëèéí äàãóó ýðò ýõëýõ
áîëîìæòîéãîîñ óëáààëàí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâèéí æèí ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ
ºíäºð áàéíà. Ìîíãîë óëñàä ºíººãèéí ìºðäºæ áàéãàà õóóëèàð ýìýãòýé÷¿¿ä 55
íàñàíäàà áóþó ýðýãòýé÷¿¿äýýñ 5 æèëèéí ºìíº òýòãýâýðò ãàð÷ áàéíà. Èéíõ¿¿
òýòãýâðèéí íàñ ÿëãààòàé áàéãàà íü æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí àñóóäëûã õºíäºæ
áàéãàà áºãººä õ¿ì¿¿ñ èë¿¿ óðò õóãàöààãààð àæèëëàñíààð îëîõ îðëîãî íü òºäèé
õóãàöààãààð íýìýãäýí, èë¿¿ òýòãýâýð àâàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ þì.
Çóðàã 7. Ýäèéí çàñãèéí èäýâõèã¿é íèéò õ¿í àìûí
ýçëýõ õóâü, èäýâõèã¿é áàéãàà øàëòãààí
45 42,3
40 36
35 30,4
30 26
25
20
15 12,2
9,6
10 7,1 6,4 7,6
4 3,3 3,52,4 4,8
5 1,4 0,5 1,3 1
0
Ýõ ñóðâàëæ: ͯÁÕÕ, Ìîíãîë Õ¿íèé Õºãæëèéí Èëòãýë, 2007
Çóðãààñ ¿çýõýä ñóðäàã ãýñýí øàëòãààíààð ýðýãòýé (42,3), ýìýãòýé÷¿¿äèéí (36
õóâü) èõýíõ íü õºäºëìºð ýðõëýõã¿é áàéãàà áîë ò¿¿íèé äàðàà òýòãýâýðò ãýñýí
øàëòãààí ýçýëæ áàéíà. ¯¿íèé äàðàà ãýðèéí àæèëòàé ãýñýí øàëòãààíààð õ¿ì¿¿ñ
õºäºëìºð ýðõëýõã¿é áàéãàà áºãººä ¿¿íèéã õ¿éñýýð àâ÷ ¿çýõýä ýðýãòýé÷¿¿äòýé
õàðüöóóëàõàä ýìýãòýé÷¿¿ä äèéëýíõ õóâèéã ýçýëæ áàéíà.
Àëáàí áóñ ñàëáàðûí 50 ãàðóé õóâèéã íü æèæèãëýíãèéí õóäàëäàà ýçýëäýã áà ýíý
ñàëáàðò àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí 68 õóâü íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéíà. Óëààíáààòàð
õîòûí õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àìûí 30 îð÷èì õóâü íü àëáàí áóñ ñàëáàðò àæèëëàæ
áàéíà.
Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä ìýðãýæëèéí áîëîí èõ, äýýä ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí
äèéëýíõ íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéãàà àòàë òýäíèé ºðñºëäºõ ÷àäâàð ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ
äîîãóóð áàéíà. Ýìýãòýé õ¿í íèéãìèéí õàìãààëëûí íºõöºë èë¿¿ øààðääàãààñ
òýäíèéã àæèëä àâàõààñ öààðãàëàõ, îðîí òîîíû öîìõòãîëä èë¿¿òýé ºðòºõ,
áàòàëãààòàé áóñ àæèëä, õºäºëìºðèéí àþóëã¿é àæèëëàãàà, ýð¿¿ë àõóéí òààã¿é
íºõöºëä àæèëëàõ, àæèëä àâàõäàà ãàäààä ºí㺠ç¿ñ, íàñíû áàéäëààð èëò ÿëãàâàðëàäàã
áîëîâ.
“Ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷íèé õ¿éñèéí áàéäàë” ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä (2002)
àæèëòàé áîëîõ áîëîìæ, ýäèéí çàñãèéí àøèã õ¿ðòýõ áîëîìæ, àëáàí òóøààë àõèõ
áîëîìæ ýðýãòýé÷¿¿äýä ýìýãòýé÷¿¿äýýñ ºíäºð áàéæýý. Ýíý íü áýëòãýãäýí ãàð÷
áóé áîëîâñîí õ¿÷íèé õ¿éñèéí õàðüöàà àëäàãäñíààñ ýìýãòýé áîëîâñîí õ¿÷íèé
46

48. ÆÅÍÄÅÐ
íèéë¿¿ëýëò ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ ºíäºð, ýñðýãýýð ýðýãòýé áîëîâñîí õ¿÷íèé ýðýëò,
ýìýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ ºíäºð áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.
Çóðàã 8. Õ¿í àìûí àæèëã¿éäýë, æåíäåðèéí ¿ç¿¿ëýëòýýð
6
3,8 3,5 3,9 3,5
4 3,7
2 2,5
3,1 3 2,7
3,4
0
2004 2005 2006 2007 2008
Ýõ ñóðâàëæ: Íèéãìèéí õàìãààëàë õºäºëìºðèéí ÿàì,
Õ¿í àì, íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, 2010
2004-2010 îíû áàéäëààð 15 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæèëã¿éäëèéí
ò¿âøèí ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä áàéíãà äýýã¿¿ð áàéíà. Ýíý íü õºäºëìºðèéí
çàõ çýýëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ¿¿ðýã, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ àñðàõ
çýðãýýñ øàëòãààëàí ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàãäàæ, ýíý íü öààøëààä îëæ àâñàí ºíäºð
áîëîâñðîë, ìýðãýæèë íü àæèë îëãîã÷äûí í¿äýíä òýäíèéã ºðñºëäºõ ÷àäâàðã¿é ìýò
õàðàãäóóëàõàä íºëººëæ áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí õàðüöàíã¿é
ºíäºð ÷ ò¿¿íèéãýý àæèë õºäºëìºðòºº àøèãëàõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéíà.
Á¿òýýë÷ õºäºëìºð íü ýäèéí çàñãèéí õóâüä èëýðõèé ¿íýëýãääýã áîëîâ÷ èõýíõ
òîõèîëäîëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí á¿òýýë÷ õºäºëìºð ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä áàãà
¿íýëýãääýã. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà íü ãîëäóó ºðõ
ãýð, ãýð á¿ëä çîðèóëäàãääàã òóë òýð á¿ð ¿íýëýãääýãã¿é. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí íºõºí
¿éëäâýðëýëèéí ìºí ÷àíàð, öàð õýìæýý íü èõýýõýí àíõààðàë òàòñàí àñóóäàë áºãººä
àëáàí ¸ñíû ìýäýýíä òóñãàãääàãã¿é ¿íýëãýýã¿é õºäºëìºð þì.
Îëîí íèéòèéí àæèëä íèéãýì ñî¸ëûí õ¿ðýýíä ÿâàãääàã õàìòûí àæèë, áàÿð,
ñîíãóóëü, ýâñýë õîëáîîäûí àæèë áîëîí íèéãýì óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíóóä
áàãòàíà. Ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿äèéí ¿¿ðã¿¿ä ¿éë àæèëëàãààíû á¿õèé ë õ¿ðýýíä
áàðèìòæèí ¿íýëýãäýõ íü ÷óõàë áàéäàã. Ãýð á¿ë, ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ääýý õîîë óíä
áýëäýõ, õóâöàñ õóíàð óãààæ, àð÷èæ öýâýðëýõ, õ¿¿õýä, ºâ÷òºí, ºòãºñ áóóðëàà àñàð÷,
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí çîâëîí æàðãàëûã õóâààëöàõ öàã ãàðãàõ, ãýð á¿ëä äóëààí óóð
àìüñãàë áèé áîëãîõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà íü õèéæ áàéãàà õ¿íýýñ ìàø èõ öàã, õ¿÷
øààðääàã áîëîâ÷ ¿¿íèéã òîîöîæ ¿íýëñýíã¿é ºíººã õ¿ðñýí áèëýý.
Õ¿¿õýä õºãøäèéã àñðàõ, õîîë õèéõ, ãýð îðíîî öýâýðëýõ çýðýã ¿éë÷èëãýýã
“ýäèéí çàñãèéí áóñ ¿éë àæèëëàãààíû õýëáýð” ãýæ ¿çýí ¿íäýñíèé òîîöîîíä òîîöîæ
¿çýõã¿é áàéíà.
Ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðü, îëîí íèéòèéí àìüäðàë äàõü îðîëöîî,
õºãæëèéí áîäëîãî äàõü æåíäåðèéí áóðóó ìýäðýìæ íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí õèéñýí
õºäºëìºð ¿íýëãýýã¿é ¿ëäýõýä íºëººëæ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí íýð òîìü¸îíû õóâüä
ýìýãòýé÷¿¿äèéí õèéñýí àæëûí ¿ð ä¿í íü ¿íýëýãäýõã¿é ¿ëääýã. Ýíý íü íýã òàëààñ
ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû õÿçãààðëàãäìàë òîäîðõîéëîëòîé, íºãºº òàëààð
ýìýãòýé÷¿¿äèéí õèéñýí àæëûí ¿íý öýíèéí òàëààðõ îéëãîëòòîé íÿãò õîëáîîòîé
47

49. ÆÅÍÄÅÐ
þì.
Íèéãýìä áèé áîëæ áóé á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä ¿íýëýãäýõã¿é áàéõ íü ýäèéí çàñãèéí
õóâü íýìðýý îðóóëñàí îëîí õ¿íèé õºäºëìºð, ÿëàíãóÿà ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð
¿íýëýãäýõã¿é, õèéñýí á¿òýýñýí ç¿éë íü õàðàãäàõã¿é áàéõàä íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà
þì.
20 äóãààð çóóíû ýõýíä íèéãìèéí õàìãààëëûí ýäèéí çàñãèéí îíîëûã ¿¿ñãýã÷äèéí
íýã Àðòóð Ñåñèë Ïèãîó ýìýãòýé õ¿í ãàíö áèå ýðýãòýé õ¿íèé ãýðèéí ¿éë÷ëýã÷ýýð
àæèëëàæ áàéõäàà õºëñ àâäàã áàéñàí áîë óã ýðýãòýéòýé ãýðëýñíèé äàðàà ò¿¿íèé
ºìíº õèéæ áàéñàí àæèë õºëñã¿é àæèë áîëæ õóâèðàí, ¿íäýñíèé îðëîãî áàãàñàõàä
íºëººëæ ýõýëíý. Èéíõ¿¿ ãýðèéí ¿éë÷ëýã÷èéí õºëñòýé àæèë íü õºëñã¿é áîëæ
õóâèðàõ ¿åä ¿íäýñíèé îðëîãîä ýçýíã¿é îðîí çàé ¿¿ñíý ãýäãèéã òîäîðõîéëñîí þì.
Ýð¿¿ë ýíõ àìüäðàõ, ìýäëýã ýçýìøèõ, õàìààòàí ñàäàí, íàéç íºõºä人 çîðèóëñàí öàã
õóãàöàà á¿ð ººðèéí ãýñýí ¿íý ºðòºãòýé áîëîâ÷ ÿìàð íýãýí õýëáýðýýð ¿íýëýãääýãã¿é.
Ýíý áàéäàë ìàíàé îðíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí àìüäðàëä åðäèéí áàéäàë áîëîí
îðøñîîð áàéãààã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é.
Çóðàã 9. Àæèëëàãñäûí á¿òýö, àæèë ýðõëýëòèéí
áàéäàë, õîò, õºäºº, õ¿éñýýð
100% 2,4 1,9 3,2 2,5
90% 13,4
80% 32,3
3 24,7 49
9,5
70%
60% 2
10,5 67,4
50%
40% 5,5
2 32
2,1
30% 49,7 6,8
20% 9,9 0
2,3 1,6
10% 5,8 11
1,8 14,6
0%
Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÃ. ͯÁÕÕ. Öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãààíû òàéëàí, 2007
Äýýðõ çóðãààñ ¿çýõýä, õºäººãèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí 67 õóâü íü ºðõèéí áèçíåñò
öàëèí õºëñã¿é îðîëöîí, 15 õóâü íü öàëèí õºëñòºé àæèë ýðõëýí, 13 õóâü íü õóâèàðàà
õºäºëìºð ýðõýëæ áàéíà. ªðõèéí áèçíåñò öàëèí õºëñã¿é îðîëöîõ íü õºäººä
íèéòëýã, ýäèéí çàñãèéí èäýâõèòýé õºâã¿¿äèéí 72 õóâü, îõèäûí 83 õóâü íü ºðõèéí
áèçíåñò öàëèí õºëñã¿é îðîëöîæ áàéíà.
պ人ãèéí ýðýãòýé÷¿¿ä ìàë àæ àõóé çîíõèëîí ýðõýëæ áàéãàà òóë õóâèàðàà
õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí á¿ëýãò îðæ áàéãàà áºãººä õºäººä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ
ºðõèéí áèçíåñò öàëèí õºëñã¿é îðîëöîæ áàéãàà ÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýíý à÷ààëàë
48

50. ÆÅÍÄÅÐ
ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ õî¸ð äàõèí èõ áàéíà65.
պ人 áà õîòîä õºäºëìºð ýðõëýõ áàéäëûã õ¿éñýýð àâ÷ ñóäëàí ¿çâýë èõ
ÿëãààòàé áàéíà. պ人ã õîò ñóóðèí ãàçàðòàé õàðüöóóëàõàä õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð
àæèëëàã÷äûí òîî ìàø öººí áºãººä õàðèí õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí òîî èõ
áàéíà.
Çóðàã 10. ¯íäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãààíä íàñàíä
õ¿ðñýí õ¿í àìûí çàðöóóëæ áóé äóíäàæ öàã, ºäºðò çàðöóóëæ áóé
íèéò öàã, õ¿éñýýð
80
64 60,5
60
40 27,4 20,9
18,6
20 8,6
0 0 0 0
0
Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÃ. ͯÁÕÕ. Öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãààíû òàéëàí, 2007
¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ õèéñýí öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãààíä ÿìàð ¿éë
àæèëëàãààã ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ çîíõèëîí ýðõýëæ áóéã ñóäëàõ çîðèëãîîð
íèéò ¿éë àæèëëàãààã ¿íäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåìèéí (¯ÒÑ), ¿íäýñíèé òîîöîîíû
ñèñòåìèéí ºðãºòãºñºí õ¿ðýýíèé ¿éë àæèëëàãàà (ºðã ¯ÒÑ), ¿íäýñíèé òîîöîîíû áóñ
¿éë àæèëëàãàà (¯ÒÑ áóñ) ãýæ ãóðàâ àíãèëàí ýçëýõ õóâèéã íü òîîöîæ ¿çæýý. Èíãýæ
¿çýõýä ìîíãîë ýðýãòýé õ¿í õºëñòýé àæèë çîíõèëîí ýðõýëæ áàéãàà áóþó ºäºðò
çàðöóóëæ áóé íèéò öàãèéí 27.4 õóâü áóþó 395 ìèíóòûã ¯ÒÑ-èéí ¿éë àæèëëàãàà
ýðõëýõýä çàðöóóëæ áàéõàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä ýíý ¿ç¿¿ëýëò 18.6 õóâü áàéíà66.
Ìîíãîë ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ ºäðèéí íèéò öàãèéí íààä çàõ íü 46 õóâèéã
óíòàõ, èäýõ, àðèóí öýâýð ñàõèõ, ººðèé㺺 ýì÷ëýõ, àñðàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààíä
çàðöóóëæ áàéíà. Õóâü õ¿í ñóðàõ, îëîí íèéòèéí ãàçàð ¿çâýð ¿éë÷èëãýý ¿çýõ çýðýãò
öàã áàãà çàðöóóëæ áàéíà. Ìîíãîë õ¿íèé ºäºðò çàðöóóëæ áóé öàãèéí íààä çàõ
íü 5 õóâèéã ñîíèí óíøèõ, ðàäèî ñîíñîõ, òåëåâèç ¿çýõ, èíòåðíåò àøèãëàõ çýðýãò
çàðöóóëæ áàéãàà áà ýíý ¿ç¿¿ëýëòýýð ýðýãòýé÷¿¿ä ýìýãòýé÷¿¿äýýñ ºíäºð áàéíà.
Ýíý áàéäàëä òóëãóóðëàí Ìîíãîë õ¿í àæèë õèéõ, ãýðèéí àæèë õèéõýä èõýíõ öàãàà
çàðöóóëæ áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæ áîëîõîîð áàéíà.
¯íäýñíèé òîîöîîíû áóñ àæèëä ýðýãòýé÷¿¿ä 64.0 õóâèéã çàðöóóëæ áàéãàà áîë
ýìýãòýé÷¿¿ä 60.5 õóâèéã çàðöóóëæ áàéíà. Ãýâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð ãýð îðíû àæèë
õèéõ, áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í äýëã¿¿ðýýñ õóäàëäàí àâàõ àæëûã ýìýãòýé÷¿¿ä çîíõèëîí
õèéæ áàéíà. Ýíý àæèëä ýìýãòýé÷¿¿ä íèéò öàãèéíõàà 21 õóâèéã, õàðèí ýðýãòýé÷¿¿ä
åð人 9 õóâèéã çàðöóóëäàã àæýý.
65
¯ÑÃ, ͯÁÕÕ, Öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãààíû òàéëàí, 2007
66
¯ÑÃ, ͯÁÕÕ, Öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãààíû òàéëàí, 2007
49

51. ÆÅÍÄÅÐ
Ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ãýð îðîí öýâýðëýõ, ºíäºð íàñòàí
áîëîí õ¿¿õýä àñðàõ çýðýã àæëûã ã¿éöýòãýõýä çàðöóóëàõ öàã õóãàöàà èõ áàéíà.
Õºëñã¿é õºäºëìºð ýðõýëæ áóé ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîî õºäºº îðîí íóòàãò ìàø èõ
áàéãàà áîëíî. ªäºðò 24 öàã áàéäàã.
Àæèë ã¿éöýòãýõýä çàðöóóëàõ öàã õóãàöààíààñ ãàäíà àæëûí ýð÷èì ãýñýí áàñ
íýãýí ÷óõàë àñóóäàë óðãàí ãàð÷ èðäýã. Ýíý
íü ÿäóó ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä õàìãèéí
õ¿íäðýëòýé àñóóäàë þì. Òýä îð÷èí ¿åèéí
ãýð àæ àõóéí áàãàæ õýðýãñëýë áàéõã¿é,
õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã çºâõºí ººðñäèéí
áèåèéí õºäºëìºðººð áèé áîëãîäîã áºãººä
ãàäíààñ áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í õóäàëäàæ
àâàõààñ èë¿¿òýéãýýð á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
ººðñ人 ãýð îðîíäîî õèéöãýýäýã. Çàðèì
ýìýãòýé÷¿¿ä àëáàí àæëàà õèéõèéí çýðýãöýý
îðîí ãýðèéí àæëàà õèéæ áàéäàã. Æèøýý
íü: Ýìýãòýé÷¿¿ä äýëã¿¿ðò çîãñîîä áàðàà
çàðæ áîëîõ þì. Èíãýæ äýëã¿¿ðò àæèëëàõ
íü òýäýíä õ¿¿õäýý äàãóóëæ ÿâàõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Òýäíèé õóâüä ÷ºëººò öàã,
óíòàõàä çàðöóóëàõ öàã ÷ áàãà áàéäàã.
Ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä àæèë õèéæ áóé ýìýãòýé÷¿¿ä öàëèí õºëñã¿é
àæèë ýðõëýõýä 2.5 äàõèí èë¿¿ öàãèéã çàðöóóëæ áàéãàà ä¿ð çóðàã õîò, õºäººãèéí
àëü àëèíä íü àæèãëàãäàæ áàéíà. Ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õèéñýí àæëûã ýñ ¿íýëýõ
íü ýðãýýä òýäíèé íèéãýìä îðóóëæ áóé õóâü íýìðèéã ¿íýëýõã¿é áàéíà ãýñýí ¿ã þì.
Ǻâõºí çàõ çýýë äýýðõ àæèë ¿íýëýãäýæ, çàõ çýýëèéí àæëóóä àðèëæèãäàæ áàéõàä
ÿàãààä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí òºëºº õèéñýí õºäºëìºð ýäèéí
çàñãèéí íýð òîìü¸îãîîð èëýðõèéëýãäýæ áîëîõã¿é áàéíà âý? Õ¿íèé á¿õèé ë ¿éë
àæèëëàãàà òîäîðõîé áàÿëãèéã á¿òýýæ áàéäàã. Ãýõäýý õ¿íèé çàðèì ¿éë àæèëëàãàà
òîäîðõîé ¿íýëýìæã¿é ÷ òýäíèé àìüä ÿâàõ, àìüäðàëàà çàëãóóëàõ ãîë ¿íäýñ áîëäîã.
Áîäèò àìüäðàë äýýð ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿íýëãýýã¿é àæëóóä ýäèéí çàñãèéí áàÿëãèéã
á¿òýýí, ººðèéí ãýñýí òîäîðõîé ºðòºãèéã ººðòºº àãóóëíà. Èõýíõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí
ºðõ ãýðòýý õèéñýí õºäºëìºð ¿íýëãýýã¿é ¿ëääýã íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãýìä
ýçëýõ áàéð ñóóðü, îëîí íèéòèéí àìüäðàë äàõü îðîëöîî, õºãæëèéí áîäëîãî äàõü
æåíäåðèéí áóðóó ìýäðýìæ ¿¿ñýõýä íºëººëæ áàéíà.
Àëèâàà óëñ ¿íäýñòýíä àæëûí à÷ààëëûã ¿¿ð÷ áàéãàà ýð÷¿¿äèéí ¿éë
àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í áîë õàìòûí á¿òýýë áºãººä òýäíèé ýõíýð¿¿ä ãýðòýý ¿ëäýæ,
¿ð õ¿¿õäèéã íü õàðæ, ãýðèéí àæëûã íü õèéñíýýð òýä èéì àìæèëòàä õ¿ð÷ áàéãàà
íü äàìæèãã¿é. Õýðýâ õºëñã¿é õºäºëìºðèéã çàõ çýýëèéí ¿íý õàíøààð òîîöîæ
¿çâýë îéðîëöîîãîîð 16 òðèëëèîí äîëëàð áîëîõ áºãººä äýëõèéí äàõèíû á¿òýýìæ
áîëîõ 23 òðèëëîí äîëëàðûí 70 õóâèàñ äýýø õóâèéã á¿ðä¿¿ëíý. Ýíý òîîöîî áîë
ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ã¿éöýòãýñýí õºëñã¿é àæèë, çàõ çýýë äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí
¿íýëãýýã¿é õºäºëìºðèéã ÷ ººðòºº àãóóëæ áàéãàà áîëíî. Äýýð äóðüäñàí 16
òðèëëèîíû 11 òðèëëèîí íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿ë ¿çýãäýõ õóâü íýìðèéí ¿ð ä¿íä áèé
áîëäîã67.
67
ͯÁÕÕ. Õ¿íèé õºãæëèéí óíøèõ áè÷èã. 1999
50

52. ÆÅÍÄÅÐ
Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõàä äýëõèéí óëñ îðíóóä
äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä:
Àëèâàà òîîí ìýäýýëëèéã õ¿éñýýð àíãèëàí, ÿëãàæ ãàðãàäàã áîëîõ, òºëºâëºëò,
õÿíàëò ¿íýëãýýã õèéõäýý òýãø áóñ ÿëãààòàé áàéäëûã òóñãàñàí æåíäåðèéí ä¿í
øèíæèëãýýã áàãòààí ¿çýõ
Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë, õºäºëìºð ýðõëýëòèéí àñóóäàëä íºëººëºõ¿éö áîäëîãî,
õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ
Èæèë òýãø ýðõòýé, áîëîìæ áîëîëöîîòîé, èæèë ò¿âøíèé àæèë ýðõëýõýä àäèë
õýìæýýíèé öàëèí óðàìøóóëàë àâàõ ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõ
Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòòýé õîëáîîòîé ºðãºæèæ áóé ñàëáàð áîëîí òºðèéí
àëáàíû øèíýýð áèé áîëæ áóé ºíäºð öàëèíòàé àæëûí áàéðàíä ýìýãòýé÷¿¿ä
èë¿¿òýéãýýð àæèëëàõ áîëîìæ, áîëîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã àâàõ
Õîò, õºäººä õºäºëìºð ýðõëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé îëîí íèéòèéã
õàìàðñàí àæèë áîëîí èðãýäýä íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõ ¿éë àæèëëàãààã
çîõèîí áàéãóóëàõ ÷èãëýëèéí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõäýý ýìýãòýé÷¿¿äèéí
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûã äýìæèí îðîëöóóëàõ çýðýã áîëíî.
Íèéãìèéí õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿í, ò¿¿íèé àøèã øèì
õºäºëìºð õèéñýí õ¿ì¿¿ñòýý òýãø õóâààðèëàãäàõ
ó÷èðòàé. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ãàäóóð àæèë ýðõëýõ íü
ãýð á ¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ººðñäèéí øèéäâýð áàéäàã
õýäèé ÷ ºðõèéí àæèë õèéäýã ãèø¿¿ä õºäºëìºðèéí
çàõ çýýëä õºäºëìºð õèéæ îðëîãî îëîõ óòãààðàà
÷, õºëñã¿é õºäºëìºð õèéõ óòãààðàà ÷ ºðõ ãýðòýý
îðëîãî àâ÷èðäàã õ¿ì¿¿ñ þì. ͺõºð íü ýõíýðòýéãýý
îðëîãîî õóâààëöàõ íü ýõíýðòýý òóñàëæ áàéãàà
ãýñýí õàíäëàãààñ èë¿¿ áèä õî¸ðûí õàìòûí ¿éë
àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í ãýñýí õàíäëàãà òºëºâøèõ íü
ãîë þì. ¯¿íòýé óÿëäàí îðëîãî, áàÿëãèéí òàëààðõ õýâøìýë îéëãîëòûã ààæèì õàëæ,
¿¿íèéã çîõèöóóëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íûã ààæèì ààæìààð á¿ðä¿¿ëýõ íü íýí ÷óõàë
çîðèëò þì.
Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: ßäóóðàë
ßäóóðàë íü õ¿íèé ýðõ ÷ºëºº, ñîíãîëò, áîëîìæ, òýãø áàéäàëòàé õîëáîîòîéãîîð
òîäîðõîéëîãääîã ºðãºí õ¿ðýýòýé îéëãîëò þì. Àëèâàà õ¿í ÿäóóðàëä ºðòñºíººð
þóíû ò¿ð¿¿íä àìüäðàëûí íààä çàõûí õýðýãöýýíèé õîîë óíä, õóâöàñ õóíàð, îðîí
áàéðààð äóòàãäàæ, ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, ñî¸ëûí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýõ áîëîí
íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ áîëîìæîîð õÿçãààðëàãääàã. Èéìýýñ ÿäóóðàë äàõü
æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé.
Ìàíàé óëñàä ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ (õóó÷èí íýðýýð) Àìüæèðãààíû
ò¿âøíèé ò¿¿âýð ñóäàëãàà 1998, Àìüæèðãààíû ò¿âøèíã îðîëöîîíû àðãààð ¿íýëýõ
ñóäàëãàà 2000, ªðõèéí îðëîãî, çàðëàãà, àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ò¿¿âýð ñóäàëãààíû
¿íäñýí òàéëàí 2002-2003 îí, Ìîíãîë Óëñ äàõü ÿäóóðëûí ä¿ð òºðõ: ªðõèéí íèéãýì,
ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû 2007-2008 îíû ¿ð ä¿í çýðýã õýä õýäýí òîîí áîëîí
÷àíàðûí ñóäàëãààíóóä õèéãäñýí áîëîâ÷ òýäãýýðò õ¿éñýýð àíãèëñàí ìýäýýëýë ìàø
áàãà òóññàí áàéíà.
51

53. ÆÅÍÄÅÐ
Çàðèì õî¸ðäîã÷ ýõ ¿¿ñâýðò, òóõàéëáàë ÌÓÈÑ-èéí Õ¿í àìûí ñóðãàëò,
ñóäàëãààíû òºâººñ õèéñýí “Óëààíáààòàð õîòûí ÿäóóðàë áà øèëæèõ õºäºë㺺í”
ñóäàëãààíä Óëààíáààòàð õîòûí èðãýäèéí ÿäóóðàëä ºðòñºí áàéäëûã îðëîãî/
õýðýãëýý, õ¿ðòýýìæ, íèéãìèéí îðîëöîîíä òóëãóóðëàí àâ÷ ¿çñýí áà ¿ð ä¿íã
õ¿éñýýð õàðüöóóëàí õàðóóëæýý. Óã ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çâýë ÿäóóðëûí áàéäàëä
æåíäýðèéí ÿëãàà àæèãëàãäñàíã¿é. ªºðººð õýëáýë, Óëààíáààòàð õîòûí èðãýäèéí
îðëîãî, õ¿ðòýýìæ, íèéãìèéí îðîëöîîíû ÿäóóðàëä ºðòñºí áàéäàëä õ¿éñ òºäèéëºí
íºëººòýé õ¿÷èí ç¿éë áèø àæýý.
Õ¿ñíýãò 9. ßäóóðëûí ò¿âøèí, õ¿éñýýð
Ýõ ñóðâàëæ: ÍÕÕß, ÕÀÑÑÒ, ͯÁÕÕ, Óëààíáààòàð õîòûí ÿäóóðàë áà øèëæèõ õºäºë㺺í
ñóäàëãààíû òàéëàí, 2005
ßäóóðàëä æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé ä¿í øèíæèëãýýã õèéõýä ò¿ãýýìýë
õýðýãëýãääýã ººð íýã ¿ç¿¿ëýëò áîë ºðõèéí òýðã¿¿íèé õ¿éñ þì. ªºðººð õýëáýë,
ýðýãòýé, ýñâýë ýìýãòýé òýðã¿¿íòýé ºðõ áàéõààñ ºðõèéí ÿäóóðàëä ºðòºõ ìàãàäëàë
õàìààðäàã àæýý. ßëàíãóÿà ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðëîãûí ÿäóóðëûí øèíæ áàéäàë, öàð
õ¿ðýýã òîäîðõîéëîõîä ýìýãòýé òýðã¿¿íòýé ºðõèéí ìýäýýëëèéã ò¿ëõ¿¿ àøèãëàæ
áóé òóðøëàãà áàéíà68.
ͯÁ-ûí Õ¿¿õäèéí ñàíãèéí Ãýð á¿ëèéí õºãæëèéí ñàíãààñ Åãèïåòýä íýí ÿäóó èðãýäýä
çýýë îëãîõäîî äàðààõü øàëãóóðûã àâ÷ ¿çæýý. ¯¿íä:
• ªðõ òîëãîéëñîí ýìýãòýé
• ªðõèéí íýã ãèø¿¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî 12 àì.äîëëàðààñ áàãà
• ªì÷èëæ, ò¿ðýýñýëæ áóé ãàçàð íü 0.17 àêðààñ áàãà
• Ñàäàòûí òýòãýâðèéí õºòºëáºð áîëîí Íèéãìèéí õàìãààëëûí ÿàìíààñ òýòãýâýð
àâàõ íºõöºë õàíãàñàí áàéõ
Ýõ ñóðâàëæ: Ñß, ͯÁÕÕ, ªðõ, èðãýäèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã
òîäîðõîéëæ áóé ºíººãèéí àðãà÷ëàëûûã ñóäëàõ,
èæèë òºñòýé çàðèì óëñ îðíóóäòàé õàðüöóóëàõ íü, 2005
Ìàíàé óëñàä ºðõèéí òýðã¿¿íèé õ¿éñýýñ õàìààðàí ÿäóóðàë, àæ áàéäëûí ä¿ð
òºðõ ÿìàð áàéãààã çàðèì ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàí àâ÷ ¿çýõýä, 2002-2003
îíä ýìýãòýé òýðã¿¿íòýé ºðõ¿¿äèéí ÿäóóðàëä ºðòñºí áàéäàë ýðýãòýé òýðã¿¿íòýé
ºðõººñ 10 îð÷èì ïóíêòýýð ºíäºð áàéñàí áîë 2007-2008 îíä ýíýõ¿¿ ÿëãàà áàðàã
áàéõã¿é áîëñîí áàéâ.
68
Àçèéí õºãæëèéí áàíê, Äýëõèéí áàíê, Ìîíãîë äàõü æåíäåðèéí áàéäàë, 2005
52

54. ÆÅÍÄÅÐ
Çóðàã 11. ßäóóðëûí ò¿âøèí, ºðõèéí òýðã¿¿íèé
õ¿éñýýð (2002-2003 áà 2007-2008 îíä)
43,8
34,8 35,3 34,7
2002-2003 2007-2008
Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÕ, ÄÁ, ͯÁÕÕ. ªðõèéí îðëîãî, çàðëàãà, àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ò¿¿âýð
ñóäàëãààíû ¿íäñýí òàéëàí 2002-2003 îí, 2004,
¯ÑÕ, ÄÁ. Ìîíãîë Óëñ äàõü ÿäóóðëûí ä¿ð òºðõ: ªðõèéí íèéãýì,
ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû 2007-2008 îíû ¿ð ä¿í, 2009
Õàðèí òóõàéí ºðõèéí áàéðøëààñ õàìààðàí ÿäóóðëûí ò¿âøèíä æåíäåðèéí ÿëãàà
áàãà çýðýã àæèãëàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, õîòîä àìüäàð÷ áóé ýìýãòýé òýðã¿¿íòýé,
õºäººä àìüäàð÷ áóé ýðýãòýé òýðã¿¿íòýé ºðõ¿¿ä ÿäóóðàëä õàðüöàíãóé èë¿¿ ºðòñºí
áàéíà.
Çóðàã 12. ßäóóðëûí ò¿âøèí, ºðõèéí
òýðã¿¿íèé õ¿éñ, áàéðøëààð
46,8 45
30,6
25,8
Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÕ, ÄÁ. Ìîíãîë Óëñ äàõü ÿäóóðëûí ä¿ð òºðõ:
ªðõèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû 2007-2008 îíû ¿ð ä¿í, 2009
ßäóóðàë íü æåíäåðèéí õóâüä èéíõ¿¿ ÿëãàà áàãàòàé áàéãàà õýäèé ÷ ÿäóóðëûí
¿ð íºëººã ºðõèéí á¿õ ãèø¿¿ä àäèë õ¿ðòäýãã¿é áîëîõ íü îëîí ñóäàëãààãààð
áàòëàãäæýý69. Òóõàéëáàë, îðëîãî áàãàòàé àéë ºðõ áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä,
õîîë òýæýýëä çîðèóëàõ õºðºí㺺 íàðèéí õóâààæ, õóâààðèëàõààñ ººð àðãàã¿é
áºãººä ýíý ¿åä îõèä, ýìýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ õîõèðäîã áºãººä îðëîãûí ò¿âøèí
69
Äýëõèéí áàíê. Æåíäåðèéí àäèë òýãø ýðõ, íººö, äóó õîîëîéã õàíãàõ çàìààð õºãæëèéã õàíãàõ íü, 2004
53

55. ÆÅÍÄÅÐ
íýìýãäýõýä æåíäåðèéí ÿëãàà áàãàñäàã áàéíà70. ̺í Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë
èëòãýëä äóðüäñàíààð ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñ ºðõèéí ñàíõ¿¿ã õÿíàæ áàéãàà òîõèîëäîëä
ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäýä àíõààðàë õàíäóóëàõã¿é áàéõ òîõèîëäîë ýëáýã,
ºðõèéí ñàíõ¿¿ã çºâ çàõèðàí çàðöóóëàõ àñóóäàë ÿäóó ºðõèéí õóâüä õàìãèéí ãîë
àñóóäàë áîëäîã áàéíà71.
Õ¿í àìûí ÿäóóðëûí àñóóäëûã ñóäàëæ, ò¿¿íä æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõýä
ÿäóóðëûí õàìðàëò, ã¿íçãèéðýëò, Æèíè êîýôôèöèåíò çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã
õ¿éñýýð àíãèëñàí ìýäýýëýë, ºðõèéí ÿäóóðëûã ñóäàëæ áóé òîõèîëäîëä ºðõèéí
øèíæ áàéäàë, àìüæèðãààíû ä¿ð çóðãèéã ýðýãòýé áà ýìýãòýé òýðã¿¿ëýã÷òýé ºðõººð
õàðüöóóëàí õàðóóëñàí ìýäýýëýë øààðäëàãàòàé áà ýäãýýð ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðäñýí
òîõèîëäîëä ñàÿ ÿäóóðàëä æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýã èë¿¿ öîãö áàéäëààð õèéõ
áîëîìæòîé áîëíî.
70
Äýëõèéí áàíê. Õºãæëèéã æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü, 2001
71
ͯÁÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë 2008: Ñî¸ë óëàìæëàë, æåíäåð áà õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð íýãäìýë
îéëãîëòîíä õ¿ðýõ íü, 2008
54

56. ÆÅÍÄÅÐ
ĪЪÂ. ÆÅÍÄÅÐ ÁÀ ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÎ, Ҫ˪Â˪ËÒ
Æåíäåð, õºãæëèéí õàìààðàë
Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ íü
Æåíäåð íü õºãæëèéí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà.
Æåíäåðèéí àñóóäàë íü õºãæëèéí ¿éë ÿâö, ò¿¿íèé äîòîîä ç¿é òîãòîëòîé íÿãò
õîëáîîòîé. Òóõàéí óëñ îðíû íººö áàÿëàã, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ¿å øàò,
òåõíîëîãèéí õºãæèë, íèéãýì, ñî¸ëòîé íü õîëáîí æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý
õèéõ íü õºãæëèéí îëîí òóëãàìäñàí àñóóäëûí øèéäâýðëýõ íºõöºë áîëäîã.
Ò¿¿í÷ëýí õºãæëèéí ¿éë ÿâö, ¿ð ä¿í áîëîí õ¿í àìûí ¿éë ÿâö, õ¿í àìûí ¿ð ä¿í
òýäãýýðèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî, õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéã ñàéòàð óõààðñàí áàéõ
íü æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä îíîâ÷òîé òóñãàí
õýðýãæ¿¿ëýõ ÷óõàë óðüä÷èëñàí íºõöºë ãýæ ¿çýæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë òóõàéí
óëñûí æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éëä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò íü íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí
òîãòîëöîîíä íºëººëæ áàéäàã áºãººä íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä ãàð÷ áóé
ººð÷ëºëò íü ýðãýýä òóõàéí óëñûí æåíäåðèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä áàñ íºëººëæ áàéäàã
òýðõ¿¿ ç¿é òîãòëûã ñàéòàð ñóäàëæ ¿çýõ íü ÷óõàë þì.
Æåíäåð áîëîí õºãæëèéí ¿éë ÿâö íü õàðüöàíãóé áèå äààñàí ¿éë ÿâöóóä áîëîâ÷
àëü íýã íü äàíãààðàà îðøèí òîãòíîõ áîëîìæã¿é. Íýã òàëààñ æåíäåð íü õ¿í àìûí
õ¿÷èí ç¿éëèéí íýã õýñýã áîëîõ ó÷èð “Õ¿í àìûí ¿éë ÿâö ººðºº õ¿í àìûí ¿ð ä¿íã
áèé áîëãîæ, óëìààð õºãæëèéí ¿éë ÿâöû㠺人æ õºãæëèéí ¿ð ä¿íä õ¿ðãýäýã áºãººä
õºãæëèéí ¿ð ä¿í íü ýðãýýä õ¿í àìûí ¿éë ÿâöàä íºëººëºõ çàìààð òàñðàëòã¿é
¿ðãýëæëýõ ¿éë ÿâöûã íºõöºëä¿¿ëäýã áîäèò áàéäëûí òóñãàë72” þì.
4.2. Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ áîäëîãî
Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã ãýð á¿ë, ýäèéí çàñàã, íèéãýì, óëñ òºð, ñî¸ë, õ¿íèé ýðõèéí
õ¿ðýýíä õàíãàõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëíý.
Ñòðàòåãèéí çîðèëò 1. Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëûã ¿íäýñíèé
ñî¸ëûí äýâøèëòýò óëàìæëàë, õ¿í òºðºëõòºíèé ñî¸ë èðãýíøëèéí îëîëòòîé õîñëóóëàí
òºëºâø¿¿ëíý:
• æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ àñóóäëûã òºðèéí áîäëîãî, õóóëü òîãòîîìæèä
òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ, áèå äààñàí õóóëüòàé áîëîõ;
• á¿õ øàòíû áîëîâñðîëûí õºòºëáºðèéí àãóóëãûã æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîõ
Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîë óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäàä ñóóðèëñàí
¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî, 2008
Õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã òóñãàõäàà
æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ àñóóäëûã þóí ò¿ð¿¿íä ÷óõàë÷èëäàã. Ýíä
æåíäåðèéí á¿õèé ë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ òýãø áàéäàëòàé õîëáîãäîëòîé àñóóäëûã
ÿàãààä ýíä îíöãîéëîí àâ÷ ¿çýõ áîëîâ ãýñýí àñóóëò ç¿é ¸ñîîð ãàðíà. Þóíû ºìíº
72 “Ìîíãîë óëñàä õ¿í àì, æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàæ áóé áàéäëûí
¿íýëãýý” Ñóäàëãààíû òàéëàí, Ìîíãîë óëñûí ÑÝÇß, ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñàí, Óëààíáààòàð, 2003, 8 äàõü òàë.
55

57. ÆÅÍÄÅÐ
“... Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü õ¿í òºðºëõòíèé òîãòâîðòîé õèéãýýä ÷èí øóäàðãà
õºãæëèéí íýãýí õýìæ¿¿ð þì73 ...” ͺ㺺òýéã¿¿ð æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí
áîäëîãîä òóñãàíà ãýäýã áîäëîãûí á¿õèé ÷èãëýëä æåíäåðèéí õ¿÷èí õ¿÷èí ç¿éëèéã
èë, øóóä îéëãîãäîõ áàéäëààð íü òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëíý ãýñýí ¿ã áºãººä òóõàéí
àñóóäëûã ñàëàíãèä àâ÷ ¿çýõã¿é áàéõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà.
Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü õ¿éñèéí òýãø áàéäàë áîëîí æåíäåðèéí
øóäàðãà ¸ñûã ïðàêòèê àìüäðàëä õýâø¿¿ëýõýä õ¿ðãýõ õýòèéí áîäëîãî ó÷èð àëü ÷
ñàëáàðò, àëü ÷ ò¿âøèíä òºëºâëºëò, õóóëü òîãòîîìæ áîëîí áîäëîãî õºòºëáºðèéí
¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äýä õýðõýí íºëººëæ áàéãààã
¿íýëýõ ¿éë ÿâö áîëíî. Ýíý íü óëñ òºð, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðûí áîäëîãî,
õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, õÿíàõ áîëîí ¿íýëýõ ÿâöàä ýðýãòýé÷¿¿ä,
ýìýãòýé÷¿¿äèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã òóñãàõ, ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéã
íèéãìèéí áàÿëãààñ òýãø õ¿ðòýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áàéäàã74.
Èéìä æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí õ¿ðýýíä õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòèéã
áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü óã àñóóäàëòàé õîëáîîòîé á¿õèé ë àñóóäëûã òóñãàí
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîëöîîã ìºí îëãîæ áàéãàà ãýæ ¿çýæ áîëíî.
Îð÷èí ¿åä çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí îéëãîëò, òýäãýýðèéí õýðýãëýýã
æåíäåðèéí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàõ õàíäëàãà áèé áîëæýý. Òóõàéëáàë, çàõ çýýëèéí ýäèéí
çàñãèéí áîëîí æåíäåðèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí õîîðîíä áîäëîãûã õ¿íèé õºãæëèéí
õýðýãöýý øààðäëàãàä èë¿¿ íèéö¿¿ëýõ òàëààð ãàðãàæ áóé õ¿÷èí ÷àðìàéëò, ÿðèà
õýëýëöýý ºðãºæèæ áàéíà75...“
1994 îíä Êàéð õîòíîî õóðàëäñàí “Õ¿í àì áà õºãæèë” ñýäýâò îëîí óëñûí áàãà
õóðëààñ áàòëàí ãàðãàñàí “¯éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð”-ò “Á¿õ øàòíû áîëîí ñàëáàðûí
õºãæëèéí ñòðàòåãè, òºëºâëºëò, øèéäâýð ãàðãàõ, íººö õóâààðèëàëòûí áîäëîãûã
îäîîãèéí áà õîé÷ ¿åèéíõíèé õýðýãöýýã õàíãàõ, àìüäðàëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ
çîðèëãîòîé õîëáîõ”, “Ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí çîõèñòîé ò¿íøëýëèéí ¿íäñýí
äýýð òýãø, øóäàðãà áàéäëûã áóé áîëãîæ, ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñäèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí
óõàìñàðëàõàä íü òóñëàõ” çýðýã çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëýâ.
Æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãûí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõ íü íèéãýìä õýí íü þó
õ¿ðòýæ áàéãàà òàëààð íî¸ðõîæ áóé ¿çýë áîäîë, áàéð ñóóðü, ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãàà,
èíñòèòóò÷ëýë, áàéãóóëëàãûí óÿëäàà õîëáîîíû èæ á¿ðäýëèéã áàãòààäàã. Æåíäåðèéí
àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ ñàíàë áîëîí áîäèò ¿éë àæèëëàãàà íü ýðýãòýé ýìýãòýé
õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä áèå áèåíýý äýìæñýí, íýã íýãèéõýý ¿éë àæèëëàãààíä òóñãàëàà
îëñîí áàéäàã ó÷ðààñ ÿìàðâàà íýã íèéãìèéí íººö, áîëîìæèéí õóâààðèëàëòûã
îíîâ÷òîé øèéäâýðýýð õàíãàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýíý.
Îð÷èí ¿åä äýëõèéí óëñ îðíóóäàä æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî,
òºëºâëºëòºä òóñãàõ õàíäëàãà íü äàðààõü áàéäëàà𠺺ð÷ëºãäºæ áàéíà.
73 “Æåíäåðèéí òîâ÷ òàíèëöóóëãà”, ͯÁ-ûí Õºãæëèéí Õºòºëáºð, Óëààíáààòàð, 2000, 4 –ð òàë
74“Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë áà õºãæèë”, ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñàí, ÌÓÈÑ-èéí “Õ¿í àìûí ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû
òºâ”, Óëààíáààòàð, 2002, 5 äàõü òàë
75 Ýíõòàéâàí Ë, “Ýäèéí çàñàã äàõü æåíäåðèéí õàðèëöààíû àñóóäëóóä”, “Æåíäåð áà õºãæèë” ¿íäýñíèé
÷óóëãàí. Óëààíáààòàð, 2002, 9-28 äàõü òàë
56

58. ÆÅÍÄÅÐ
Õ¿ñíýãò 10. Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî,
òºëºâëºëòºä òóñãàõ õàíäëàãûí ººð÷ëºëò
“ ” “ ”
,
,
. , ,
,
,
,
,
Óëàìæëàëò îéëãîëòûí ¿¿äíýýñ íèéãìèéí õºãæëèéí ò¿¿õ, ¿çýë ñóðòàë, ñî¸ë,
ýäèéí çàñãèéí áàéäàë, øàøíû íºëºº çýðýã íü æåíäýðèéí òýãø áàéäàëä ñààä
ó÷ðóóëäàã ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éëñ áºãººä ýäãýýð íü íèéãýìä àìü áºõòýé îðøèæ,
ººð÷ëºõºä õýö¿¿ ãýæ ¿çäýã áàéâ. Ãýòýë ýäãýý𠺺ð÷ëºõ áîëîëöîîã¿é ç¿éë ìýò
îéëãîãääîã ýäãýýð ç¿éëèéã “Æåíäåð áà õºãæèë” õàíäëàãûí ¿¿äíýýñ ººð÷ëºæ
áîëíî ãýäãèéã áàòàëæ ÷àäñàí áàéíà. Óã õàíäëàãà íü äàðààõ ¿íäñýí îéëãîëòóóäûã
èëýðõèéëäýã. ¯¿íä:
Æåíäåð íü õàðèëöààíû àñóóäëààñ áèé áîëäîã òóë çºâõºí ýìýãòýé÷¿¿äèéí
àñóóäàë áèø
Ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàë íü òýäíèé òóñãàé
õýðýãöýýòýé õîëáîîòîé
Ýìýãòýé÷¿¿äèéã çºâõºí áèîëîãèéí òàëààñ íü àâ÷ ¿çýæ áîëîõã¿é
Ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿äèéã áîäâîë ñóë äîðîé áàéõ õàíäëàãàòàé áîëîâ÷ ýíý
íü õàðüöàíãóé îéëãîëò ó÷ðààñ çàðèì íýã ÿëãàà íü ýðýãòýé÷¿¿äèéã ÷ ñóë äîðîé
áîëãîõîä õ¿ðãýäýã
Òýãø áóñ áàéäàë íü íèéãìèéí õºãæëèéí ¿éë ÿâö, òºðèéí áàéãóóëàë, á¿òýöòýé
íÿãò õîëáîîòîé çýðýã þì.
Ýíý íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí íººöººñ õ¿ðòýõ, ò¿¿íä õÿíàëò òàâèõ, øèéäâýð
ãàðãàõ, ¿ð àøãèéã íü õóâààëöàõ, òýäíèéã äýìæèõ çýðýã ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí
õîîðîíäûí õàðüöààã èë¿¿ áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çîðèëãîòîé. Òóõàéí çîðèëãûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä çàñãèéí ãàçàð òºäèéã¿é íèéãýì á¿õýëäýý òîäîðõîé ¿¿ðýãòýé.
Èéìýýñ æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàí
õýðýãæ¿¿ëýõ íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿ä õºãæëèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí íººöººñ òýãø
õ¿ðòýõ áîëîìæ, äýìæëýãýýð õàíãàãäàíà ãýñýí ¿ã þì. ̺í íèéãýìä ýðýãòýé, ýìýãòýé
õ¿ì¿¿ñ þó á¿òýýõ, õýí íü þó ýçýìøèõ (ýçýìøèõ ÷àäàìæòàéã ìºí õàìààðóóëíà), õýí
àæèëòàé, îðëîãîòîé áàéõ, õýí íü íèéãìèéí íººö, áîëîìæ áîëîí áàéãóóëëàãóóäûã
õÿíàõ, õýí øèéäâýð ãàðãàõ, õýí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîãòîîõ áîëîìæèéí òàëààðõ
àñóóäëóóäûã àãóóëæ áàéäàã.
57

59. ÆÅÍÄÅÐ
Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ ¿éë ÿâö íü
ºíººãèéí íºõöºë áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, òîäîðõîé ººð÷ëºëò õèéõýä
÷èãëýíý. Ýíý íü æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ áîäëîãî, èíñòèòóòöèéã ººð÷èëíº
ãýñýí ¿ã áºãººä õàìààðàëòàé áàéãóóëëàãà, òîãòîëöîî, õóâü õ¿ì¿¿ñèéí õàíäëàãûã
òºëºâø¿¿ëýõýä íºëººëºõ àñóóäàë ÷ óðãàí ãàðíà. ªºðººð õýëáýë, õºãæëèéí çîðèëãî,
çîðèëòûã íèéãìèéí ¿íýëýìæòýé çýðýãö¿¿ëýí ýðãýæ õàðàõ øèëæèëòèéí ¿éë ÿâö
ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ýíý á¿õíýýñ ¿çâýë æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî,
òºëºâëºëòºä òóñãàõäàà íººöèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàæ, øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõûí
òºëºº íèéãýì, õàìò îëíû á¿õ ¿éë àæèëëàãàà ÷èãëýíý. ¯¿íýýñ ¿¿äýí æåíäåðèéí
àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ íü íàðèéí ò¿âýãòýé, îëîí òàëûã
õàìàðñàí, ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí àëü àëèíûõ íü õýðýãöýýã òóñãàí, íèéãìèéí
õºãæèëä íºëººëºõ óðò õóãàöààíû ¿éë ÿâö áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.
Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ ¿éë ÿâöûã äàðààõ
áàéäëààð òîìü¸îëæ áîëíî. ¯¿íä, íýãä¿ãýýðò, íèéãýìä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã áèé
áîëãîõ çîðèëãî á¿õèé óÿëäàà õîëáîî, äýñ äàðààëàëòàé ¿éë àæèëëàãàà, õî¸ðäóãààðò,
ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ºâºðìºö áàéäàë, õàíäëàãàä òóëãóóðëàñàí çàñàãëàëûã
äýìæèõ, ò¿¿íä àíõààðëàà õàíäóóëàõ, ãóðàâäóãààðò, íèéãìèéí á¿õèé ë ñàëáàðûí
áîäëîãî, òºëºâëºëòºä æåíäåðèéí àñóóäëûã õàðãàëçàõ, õýðýãæ¿¿ëýëòýä íü õÿíàëò-
øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ ¿éë ÿâö, äºðºâä¿ãýýðò, æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã
õàíãàõûí òóëä íèéãìèéí ñýòãýë ç¿é, õàíäëàãà, óëàìæëàë, ¸ñ çàíøèë, èíñòèòóöèä
èäýâõèòýé íºëººëºõ ¿éë ÿâö, òàâäóãààðò, õºãæëèéí çîðèëò, íèéãýì-ñî¸ëûí
¿íýëýìæèéã æåíäåðèéí àñóóäëóóäòàé óÿëäóóëàí ººð÷ëºõ øèëæèëòèéí ¿éë ÿâö
õýìýýí òîäîðõîéëæ áîëíî.
Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ ¿éë ÿâö íü
ýìýãòýé÷¿¿äýä òóñãàéëàí çîðèóëñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàà áîëüæ ýðýãòýé,
ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí íèéòëýã àøèã ñîíèðõîë þìóó ýñâýë òóñ òóñûí îíöëîã áàéäëààñ
¿¿äýëòýé õýðýãöýýã íèéãìèéí øèíæòýé áîëãîõ àñóóäàë áèø þì.
Ýìýãòýé÷¿¿äýä òóñãàéëàí çîðèóëñàí õºòºëáºð, àðãà õýìæýýí¿¿ä æåíäåðèéí
òýãø áàéäëûã õàíãàõàä çàéëøã¿é ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Æèøýý íü õóâèàðàà àæ àõóé
ýðõëýã÷ ýìýãòýé÷¿¿äýä çîðèóëñàí ýäèéí çàñãèéí òýãø áîëîìæ, õ¿ðòýýìæèéí
òóõàé áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòóóä íèéò ýìýãòýé÷¿¿äýä òºäèéëºí õàìààã¿é áàéæ
áîëîõ òàëòàé þì.
Çàñãèéí ãàçðóóäûí ç¿ãýýñ íºõºí ¿ðæèõ¿éí îíöëîã áàéäëààñ ¿¿äýëòýé
ýìýãòýé÷¿¿äýä çîðèóëñàí õºãæëèéí òóñãàé õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé õýâýýðýý ë áàéãàà áºãººä ýíý ÷ òºðèéí íèéãìèéí ýð¿¿ë
ìýíäèéí áîäëîãûí ñàëøã¿é õýñýã áàéñààð áàéõ þì. Ýíý óòãààðàà æåíäýðèéí
àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî òºëºâëºëòºä òóñãàõ ¿éë ÿâö íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÷
ýðýãòýé÷¿¿äèéí ÷ á¿õèé ë òóëãàìäñàí àñóóäëûã æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ
¿¿äíýýñ á¿õýëä íü òóñãàõ áîëîëöîîã¿é áàéäàãòàé õîëáîîòîé.
Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõàä îëîí
õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëæ áàéíà.
Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõòàé õîëáîîòîé
¿¿äýí ãàðäàã íýã ÷óõàë àñóóäàë íü òóõàéí ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõýä íèéãìèéí
ç¿ãýýñ þó, õýðõýí íºëººëäºã òóõàé àñóóäàë þì. Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí
áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõàä äàðààõ õ¿÷èí ç¿éëñ ãîë íºëººòýé. ¯¿íä:
58

60. ÆÅÍÄÅÐ
Óëñ òºðèéí õ¿ñýë ñîíèðõîë, ìàíëàéëàë
Áîäëîãî çîõèöóóëàëò
Çàñãèéí ãàçðûí á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çîõèîí áàéãóóëàëò
Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí íººö, áîëîëöîî
Õ¿éñèéí çàäàðãàà á¿õèé ¿íýí çºâ òîî áàðèìò, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîî
Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ àðãà ç¿é, òóðøëàãà
Áîäëîãî, áîëîâñðóóëàã÷äûí ñýäýë, òýì¿¿ëýë Èðãýíèé íèéãìèéí øààðäëàãà,
îðîëöîî çýðýã þì
Ýäãýýðèéã òóñ òóñàä äýëãýð¿¿ëýí àâ÷ ¿çâýë æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä
òóñãàõ “óðüä÷èëñàí íºõöºë” õèéãýýä áîëîìæèéã èë¿¿ òîäðóóëàí îéëãîõ
áîëîìæòîé áîëíî. ¯¿íä:
Íýã. Óëñ òºðèéí õ¿ñýë ñîíèðõîë, ìàíëàéëàë íü æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä
òóñãàõ òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõýä ýðõ áàðèã÷äûí îéëãîëòûã ººð÷ëºõ, ò¿¿íèéã
áîäèò ¿éë àæèëëàãàà áîëãîõ ¿íäñýí ñóóðü áîëäîã.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ æåíäåðèéí àñóóäëûã îíöãîé àíõààð÷ ͯÁ-ûí Õ¿í
Àìûí Ñàíòàé õàìòðàí 2001 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä “Õ¿í àì áà õºãæèë” ñýäýâò ¿íäýñíèé
äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ, õ¿í àì, õºãæëèéí õîëáîãäîëòîé îëîí
÷óõàë àñóóäëûã õýëýëöýæ íýãäñýí çºâøèëöºëä õ¿ðñíèé äîòîð “.. õ¿í àì, æåíäåðèéí
àñóóäëààð ãàð÷ áóé áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿äèéí óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëæ, õýðýãæèëòèéã
çîõèöóóëàõ, ýíý ÷èãëýëýýð áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä, øèéäâýð ãàðãàã÷èä áîëîí
õýðýãæ¿¿ëýã÷äèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõ”, “Õ¿í àìûí õ¿÷èí ç¿éëñèéã
¿íäýñíèé õºãæëèéí ñòðàòåãè, òºëºâëºãºº, áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿äýä íýãäñýí àðãà
ç¿éãýýð òóñãàæ õîîðîíä íü íÿãò óÿëäóóëàõ...” çýðýã öººíã¿é çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëñíèé
çýðýãöýý “... õ¿í àì, õºãæëèéí àñóóäàë íü ººðºº óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õ¿í àì
ç¿éí çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðàëòàé ó÷èð ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, íèéãìèéí
õºãæëèéã áàòàëãààæóóëàõ á¿õèé ë áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿äòýé íÿãò óÿëäàõ ¸ñòîé ...” ãýæ
¿çñýí áàéíà.
Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîë óëñûí ÑÝÇß, ͯÁÕÀÑ,
“Ìîíãîë óëñàä õ¿í àì, æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã õºãæëèéí áîäëîãî,
òºëºâëºëòºä òóñãàæ áóé áàéäëûí ¿íýëãýý” Ñóäàëãààíû òàéëàí, ÓÁ, 2003
Õî¸ð. Áîäëîãî çîõèöóóëàëòûí àñóóäàë íü æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí òàëààð
òóñãàéëñàí áîäëîãî, òºëºâëºëò çýðýã àëáàí ¸ñíû ñòðàòåãè, ýíý òàëààð ºìíº íü
ÿâóóëñàí ¿éë àæèëëàãàà, îëñîí àìæèëò çýðýãòýé íÿãò óÿëäààòàé. Òîäðóóëáàë,
æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõûí òºëºº Çàñãèéí Ãàçðààñ îëîí óëñûí õýìæýýíä
õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã, àìëàëò ýíä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. 1995 îíä Áýýæèíä ͯÁ-ûí
èâýýë äîð áîëñîí äýëõèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí IV áàãà õóðàë, ò¿¿íýýñ áàòàëñàí
¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð íü äýëõèé äàõèíàà ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäàëä øèíý
õàíäëàãààð õàíäàõ, æåíäåðèéí òóõàé øèíý îéëãîëò äýëãýðýõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéã
íèéãìèéí õàëàìæ õ¿ðòäýã á¿ëýã ãýñýí îéëãîëòûã ýðñ ººð÷èëñºí áàéõ æèøýýòýé.
Íèéãìèéí õºãæèëä æåíäåðèéí òýãø îðîëöîî, òýãø ò¿íøëýëèéí àñóóäëûã
ãàðãàí òàâüæ, ýìýãòýé÷¿¿ä óëñ îðíû õºãæèëä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéæ, íèéãìèéí
áàÿëãèéã ¿éëäâýðëýí á¿òýýõ, ò¿¿íýýñ òýãø øóäàðãààð õóâü õ¿ðòýõ, ºì÷ õºðºíãºòýé
áàéõ, áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíä òýãø õàìðàãäàõ, àëèâàà
õýëáýðèéí õ¿÷èðõèéëýëä àâòàõã¿é áàéõ ¿çýë õàíäëàãûã äýâø¿¿ëñýí íü áîäëîãî,
çîõèöóóëàëòûí ãîë ¿ð ä¿í þì.
59

61. ÆÅÍÄÅÐ
̺í àðä÷èëëûã ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ, ñàéí çàñàãëàëûã òîãòîîõ, èë òîä íýýëòòýé
áàéäëûã õºãæ¿¿ëýõ, õàðèóöëàãàòàé, ¸ñ ç¿éòýé óëñ òºðèéã áèé áîëãîõ, èðãýíèé
àðä÷èëñàí íèéãìèéã òºëºâø¿¿ëýõýä ýìýãòýé÷¿¿ä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéõ øèíý ¿çýë
áàðèìòëàë áèé áîëîâ.
Ãóðàâ. Çàñãèéí ãàçðûí á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòûí
ãîë îíöëîã íü Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíä æåíäåðèéí àñóóäëûã òóñãàõ,
æåíäåðèéí õýòèéí òºëºâèéã öààøäûí áîäëîãî,
õºòºëáºðòºº òóñãàí òºëºâëºõºä íºëººòýé. Ýäãýýðò
õºãæëèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîãòîîõ, íººöèéí
õóâààðèëàëò õèéõ, õýðýãæèëòýíä õÿíàëò-øèíæèëãýý,
¿íýëãýý õèéõ çýðýã àñóóäëóóä áàãòàíà. Èõýíõ Çàñãèéí
ãàçðóóä æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî,
òºëºâëºëòºä òóñãàõ, æåíäýðèéí ä¿í øèíæèëãýý
õèéõ, çîõèöóóëàõ, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõýä
ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí äýìæèõ ÿìàð àæèë õèéõ
øààðäëàãàòàéã òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé áîëäîã.
Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãààñ çîõèîí
áàéãóóëñàí Äýëõèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí IV áàãà õóðëààñ áîëîâñðóóëñàí Áýýæèíãèéí
ìºðèéí õºòºëáºðò: “¯íäýñíèé ìåõàíèçì íü Çàñãèéí ãàçðààñ æåíäåðèéí ºðãºí
õ¿ðýýíèé àñóóäëûã íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí íèéò áîäëîãîä òóñãàõûã äýìæèæ
æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí õýòèéí òºëâèéã õàíãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí òºðèéí áîäëîãûã
óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé íýãæ þì.
Æåíäåðèéí ¿íäýñíèé òîãòîëöîî íü Çàñãèéí ãàçðûí ñàëáàð áàéãóóëëàãóóä
(ÿàìä) - ààð äàìæóóëàí æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ,
áîäëîãîîð äýìæèõ òºäèéã¿é “ªºð÷ëºëò õèéõ ìàíëàéëàã÷ õ¿÷ þì” ãýæýý.
Áýýæèíãèéí áàãà õóðëààñ ºìíº Í¯Á-ûí ãèø¿¿í èõýíõ óëñ îðíóóä ýìýãòýé÷¿¿äèéí
àñóóäàë ýðõýëñýí ¿íäýñíèé á¿òýö, òîãòîëöîîòîé áîëñîí áàéâ. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÿàì,
ãàçàð, õîðîîíóóä íü äèéëýíõäýý íèéãìèéí õàëàìæèä ÷èãëýñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí
õºòºëáºðèéã àíõàí øàòàíä õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà áàéñíûã æåíäåðèéí òýãø
áàéäëûã õàíãàõ ¿¿ðýã á¿õèé äýýä øàòíû (áîäëîãûí) áàéãóóëëàãà áîëãîí ººð÷ëºõ
¿éë ÿâö Áýýæèíãèéí áàãà õóðëûí äàðàà äýëõèé äàÿàð ºðíºñºí áàéíà.
ĺðºâ. Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí íººö, áîëîëöîî íü õºãæëèéí áîäëîãî,
òºëºâëºëòºä æåíäåðèéí àñóóäëûã òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõýä õàìãèéí ãîë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýäýã. Õàíãàëòòàé ñàíõ¿¿ãèéí íººö õóâààðèëàõã¿éãýýð æåíäåðèéí
àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ íü õýðýãæèõã¿é àìëàëò, õîîñîí
ÿðèà áîëäîã. Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ ¿éë
àæèëëàãààíä øààðäëàãàòàé íººöèéã õóâààðèëàõòàé õîëáîãääîã áºãººä ýíý íü çºâ
á¿òýö, ¿ð ä¿íòýé àæëûã äýìæèõýä òóñ áîëîõ ó÷èðòàé.
Òºñâèéí àñóóäàë ýðõýëñýí õ¿ì¿¿ñ íü æåíäåðèéí øèíæèëãýý õèéõ,
æåíäåðèéí ÷èã áàðèìæààòàé òºëºâëºõ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð àæèëëàæ áàéãàà
ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿íäýñíèé òîãòîëöîî, õîëáîãäîõ áóñàä áàéãóóëëàãàä õàíãàëòòàé
õºðºíãèéã õóâààðèëàõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.
ͺ㺺òýéã¿¿ð óã àñóóäàëä ÷èãëýñýí íýã òîìîîõîí àðãà õýìæýý íü
æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºñºâ áîëîâñðóóëàõ ÿâäàë þì. Õýí íü ÿäóóðàõ ýðñäýëòýé
áàéíà âý? ãýäãèéã òîäîðõîéëîõäîî õ¿éñèéí ÿëãààòàé øèíæèëãýý õèéõ íü èõýýõýí
60

62. ÆÅÍÄÅÐ
¿ð ä¿íòýé ãýäýã íü îëîí óëñûí òóðøëàãààñ õàðàãäàæ áàéíà. Èéìä Çàñãèéí ãàçàð
íººöèéã ¿ð àøèãòàé çàðöóóëàõûí òóëä æåíäåðèéí ¿íäýñëýëòýé ãàð÷ áîëîõ
ãàæóóäàë, ÿëãàâàðëàëòûã õàðãàëçàí, ò¿¿íèéã áàãàñãàõàä ÷èãëýñýí çîõèöóóëàëò
õèéõ øààðäëàãà ãàðäàã. ¯¿íèé òóëä õýðýãæ¿¿ëæ áóé áîäëîãîä æåíäåðèéí
øèíæèëãýý õèéæ, ¿ð íºëººã íü æåíäåðèéí ¿¿äíýýñ ¿íýëíý. Ýíý íü òºñâèéí
íàðèéâ÷èëñàí õóâààðèëàëòàä õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ, óëìàà𠺺𠺺ð
ñàëáàðò çàðöóóëàãäàæ áóé òºñºâò õàðüöóóëñàí ¿íýëãýý õèéõ áîëîìæ îëãîäîã.
ͯÁ-ûí Õºãæëèéí Õºòºëáºðèéí äýìæëýãýýð õèéãäñýí “Æåíäåðèéí
ìýäðýìæòýé òºñºâ” áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö íü òºñºâò æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé
øèíæèëãýý õèéõ àðãà ÷àäâàðûã áèé áîëãîõ, á¿õ áîäëîãî, õºòºëáºðèéã æåíäåðèéí
àãóóëãàòàé áîëãîõîä ÷èãëýæ áàéíà76.
Òàâ. Õ¿éñèéí çàäàðãàà á¿õèé ¿íýí çºâ òîî áàðèìò, ìýäýýëëèéí
òîãòîëöîîòîé áàéõ íü æåíäåðèéí ÿëãàà, òýãø áóñ áàéäàë, ò¿¿íèéã øèéäâýðëýõ
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý. ͺ㺺òýéã¿¿ð ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí òóñãàé
õýðýãöýýíä ¿íäýñëýñýí áîäëîãî, õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿í÷ëýí áîäëîãî,
òºëºâëºëò, õºòºëáºð, òºñºë, òºñâèéí ¿ð íºëºº ýìýãòýé, ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñò õýðõýí,
ÿìàð áàéäëààð íºëººëæ áóéã õÿíàí, øèíæëýõ áîëîëöîî îëãîäîã.
ßëàíãóÿà öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãàà, àæèëëàõ õ¿÷íèé ñóäàëãàà,
àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ñóäàëãàà çýðãèéã òîäîðõîé õóãàöààíû äàâòàìæòàé õèéõ
íü öàã õóãàöààíû ÿâöàä ãàð÷ áóé àõèö, äýâøëèéã õýìæèõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëäýã.
Ò¿¿í÷ëýí ýíý íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîîðîíäîõ õàðèëöàí àäèëã¿é íºõöºë
áàéäàë, áîëîìæèéã áàðèìòæóóëàõ íîòîëãîîã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä
òóñãàõ ¿íäýñëýë áîëäîã. Õ¿éñèéí àíãèëàë á¿õèé ¿íýí çºâ òîî áàðèìò, ìýäýýëëèéí
òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõýä äàðààõü àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä:
Õ¿éñýýð àíãèëñàí òîî áàðèìò, ò¿¿íä òóëãóóðëàñàí æåíäåðèéí ä¿í
øèíæèëãýýíèé àðãûã õîëáîãäîõ (æåíäåðèéí àñóóäàë õàðèóöñàí)
ìýðãýæèëòí¿¿äýä ýçýìø¿¿ëýõ
Àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêèéí õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã õ¿éñýýð àíãèëàí ãàðãàæ
õýâøèõ, òîãòìîëæóóëàõ
Àëèâàà õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòèéí ¿ð øèìèéã õ¿ðòýã÷ á¿ëãèéí òàëààðõ
òîî, ìýäýýëëèéã ãàðãàäàã áîëîõ
Ñòàòèñòèê ìýäýýëëýýð òîãòìîë ãàðãàäàãã¿é òîî, áàðèìòûã ò¿¿âýð
ñóäàëãààãààð òîäîðõîéëîõ
Øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä æåíäåðèéí ìýäýýëëèéã òóñãàñàí ñòàòèñòèêèéí
ìýäýýëëèéí øèíý ¿ç¿¿ëýëò íýâòð¿¿ëýõ
Õ¿éñýýð àíãèëñàí òîî áàðèìò, ìýäýýëëèéã ºðãºíººð ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ,
àøèãëàõ, æåíäåðèéí ìýäðýìæòýéãýýð òàéëáàðëàõ àðãà ç¿é, àðãà÷ëàëûã
ñàéæðóóëàõ çýðýã áîëíî.
Çóðãàà. Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ àðãà ç¿é, òóðøëàãà íü õºãæëèéí
áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä, òºëºâëºã÷èä æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ
ñòðàòåãèéã ¿ð ä¿íòýé õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð æåíäåðèéí øèíæèëãýý õèéõ àðãà ç¿é,
òýäãýýðèéã ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõ óð ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë àëõàì þì.
Äîëîî. Áîäëîãî, áîëîâñðóóëàã÷äûí ñýäýë, òýì¿¿ëýë íü æåíäåðèéí àñóóäëûã
76
Äýëõèéí áàíê, Àçèéí õºãæëèéí áàíê, “Æåíäåðèéí àñóóäàë Ìîíãîë óëñàä” Ñóäàëãààíû òàéëàí,
Óëààíáààòàð, 2004, 53 äàõü òàë.
61

63. ÆÅÍÄÅÐ
áîäëîãîä òóñãàõ Çàñãèéí ãàçðûí àæèëòíóóäûí óð ÷àäâàðàà øèíýýð õºãæ¿¿ëýõ
áîëîìæèéã îëãîîä çîãñîõã¿é øèíý õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ, ýíý òàëààð ñàíàà÷ëàãàòàé
àæèëëàõ íºõöºë íü áîëäîã. ̺í òºðèéí àëáàí õààã÷äûã ýíý àæèëä îðîëöóóëàõ,
õàìðóóëàõ, óðàìøóóëàõ íü æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîäëîãî, òºëºâëºëò õèéõ,
õýðýãæ¿¿ëýõýä ñóóðü íºëººòýé.
Íàéì. Èðãýíèé íèéãìèéí øààðäëàãà, îðîëöîî íü ìºí æåíäåðèéí àñóóäëûã
õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ äàðààãèéí õ¿÷èí ç¿éë ìºí. Æåíäåðèéí
àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ ¿éë àæèëëàãàà íü òºðèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààãààð äàìæèí õèéãääýã. Ãýâ÷ çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé áàéãàà ººð÷ëºëòèéí òóõàé õóâü õ¿ì¿¿ñ, á¿ëã¿¿äèéí ñàíàëûã
òóñãàõã¿éãýýð ýíý íü ¿ð ä¿íòýé, òîãòâîðòîé áîëæ ÷àäàõã¿é. Æåíäåðèéí àñóóäëûã
õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ òàëààð òºðèéí áîäëîãîä íºëººëºë ¿ç¿¿ëýõ
íü èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿íäñýí ¿¿ðýã þì.
Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ ¿éë àæèëëàãààã
áîëîìæèò áà òåõíèêèéí ãýæ õî¸ð ¿íäñýí àíãèëëûí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýæ áàéíà.
Äýëõèéí ºíäºð õºãæèëòýé èõýíõ óëñ îðíóóäûí õóâüä æåíäåðèéí àñóóäëûã
õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ áîëîìæèò ¿éë àæèëëàãààíû àíãèëàëä
õàìààðàãäàõ çàãâàðûã õýðýãæ¿¿ëæ èõýýõýí àìæèëòàä õ¿ð÷ýý.
Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ áîëîìæèò ¿éë
àæèëëàãààã õàìãèéí ýíãèéíýýð îéëãîâîë òºðèéí áîäëîãî çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä
õóóëèàð äàìæóóëàí õàòóó òîãòîîñîí ä¿ðýì æóðìûí òóñëàìæòàéãààð æåíäåðèéí
òóëãàìäñàí þì óó ýñâýë öààøèä õèéõ íýí øààðäëàãàòàé áàéãàà ¿éë àæèëëàãààã
òîäîðõîé äýñ äàðààëàëòàéãààð ã¿éöýòãýõ ÿâäàë þì. Ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààã
æåíäåðèéí õóâüä íýëýýä äîãîëäîëòîéä òîîöîãääîã ç¿¿í ºìíºä Àçèéí çàðèì
îðíóóä õýðýãæ¿¿ëýí ÷àìã¿é àìæèëòàíä õ¿ðñýí áàéíà.
Ôèëèïïèíä “Á¿ãä íàéðàìäàõ òóõàé 7192” òîîò áóþó Ýìýãòýé÷¿¿ä-õºãæèëä
áîëîí ¿íäýñòýí îðøèí òîãòíîõ òóõàé õóóëèóä íü Çàñãèéí ãàçðûí õºãæëèéí òºëººõ
õ¿÷èí ÷àðìàéëòàä æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõûã èíñòèòóò÷ëýõ çîðèëãîòîé
ìàêðî ò¿âøíèé åðºíõèé áàðèìò áè÷èã þì. Ôèëèïïèíèé ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿íäýñíèé
êîìèññ ýäãýýð õóóëèóäàä íèéöñýí ä¿ðýì æóðìûí áàãöûã áîëîâñðóóëæ, õóóëèéí
çîðèëòóóä, ¿íäýñëýë, äàãàæ ìºðäºõ ç¿éëèéã Çàñãèéí ãàçðûí á¿õ áàéãóóëëàãàä
îéëãîìæòîéãîîð òàéëáàðëàæýý. ¯íäýñíèé êîìèññ ìºí æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä
òóñãàõ òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíººñ ãàäíà óðò õóãàöààíä æåíäåðèéí àñóóäëûã ìàêðî
ò¿âøíèé áîäëîãîä òóñãàõ 30 æèëèéí õýòèéí òºëºâëºãºº çýðãèéã áîëîâñðóóëñàí áàéíà.
Ýõ ñóðâàëæ: Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Õºãæëèéí Ñàí,
Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð, Æåíäåðèéí Òýãø áàéäëûí ¯íäýñíèé õîðîî,
“ªºð÷ëºëòèéã ò¿ðãýñãýõ íü” ãàðûí àâëàãà, 2007
Ôèëèïïèíä “õóóëü÷ëàõ” çàìààð õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä æåíäåðèéí
àñóóäëûã ñóóðüøóóëñàí áàéíà. Áàíãëàäåøä “Çàñãèéí Ãàçðûí ¿éë àæèëëàãàà”-
íä òóëãóóðëàí æåíäýðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ
áîëîìæèéã àøèãëàñàí áàéäàã.
Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîäëîãî, òºëºâëºëòºä óëìààð æåíäåðèéí ä¿í
øèíæèëãýý õèéõ, æåíäåðèéã òºñºâëºõ, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ àðãà ç¿éã
ºðãºí àøèãëàæ áàéíà.
62

64. ÆÅÍÄÅÐ
Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý áîë æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ èæ á¿ðýí
àðãà õýðýãñëèéí õàìãèéí ÷óõàë íü þì. Áîäëîãûí ¿ð íºëºº ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äýä
ÿíç á¿ðýýð òóñ÷ áàéãààã íîòîëæ, øèíýýð áîëîâñðóóëàí ãàðãàæ áóé áîäëîãî
æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõàä ÿìàð ¿ð íºëºº àâ÷ðàõûã óðüä÷èëàí òààìàãëàõ
ìåõàíèçì íü áîëîâñðîíãóé áîëñîí õýäèé ÷ æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí òºëºº îëîëò
äýâøèëòýä ñààä áýðõøýýë ó÷èðñààð áàéíà. Íèéò èðãýä òýãø áîëîìæîîð õàíãàãäñàí
ýñýõ, ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí àìüäðàë, áîäèò áàéäëûã Çàñãèéí ãàçàð íýýëòòýé
ìýäýýëæ, õàðóóëàõ íü õîâîð áàéäàã. Òýãø áîëîìæ çààâàë òýãø ¿ð ä¿íä àâ÷ðàõ
àëáàã¿é. Ãàãöõ¿¿ áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä ¿ð ä¿íã íü óðüä÷èëàí òààìàãëàñàí,
ýäãýýð ¿ð ä¿í íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äýä àëü áîëîõ òýíöâýðòýé áàéõ õóóëü, áîäëîãûã
áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë þì. Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý íü áîäëîãî
áîëîâñðóóëàã÷äûí øèíýýð áîëîâñðóóëæ áàéãàà áóþó îäîî õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà
áîäëîãî, õºòºëáºð, õóóëü òîãòîîìæèéí ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äýä íºëººëæ áàéãàà
õóâüñàõ ¿ð íºëºº, õºãæëèéí òºëºº õ¿÷èí ÷àðìàéëòàä æåíäåðèéí
¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã ¿íýëýõ ¿éë ÿâö þì. Ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí
àìüäðàë áîäèò áàéäàëä ººð áàéãàà íü èæèë áîëîìæ çààâàë èæèë
¿ð ä¿í ºãíº ãýñýí ¿ã áèø ãýäãèéã õàðóóëæ áàéíà. Æåíäåðèéí
øèíæèëãýý íü æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ àðãà
õýðýãñë¿¿äèéí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Ò¿¿í÷ëýí æåíäåðèéí ä¿í
øèíæèëãýýíèé íýã ÷óõàë õýñýã ¿ð íºëººíèé ä¿í øèíæèëãýý77
áàéäàã. Æåíäåðèéí ¿ð íºëººíèé øèíæèëãýý íü îäîî õýðýãæèæ
áàéãàà áîëîí øèíýýð õýðýãæ¿¿ëýõ áîäëîãî, õºòºëáºð, òºñºë, ¿éë
àæèëëàãààíû ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äýä íºëººëºõ ¿ð íºëººã ¿íýëýõ
ïðàêòèê øèíæòýé ¿éë àæèëëàãàà þì. Æåíäåðèéí ¿ð íºëººíèé
øèíæèëãýýíèé õ¿ðýý íü Ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéäëûã ñàéæðóóëàõ
¿éë àæèëëàãààíû ¿íäýñíèé òºëºâëºãºº, Ýìýãòýé÷¿¿äèéí
áàéäëûã ñàéæðóóëàõ ¿íäýñíèé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî
áîëîâñðóóëàã÷äûã äýìæèõ ¿¿ðýãòýé. ͺ㺺òýéã¿¿ð ¿ð íºëººíèé øèíæèëãýý õèéæ
áàéæ ë õ¿éñèéí ÿëãààòàé òîî, áàðèìòûã èë¿¿ òîä õàðóóëàõ áîëîìæòîé áîëäîã.
Õ¿éñèéí ÿëãààòàé òîî áàðèìò áîë æåíäåðèéí øèíæèëãýýíèé ãîë òóëãóóð
ìýäýýëýë áºãººä æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ àæèëä áàòàëãàà áîëæ ºãäºã.
Ýíý íü áîäëîãûã òºëºâëºõ, áîäëîãûí ¿ð íºëººíä õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ
÷óõàë ¿íäýñëýë áîëäîã. Ýðýãòýé, ýìýãòýéãýýð íü ÿëãàñàí ìýäýýëýë áàéõã¿éãýýð,
áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà òýäýíä õýðõýí òóñ÷ áàéãààã õàðóóëæ, áàòëàãäààã¿é îíîëûã
äýìæèõ áîëîìæã¿é þì. Ýíýõ¿¿ õóâüñàë ººð÷ëºëòèéí òóõàé òîî áàðèìòûí õîìñäîë
íü æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí íºëººã õýìæèõýä
ìàø õýö¿¿ áàéäàã. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí òàëààð ¿íäñýí òîî áàðèìòûã öóãëóóëàõ íü
á¿õ ñàëáàð, áàéãóóëëàãóóäàä õèéãäýæ áàéãàà ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé ¿éë ÿâöûí
ñàëøã¿é íýã õýñýã ìºí.
Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõàä õÿíàëò-
øèíæèëãýý, ¿íýëãýý ÷óõàë áàéð ñóóðèéã ýçýëæ áàéíà. Õºãæëèéí áîäëîãî,
òºëºâëºëòèéã ãàðäàí õýðýãæ¿¿ëæ áóé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò-
øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéñíýýðýý Çàñãèéí ãàçðûí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà, ¿ð àøèã, ÷èã
áàðèìæààã ñàéæðóóëäàã.
77
Gender Impact Analysis
63

65. ÆÅÍÄÅÐ
Õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý íü àëèâàà ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä
ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëòèéã õýìæèõ, ¿íýëýõ ¿éë àæèëëàãàà þì. ªºðººð õýëáýë
õýðýãæ¿¿ëæ áóé ¿éë àæèëëàãàà, ò¿¿íèé á¿õèé ë ìýäýýëýëòýé õîëáîîòîé ¿éë ÿâöûã
íýãòãýõ, ãàð÷ áîëçîøã¿é ýðñäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä ÷èãëýñýí ¿éë ÿâöûã
ººðòºº àãóóëñàí óäèðäëàãûí ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðãèéí íýã þì78.
Èéìä õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî,
òºëºâëºëòºä òóñãàõ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé õºòºëáºð, òºñëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ
óäèðäëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ñàëøã¿é á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëíî. ͺ㺺òýéã¿¿ð
õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý íü õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëò äýõ æåíäåðèéí
¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õýâèéí áàéëãàõàä øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé. Òóõàéí ¿ç¿¿ëýëò íü òîî,
òîäîðõîéëîëò ýñâýë ººð÷ëºëòèéã õýìæèõ àðãóóäààð òîäîðõîéëîãäîæ áîëíî.
Ýíý ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ ¿éë àæèëëàãàà çîðèëãîî
áèåë¿¿ëýõýä ÿìàð çàìààð, õýðõýí óðàãøèëñàí, îëîëò àìæèëò ãàð÷ áàéíà óó ãýäãèéã
õàðóóëäàã. ̺í òºðèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíä ãàðñàí æåíäåðòýé õîëáîîòîé
öàã ¿åèéí ººð÷ëºëò¿¿äèéã äàãàæ ìºðäºõèéã øààðääàã.
Áàíãëàäåøèéí Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õäèéí ÿàì Õóóëü ç¿éí ÿàìòàéãàà õàìòàð÷,
æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé õóóëèóäûã áèé áîëãîõ çîðèëòûí òºëºº àæèëëàæ, ýíý çîðèëòîä
õ¿ðýõ îëîí ¿éë àæèëëàãààã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ò¿¿íèé äîòîð ÿàìäûí àæèëòíóóä,
øèéäâýð ãàðãàã÷äàä æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, æåíäýðèéí
ìýäðýìæòýé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ, Çàñãèéí ãàçðûí òàíõèìä íºëººëºõ çýðãýýð
àæèëëàæýý. Çîðèëòóóäûã áèåë¿¿ëýõýä ãàðñàí îëîëò äýâøëèéã õàðóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
¿éë ÿâö, ¿ð ä¿í õî¸óëàíã íü õýìæèõèéí ÷óõàë÷èëñàí áàéíà. Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé
ñóðãàëòûí íýã ¿ç¿¿ëýëò íü æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºëºâëºëò, õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã
äýìæñýí ¿çýë áàðèìòëàë, ÷àäâàðûã ýçýìøèæ, èëýðõèéëýõ ÷àäâàðòàé ÿàìíû
àæèëòíóóäûí òîî ºññºí çýðýã äýâøèëòòýé ¿ç¿¿ëýëò áàéíà. Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé
õóóëü òîãòîîìæèéí òîäîðõîé õýñãèéã äýìæèõ Çàñãèéí ãàçðûí òàíõèìûí äýìæëýã
íýìýãäñýí áàéõ íü íºëººëëèéí íýã ¿ð ä¿í áîëíî.
Ýõ ñóðâàëæ: ͯÁ-ûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Õºãæëèéí Ñàí,
Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð, Æåíäåðèéí Òýãø áàéäëûí ¯íäýñíèé õîðîî
“ªºð÷ëºëòèéã ò¿ðãýñãýõ íü” ãàðûí àâëàãà, 2007
Õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý íü òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí àæèëòàí
ººðèéí õàðèóöñàí àæëûã àìæèëòòàé ã¿éöýòãýõ, ìºí îðîëöîîíû èäýâõèòýé,
íýýëòòýé õýëáýð áîëäîã ó÷èð áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí õîîðîíä ¿¿ñ÷ áóé òóëãàìäñàí
àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý. ªºðººð õýëáýë, á¿õèé ë àñóóäëûã
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ øèéäâýðëýõ áèø õàðèí èðãýä, õóâèéí õýâøèë,
èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí îðîëöîî, èäýâõèéã íýìýãä¿¿ëäýã îíöëîãòîé.
Èéìä æåíäýðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàæ áóé áàéäàëä
õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéæ áóé õ¿ì¿¿ñèéã èäýâõæ¿¿ëýõ àðãà ÷ áîëîõ òàëòàé
þì.
Õÿíàëò-øèíæèëãýý íü áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä, îðîí íóòãèéí óäèðäàõ
áàéãóóëëàãà, èðãýä, õóâèéí õýâøèë, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûã ¿íäñýí
çîðèëòîîñ ãàäíà ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé ìýäýýëëýýð
78
ͯÁ-ûí Õ¿¿õäèéí ñàí, Óäèðäëàãûí Àêàäåìè, ×.Áààòàð, Í.Áîëä, “Õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý” ãàðûí
àâëàãà, 2010, 4 äýõ òàë.
64

66. ÆÅÍÄÅÐ
áàéíãà õàíãàæ áàéäàã. Áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä íü õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýã
¿éë àæèëëàãààíû õýðýãæèëò ÿìàð áàéãààä ¿íýëýëò ºãºõ, ãàðàõ ¿ð ä¿íãèéí òàëààð
óðüä÷èëñàí òºñººëºõ, øààðäëàãàòàé çàñâàð,
ººð÷ëºëò õèéõýä ãîë òºëºâ àøèãëàäàã.
Õÿíàëò-øèíæèëãýýíèé òóñëàìæòàéãààð
õýðýãæ¿¿ëæ áóé ¿éë àæèëëàãààíû õýðýãæèëò,
áîäèò áîëîí áàéæ áîëîõ àìæèëò, äóòàãäëûã àëü
áîëîõ ýðò èëð¿¿ëæ, ãàæóóäëûã öàã òóõàéä íü
çàñ÷ çàëðóóëäàã. Ýíý ¿¿äíýýñ õºãæëèéí áîäëîãî,
òºëºâëºëòºä æåíäåðèéí àñóóäëûã òóñãàñíààð
ÿìàð ¿ð ä¿í, ¿ð àøèã áèé áîëñîí ýñýõèéã
òîäðóóëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.
Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî,
òºëºâëºëòºä òóñãàæ ÷àäâàë ºðãºí õ¿ðýýíä äýìæëýã àâ÷, õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëä
ãàðñàí æåíäåðèéí ººð÷ëºëòèéã òºðººñ ãàðöààã¿é ºðãºæ¿¿ëýõ øààðäëàãà áèé
áîëíî. ¯ð ä¿íã èëòãýõ ÿã òîäîðõîé ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëîõ ìàø õýö¿¿ áàéäàã
øèã æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõàä òóëãóóð
áîëäîã ÷àäàâõèéã õºãæ¿¿ëýõ, õàíäëàãûã ººð÷ëºõ íü íèëýýä ò¿âýãòýé ¿éë ÿâö þì.
65

67. ÆÅÍÄÅÐ
Óíøèõ ìàòåðèàë:
1. Ìîíãîë óëñûí “Æåíäåðèéí ýðõ òýãø áàéäëûã õàíãàõ òóõàé õóóëü” ÓÁ., 2011
2. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿íäýñíèé
õºòºëáºð. ÓÁ., 2004
3. Âàðèàðà Ìáóãóà, Æîåë Áàðáîò-Êîðäåâèí, Ñòýí Áýðíøòýéí íàð, Æåíäåðèéí
àãóóëãàòàé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà: ¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íü,
2005
4. Äýëõèéí áàíê, Õºãæëèéã æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü, 2001 îí
5. Äýëõèéí áàíê. Æåíäåðèéí àäèë òýãø ýðõ, íººö, äóó õîîëîéã õàíãàõ çàìààð
õºãæëèéã õàíãàõ íü, 2004
6. Äýëõèéí áàíê, Àçèéí õºãæëèéí áàíê. Ìîíãîëûí æåíäåðèéí áàéäàë, 2005
7. Æàõàí Ñ., Áàòíàñàí Í., Õ¿íèé õºãæèë, ñóðàõ áè÷èã, 2007
8. Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí áîäëîãîä òóñãàõ
íü: æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºñºâ áîëîâñðóóëàõàä Ìîíãîëûí áîëîí áóñàä
øèëæèëòèéí îðíóóäûí òóðøëàãà. ÓÁ., 2005
9. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ͯÁÕÕ, ÎÓÕÁ, Øâåäèéí õºãæëèéí àãåíòëàã.
Ìîíãîëûí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë 2007: Õºäºëìºð ýðõëýëò, ÿäóóðàë, 2007
10. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, “Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûí õýðýãæèëò:
¯íäýñíèé 3 äàõü èëòãýë, 2009
11. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ÍÕÕß, ÌÀÎÝÍÕ, ÎÓÕÁ, ̯ÝÕ, “Õºäºëìºð-
õºãæëèéí ¿íäýñ” ¯íäýñíèé ÷óóëãàíû ¿íäñýí áà ñàëáàð õóðàëäààíû èëòãýë,
ñóäàëãàà, ìýäýýëëèéí ìàòåðèàë, 2010
12. Ìîíãîë óëñûí ÝÌß, ¯ÑÕ, ͯÁÕÀÑ, ͺõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóäàëãàà:
2008, 2009
13. ͯÁ-ûí Õ¿¿õäèéí ñàí, Óäèðäëàãûí Àêàäåìè, × Áààòàð, Í Áîëä, “Õÿíàëò-
øèíæèëãýý, ¿íýëãýý” ãàðûí àâëàãà, 2010
14. ͯÁ-ûí Õ¿¿õäèéí ñàí, Óäèðäëàãûí Àêàäåìè, Á.Íàðàíòóëãà ×.Áààòàð “Îðîí
íóòãèéí õºãæèë: Áîäëîãûí ñóóðü ¿çýë áàðèìòëàë”, 2010
15. ͯÁÕÕ. Æåíäåðèéí òîâ÷ òàíèëöóóëãà, ÓÁ., 2000
16. ͯÁÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë 2008. Ñî¸ë, óëàìæëàë, æåíäåð áà õ¿íèé
ýðõèéí àñóóäëààð íýãäìýë îéëãîëòîíä õ¿ðýõ íü, 2009
17. ͯÁÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë 2009. Õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé äýëõèé
åðòºíö: Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿í àì áà óóð àìüñãàë, 2010
18. ͯÁÕÀÑ. “Õ¿í àì áà õºãæèë” ÎÓ-ûí áàãà õóðëûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð,
1994
19. ͯÁÕÀÑ, Ìîíãîë óëñ Õ¿í àì áà õºãæëèéí õóðëààñ õîéøõè 15 æèëä, 2009
20. ͯÁÕÀÑ, Ýðýãòýé÷¿¿äèéí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý, 2003
21. ͯÁÕÑ, Ìîíãîë óëñûí õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéäàë, 2007
22. ͯÁÝÕÑ, Æåíäåðèéí ñóðãàëòûí ìîäóë, 2006
23. ͯÁÝÕÑ. Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿ä, Øèëæèëòèéí ¿åèéí äýâøëèéã çóðàãëàõóé,
2001
24. Ñß, ßïîíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºãæëèéí ñàí, ͯÁÕÕ, Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã
ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí áîäëîãîä òóñãàõ íü: Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºñºâ
áîëîâñðóóëàõàä Ìîíãîëûí áîëîí áóñàä øèëæèëòèéí îðíóóäûí òóðøëàãà, 2005
25. Ñß, ͯÁÕÕ, ªðõ, èðãýäèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã òîäîðõîéëæ áóé ºíººãèéí
àðãà÷ëàëûûã ñóäëàõ, èæèë òºñòýé çàðèì óëñ îðíóóäòàé õàðüöóóëàõ íü, 2005
66

68. ÆÅÍÄÅÐ
26. “Õ¿í àì áà õºãæèë” ñýäýâò îëîí óëñûí áàãà õóðëààñ áàòàëñàí “¯éë àæèëëàãààíû
õºòºëáºð”, 1994
27. Óâø Ï, Íàðàí÷èìýã Í, Ýðäýíý÷èìýã ×, Çóëüôèêàð Ñ, Õ¿í àì, õºãæèë, æåíäåð,
ÓÁ., 2006
28. Óäèðäëàãûí àêàäåìè, Íèéãìèéí óäèðäëàãûí òýíõèì, Õ¿íèé õºãæèë õè÷ýýëä
àøèãëàõ íýìýëò óíøèõ ìàòåðèàë, 2007
29. ÓÈÕ-ûí Íèéãìèéí áîäëîãî, áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû Áàéíãûí õîðîî,
ͯÁÕÀÑ. Õ¿í àì, õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, 2010
30. ¯ÑÃ, ÄÁ, Àìüæèðãààíû ò¿âøèíã îðîëöîîíû àðãààð ¿íýëýõ ñóäàëãàà, 2001
31. ¯ÑÕ, ÄÁ, ͯÁÕÕ. ªðõèéí îðëîãî, çàðëàãà, àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ò¿¿âýð
ñóäàëãààíû ¿íäñýí òàéëàí 2002-2003 îí, 2004
32. ¯ÑÕ, ÄÁ. Ìîíãîë Óëñ äàõü ÿäóóðëûí ä¿ð òºðõ: ªðõèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí
ñóäàëãààíû 2007-2008 îíû ¿ð ä¿í, 2009
33. تÕÒÃ, ÌÕÝÀÕͯÕ, Ìîíãîë óëñ äàõü õýðýãëýã÷èéí ýðõèéí òºëºâ áàéäàë
ñóäàëãààíû òàéëàí, 2010
34. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ãàçàð, ͺõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí õîëáîãäîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
2000-2009 îí, 2010
35. Caldwell, J.C. et al, What we know about health transition: The cultural, social and
behavioral determinants of health, Canberra: Health Transition Center, Australian
National University, 1990.
36. Ronnie Vernooy, Social and Gender analysis in Natural resources management: Asia-
Lessons and experiences, 2007
37. Shoutir Kishore Chatterjee. Measurement of human development: Alternative ap-
proach, 2007
38. UNDP, Cracking human development index, 2005
39. UNDP, Human development report 1995, 2000, 2002, 2005, 2009, 2010UNICEF In-
nocenti research center, An overview of child well-being in rich countries, 2007
67