2. Gospodarowanie na rynku zasobów, dóbr i usług

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI
Janina Rosiak
Gospodarowanie na rynku zasobów, dóbr i usług
341[02].O1.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005

1
Recenzenci:
mgr Grażyna Gabryliszyn
mgr inż. Aleksandra Grobelna
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska
Konsultacja:
mgr Andrzej Zych
Korekta:
mgr Joanna Fundowicz
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 341[02].O1.02.
Gospodarowanie na rynku zasobów, dóbr i usług zawartego w programie nauczania dla zawodu
technik ekonomista.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Wybór i koszt alternatywny
4.1.1. Materiał nauczania
4.1.2. Pytania sprawdzające
4.1.3. Ćwiczenia
4.1.4. Sprawdzian postępów
8
8
9
9
10
4.2. Decyzje konsumentów i producentów w procesie gospodarowania
4.2.3. Ćwiczenia
11
11
12
12
13
4.3. Systemy ekonomiczne
4.3.3. Ćwiczenia
14
14
15
15
16
4.4. Obieg okrężny produktu i dochodu. Odpływy i dopływy płatności
4.4.3. Ćwiczenia
17
17
18
19
20
4.5. Mierzenie efektów działalności gospodarczej. Produkt Krajowy Brutto
4.5.3. Ćwiczenia
21
21
22
22
22
4.6. Mechanizm funkcjonowania rynku dóbr i usług. Elastyczność popytu i podaży
4.6.3. Ćwiczenia
23
23
27
27
28
4.7. Równowaga rynkowa. Zachwianie równowagi rynkowej i jej konsekwencje
4.7.3. Ćwiczenia
29
29
30
30
30
4.8. Bezrobocie i inflacja
4.8.3. Ćwiczenia
31
31
34
34
35
4.9. Ingerencja rządu i banku centralnego w procesy gospodarcze
36
36
38

3
4.9.3. Ćwiczenia
38
39
4.10. Polityka fiskalna i monetarna
4.10.3. Ćwiczenia
40
40
41
41
42
4.11. Ekonomia gospodarki otwartej
4.11.3. Ćwiczenia
43
43
43
44
44
4.12. Jednolity rynek europejski. Fundusze strukturalne i spójności
4.12.3. Ćwiczenia
45
45
46
47
48
5. Sprawdzian osiągnięć 49
6. Literatura 54

4
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy dotyczącej gospodarowania na
rynku zasobów, dóbr i usług.
W poradniku zamieszczono:
− wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,
− cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
− materiał nauczania, „pigułkę” wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania treści
jednostki modułowej,
− zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści,
− ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
− sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności
z zakresu tej jednostki modułowej,
− literaturę uzupełniającą.
Znajdziesz w tym podręczniku podstawową wiedzę na temat, jak gospodarować
ograniczonymi dobrami i zasobami, przy nieograniczoności potrzeb ludzkich. Poznasz zasady
dokonywania wyborów ekonomicznych, a także nauczysz się identyfikować koszt alternatywny
dokonanych wyborów.
Zrozumiesz, czym kierują się konsumenci i producenci, podejmując decyzje ekonomiczne
w procesie konsumpcji i produkcji.
Będziesz potrafił scharakteryzować sposoby rozwiązywania problemów niedoboru dóbr
i zasobów w różnych systemach ekonomicznych oraz w obecnym systemie rynkowym
w Polsce.
Zidentyfikujesz elementy ruchu okrężnego produktu i dochodu, a także poznasz, które
z nich stanowią odpływy i dopływy do obiegu.
Poznasz mechanizm funkcjonowania rynku, jego kategorie ekonomiczne oraz czynniki
wpływające na ich wielkość.
Nauczysz się obliczać i charakteryzować mierniki wzrostu gospodarczego oraz je
interpretować, jako czynniki określające stan gospodarki kraju.
Kolejne jednostki tematyczne pozwolą Ci wyjaśnić konieczność ingerencji państwa
w procesy gospodarcze, określane mianem interwencjonizmu państwowego.
Poznasz narzędzia i instrumenty oddziaływania państwa w ramach polityki fiskalnej
i monetarnej. Pozwoli Ci to poznać sfery ingerencji oraz uzasadnić jej konieczność ze względu
na odpowiedzialność, jaką państwo powinno ponosić za kraj i jego gospodarkę.
W materiale nauczania „Bezrobocie i inflacja” poznasz negatywne skutki, recesji, będącej
wynikiem cyklicznego rozwoju gospodarki. Rodzaje bezrobocia występujące w naszej
rzeczywistości jego przyczyny i skutki, powinny skłonić Cię do szukania dróg przezwyciężania
tego zjawiska. Będziesz potrafił wyjaśnić, dlaczego bezrobocie jest zjawiskiem negatywnym i
jak można z nim walczyć oraz wyjaśnić, dlaczego zwalczanie inflacji z reguły prowadzi do
bezrobocia.
W kolejnych partiach nauczania poznasz, na czym polega ekonomia gospodarki otwartej,
zrozumiesz, jak duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego kraju ma wymiana
i współpraca z zagranicą.
W ostatnim rozdziale nauczysz się, jakie fundusze można pozyskać z Unii Europejskiej na
wyrównanie poziomu gospodarczego i standardu życia ludności w stosunku do innych krajów

5
unijnych. Poznasz rodzaje funduszy strukturalnych i spójności oraz dowiesz się, na jakiego
rodzaju działalność można je pozyskiwać.
Przykładowe ćwiczenia pozwolą Ci zrozumieć i przyswoić wiedzę w praktyce.
W razie wątpliwości zwróć się o pomoc do nauczyciela.
Na końcu każdego tematu znajdują się pytania sprawdzające. Pozwolą Ci one
zweryfikować Twoją wiedzę. Jeżeli okaże się, że czegoś jeszcze nie pamiętasz lub nie
rozumiesz, to zawsze możesz wrócić do rozdziału Materiał nauczania i tam znajdziesz
odpowiedź na pytania, które sprawiły Ci kłopot.
Przykładowy sprawdzian osiągnięć może okazać się świetnym treningiem przed
zaplanowanym przez nauczyciela sprawdzianem, sprawdzającym Twoją wiedzę i umiejętności
zawarte w tej jednostce modułowej.
Pamiętaj, że wiedza ta i nabyte umiejętności są bazą do zrozumienia treści zawartych
w kolejnych jednostkach modułowych.

6
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć
− rozróżniać podstawowe pojęcia z dziedziny prawa,
− rozróżniać podstawowe pojęcia ekonomiczne,
− korzystać z różnych źródeł informacji,
− stosować technologię komputerową i informacyjną,
− współpracować w grupie,
− rozwiązywać problemy w sposób twórczy.

7
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− wyjaśnić konieczność dokonywania wyborów ekonomicznych,
− podać przykłady kosztów alternatywnych dokonywanych wyborów,
− podjąć decyzję ekonomiczną w procesie produkcji, wymiany i konsumpcji,
− scharakteryzować sposoby rozwiązywania problemów niedoboru w różnych systemach
ekonomicznych,
− wykazać współzależność działających na rynku podmiotów gospodarczych,
− wyjaśnić zasadność równowagi odpływów płatności z dopływami do ruchu okrężnego
produktu i dochodu,
− wyjaśnić mechanizm funkcjonowania rynku,
− uzasadnić, że decyzje producenta w zakresie zmiany ceny zależą od elastyczności popytu,
− uzasadnić, że decyzje konsumenta w zakresie dokonywania zakupu zależą od elastyczności
podaży,
− uzasadnić konieczność równoważenia rynku,
− wskazać konsekwencje zachwiania równowagi gospodarczej,
− dokonać interpretacji wskaźników opisujących skutki zachwiania równowagi
gospodarczej,
− uzasadnić potrzebę ingerencji rządu i banku centralnego w procesy gospodarcze,
− wykazać wpływ instrumentów polityki fiskalnej i monetarnej na decyzje przedsiębiorców,
− wykazać znaczenie wymiany międzynarodowej dla gospodarki Polski,
− określić znaczenie unijnych funduszy strukturalnych i spójności dla rozwoju społeczno-
gospodarczego kraju.

8
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1.Wybór i koszt alternatywny
Ekonomia jest nauką o dokonywaniu wyborów, dotyczących gospodarczej sfery życia,
których dokonuje każdy człowiek, każda rodzina, przedsiębiorstwo, organizacja, rząd.
Ekonomia (pozytywna) jest nauką zajmującą się badaniem, w jaki sposób ludzie podejmują
decyzje o wykorzystaniu rzadkich zasobów mających różnorodne zastosowania produkcyjne
i konsumpcyjne oraz badaniem skutków tych decyzji, w procesie produkcji, podziale
i konsumpcji.
Konieczność dokonywania wyborów wynika z tego, że nasze potrzeby są nieograniczone,
natomiast zasoby – ograniczone.
Ludzkie potrzeby tworzą pewną stałą hierarchię, która decyduje o kolejności ich
zaspokajania – dopiero po zaspokojeniu potrzeb niższego rzędu mogą zostać zrealizowane
potrzeby wyższego rzędu.
Rys. 1. Podział zasobów
Zasoby można podzielić na (rys. 1):
1. Zasoby naturalne, dostarczane przez przyrodę. Są to: minerały, rośliny, zwierzęta, woda i
powietrze.
2. Praca człowieka, czyli jego zdolności fizyczne i umysłowe, jakie może zaangażować
w tworzenie dóbr i usług.
3. Zasoby kapitałowe tworzy kapitał rzeczowy: środki pracy (fabryki, narzędzia, maszyny),
przedmioty pracy (surowce, materiały) oraz kapitał finansowy.
Zasoby, używane do wytwarzania konkretnych dóbr i usług w danym procesie produkcji,
nazywane są czynnikami produkcji.
Konfrontacja nieograniczonych potrzeb ludzkich z ograniczonymi możliwościami ich
zaspokojenia zmusza ludzi do gospodarowania, czyli dokonywania wyborów ekonomicznych.
Każdy wybór wymusza konieczność rezygnacji z innych dostępnych możliwości.
Decydując się na jedną z możliwości, ponosimy koszt, ponieważ musimy zrezygnować
z drugiej możliwości. Koszt taki, będący skutkiem wyboru, nazywamy kosztem alternatywnym.
I tak na przykład przedsiębiorstwo mając 5 tys. zł. może kupić wyposażenie biura albo
przeznaczyć te pieniądze na szkolenia pracowników. Decydując się na zakup wyposażenia
Podział zasobów
Zasoby
naturalne
Zasoby
ludzkie
Zasoby
kapitałowe

9
przedsiębiorca rezygnuje ze szkoleń pracowników. Strata korzyści, którą osiągnęłoby
przedsiębiorstwo szkoląc pracowników, to właśnie koszt alternatywny.
Koszt alternatywny to najkorzystniejsza możliwość, z której rezygnujemy, dokonując
konkretnego wyboru. Dotyczy nie tylko pojedynczych konsumentów, ale też przedsiębiorstw i
państw, a więc wszystkich tych, którzy podejmują decyzje dotyczące alokacji zasobów.
Gdyby wszystkie dobra były dostępne w nieograniczonych ilościach, to nie mielibyśmy
żadnych problemów z zaspokajaniem naszych nieograniczonych potrzeb.
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Dlaczego ekonomia jest nauką o dokonywaniu wyborów?
2. Skąd wynika konieczność dokonywania wyborów?
3. Jak dzielimy zasoby?
4. Dlaczego potrzeby są nieograniczone w stosunku do ograniczoności zasobów?
5. Co to jest koszt alternatywny?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Kasia jest studentką pierwszego roku ekonomii. Jest osobą ambitną, pracowitą, jednocześnie
lubi spędzać wolny czas z przyjaciółmi. Po pierwszym semestrze nauki uzyskała bardzo dobre
oceny, ma szanse na stypendium naukowe. Otrzymała właśnie bardzo interesującą ofertę pracy
na umowę zlecenie od dobrze rokującej firmy, w której mogłaby zdobywać doświadczenie
zawodowe, a może w przyszłości znaleźć zatrudnienie. Poznała też interesującego chłopaka, z
którym chciałaby spędzać jak najwięcej czasu. Musi podjąć decyzję, jak wykorzystać czas
wolny, którym dysponuje po zajęciach na uczelni i dokonać wyboru:
− poświęcić czas na naukę,
− podjąć dodatkowo pracę,
− spotykać się z chłopakiem.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać dokładnie treść zadania,
2) podjąć decyzję wyboru za Kasię,
3) przedstawić korzyści płynące z podjętej decyzji,
4) określić koszt alternatywny, jaki musi ponieść Kasia w związku z wyborem,
5) wpisać odpowiedź w miejsce do tego wyznaczone.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Wyposażenie stanowiska pracy:
– literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

10
Ćwiczenie 2
Właściciel firmy „Oskar” Jan Kowalski wypracował właśnie niezbędne środki na dawno
zaplanowany remont magazynu handlowego. Równocześnie nadarzyła się okazja poszerzenia
oferty handlowej o sprowadzane z Niemiec atrakcyjne towary po bardzo korzystnej cenie.
Przedsiębiorca musi podjąć decyzję, którą inwestycję wybrać. Z jednej strony remont jest
niezbędny, z drugiej – sprzedaż niemieckich towarów pozwoliłaby osiągnąć większe zyski.
Zadanie do wykonania:
Jaką decyzję podejmie Jan Kowalski i jaki poniesie koszt alternatywny?
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
2) podjąć decyzję wyboru za Jana Kowalskiego,
3) przedstawić korzyści płynące z podjętej decyzji,
4) określić koszt alternatywny, jaki musi ponieść właściciel przedsiębiorstwa w związku
z wyborem,
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wyjaśnić, dlaczego ekonomia jest nauką o dokonywaniu wyborów?
2) scharakteryzować rodzaje zasobów?
3) wyjaśnić, dlaczego potrzeby są nieograniczone a zasoby ograniczone?
4) zdefiniować pojęcie kosztu alternatywnego?
5) dokonać wyboru i określić jego koszt alternatywny?

11
4.2. Decyzje konsumentów i producentów w procesie
gospodarowania
Konsumenci podejmują na rynku takie decyzje, które pozwalają im uzyskać maksymalną
satysfakcję. Jest ona utożsamiana z użytecznością, czyli zadowoleniem, jakie uzyskuje
pojedynczy człowiek w wyniku konsumpcji określonego dobra lub usługi.
Aby osiągnąć ten cel spełnione muszą być warunki:
− osoba musi wybierać spośród wielu możliwości,
− dokonanie wyboru musi zawsze oznaczać rezygnację z wariantu alternatywnego,
− osoba musi dokonywać takich wyborów, w efekcie których uzyskiwane korzyści
przewyższają w jej ocenie ponoszone koszty.
Zachowanie konsumentów na rynku, przy spełnieniu tych warunków, nazywamy
postępowaniem racjonalnym. Jeśli postępujemy racjonalnie, to zawsze wybierzemy to
rozwiązanie, które w efekcie przyniesie nam większą korzyść niż koszty, a w skrajnym
przypadku będzie im równe.
Konsument dokonuje takich wyborów, które maksymalizują jego satysfakcję, a więc
kieruje się w swoim zachowaniu maksymalizacją użyteczności. Całość satysfakcji pochodzącej
z konsumowanej ilości dóbr i usług to użyteczność całkowita.
W miarę wzrostu ilości spożywanych produktów, wzrasta również użyteczność całkowita.
Wzrost ten jednak jest coraz mniejszy, aż w pewnym punkcie następuje odwrócenie tendencji,
czyli spadek użyteczności całkowitej. Spożywając każdą dodatkową ilość produktu nasze
zadowolenie maleje. Przejawia się to w tzw. użyteczności krańcowej (marginalnej), która jest
miarą dodatkowej satysfakcji konsumenta spowodowanej spożyciem kolejnej jednostki
produktu.
Po skonsumowaniu już pewnej ilości dóbr i usługi, dalsze ich spożycie wywołuje efekt
niezadowolenia. Tak więc konsument chcąc osiągnąć zadowolenie z konsumpcji będzie ją
zwiększał aż do momentu, gdy użyteczność krańcowa wyniesie zero. Jest to prawo malejącej
użyteczności krańcowej – satysfakcja z pierwszej spożywanej jednostki produktu jest zawsze
większa niż z konsumpcji jednostki drugiej, drugiej większa niż trzeciej itd.
Użyteczność dobra niewątpliwie warunkuje zakup. Konsument nie zaopatruje się w dobra
jemu niepotrzebne. Dokonując zakupów, musi wziąć pod uwagę jeszcze ilość posiadanych
pieniędzy oraz cenę dóbr – dwa istotne ograniczenia jego wyborów. Rozpatruje więc różne
koszyki, które powstają z kombinacji dwóch dóbr, dających mu takie samo zadowolenie.
Wszystkie możliwe kombinacje koszyka dóbr, którego wartość mieści się w dochodzie, leżą na
linii budżetowej, zwanej ścieżką cen. Jest to droga, którą może przejść konsument wybierając
koszyk dóbr przy określonych funduszach.
Obok konsumentów, drugą ważną grupą podmiotów działających na rynku stanowią
producenci. Ich zadaniem jest wytwarzanie dóbr i usług, które następnie nabywają konsumenci.
Producent to jednostka prowadząca działalność produkcyjną lub (i) usługową na własny
rachunek w celu osiągnięcia określonych korzyści, stosując wybraną technologię
i organizację produkcji i sprzedaży.
Celem każdego przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku. Stara się więc posiadane
czynniki wykorzystać optymalnie. Jednakże przedsiębiorcy prowadząc działalność gospodarczą
podlegają ograniczeniom rynkowym i technologicznym. Na pierwsze składają się warunki,
w jakich kupowane są czynniki produkcji i sprzedawane są produkty. Ograniczenia
technologiczne tworzone są przez dostępne metody produkcyjne.

12
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie główne podmioty funkcjonują na rynku?
2. Jakie są powiązania pomiędzy głównymi podmiotami funkcjonującymi na rynku?
3. Co jest celem postępowania konsumentów na rynku?
4. Jakie czynniki mają wpływ na preferencje konsumenta i jego postępowanie?
5. Na czym polega maksymalizacja użyteczności?
6. Czego dotyczą decyzje producenta?
7. Jakim ograniczeniom podlegają producenci?
8. Jaka jest rola producenta na rynku?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Właśnie kończysz szkołę ponadgimnazjalną i zamierzasz wyjechać na studia do innego
miasta. Opracuj swój miesięczny budżet. Pomyśl nad sposobem pozyskania dochodów.
Dochody Kwota w zł Wydatki Kwota w zł
2) przeanalizować możliwe do uzyskania dochody z różnych źródeł,
3) oszacować koszty związane z utrzymaniem na studiach w innym mieście,
4) określić niezbędne wydatki,
5) sporządzić własny miesięczny budżet,

13
Ćwiczenie 2
Wyobraź sobie, że jesteś właścicielem pralni chemicznej mieszczącej się w Szczecinie, na
Osiedlu Słonecznym. W pobliżu znajdują się jeszcze trzy inne pralnie chemiczne świadczące
ten sam rodzaj usług. Jakie podejmiesz działania, aby maksymalizować zysk Twojego
przedsiębiorstwa?
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
1) przeczytać uważnie treść ćwiczenia,
2) opracować strategię dotyczącą maksymalizacji zysku swojego przedsiębiorstwa,
3) wpisać odpowiedź w wykropkowane miejsce w ćwiczeniu.
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) określić główne podmioty funkcjonujące na rynku?
2) wskazać powiązania pomiędzy głównymi podmiotami funkcjonującymi
na rynku?
3) określić cele postępowania konsumentów na rynku?
4) przedstawić czynniki, które mają wpływ na preferencje konsumenta
i jego postępowanie?
5) wyjaśnić, na czym polega maksymalizacja użyteczności?
6) omówić decyzje producenta?
7) wyjaśnić ograniczenia, jakim podlegają producenci?
8) omówić rolę producenta na rynku?

14
4.3. Systemy ekonomiczne
Gospodarowanie odbywa się zawsze w określonych warunkach (materiałowych,
instytucjonalnych, społecznych, politycznych). Całokształt tych warunków oraz reguł
i mechanizmów gospodarowania składa się na pojęcia: gospodarka i system gospodarczy,
ponieważ daną gospodarkę można zawsze potraktować jako pewien dający się wyróżnić
system.
Gospodarka narodowa jest to cała działalność gospodarcza prowadzona w danym kraju
z oddziaływaniem ludzi na zasoby ekonomiczne w celu wzbudzenia obrotu towarowego
i konsumpcji.
Gospodarka narodowa obejmuje zbiór wszystkich podmiotów gospodarujących oraz
organizacji i instytucji współpracujących, a także wszystkie zależności i sprzężenia zwrotne
między nimi zachodzące.
Rozwój ludzkości nierozłącznie przeplata się ze zmianami systemów ekonomicznych.
Przez system ekonomiczny rozumiemy skomplikowane powiązania ekonomiczne, społeczne
i prawne pomiędzy jednostkami, instytucjami i państwem. Głównym zadaniem każdego
systemu ekonomicznego jest podział ograniczonych zasobów (czynników produkcji) między
poszczególne dziedziny gospodarki, zaspokajające różne potrzeby społeczeństwa (rys. 2).
Rys. 2. Systemy ekonomiczne
Możemy wyróżnić następujące systemy ekonomiczne:
1. Gospodarka tradycyjna – w takiej gospodarce ludzie żyją zgodnie z odwiecznymi
zwyczajami i tradycjami. Kwestie, co ma być produkowane, w jaki sposób i jak
rozdzielone, nie stanowią problemów ekonomicznych.
2. System nakazowy (centralnie planowany) – występuje państwowa własność czynników
wytwórczych, co związane jest z centralnym podejmowaniem decyzji, które przekazywane
są jednostkom gospodarczym w formie obowiązujących, szczegółowych planów
gospodarczych. Plany te przygotowywane są przez specjalistów z różnych dziedzin
przemysłu, zgodnie z wytycznymi decydentów. To właśnie oni decydują, które dobra
i usługi należy wyprodukować. Zgodnie z zaleceniami politycznego kierownictwa
państwa, także planiści ustalają, kto otrzyma wytworzone dobra i usługi.
3. System rynkowy – charakteryzuje się tym, że większość zasobów jest własnością
prywatną, decyzje podejmowane są w przeważającej części na rynku. Oznacza to, iż
konkurencyjne rynki kierują zasoby tam, gdzie są one najefektywniej wykorzystywane.
Pod pojęciem „własność prywatna” rozumiemy prawo poszczególnych osób oraz jednostek
organizacyjnych do posiadania środków produkcji. Daje to właścicielom motywację do
wykorzystywania tego, co posiadają, do produkowania tych wyrobów, które korzystnie
Systemy ekonomiczne
Gospodarka
tradycyjna System
nakazowy
System
rynkowy
System
mieszany

15
mogą sprzedać i dzięki temu osiągać zyski. Pragnienie osiągania zysków to motor
napędowy działań ludzkich, który sprawia, że produkują oni rzeczy poszukiwane przez
kupujących, starając się przy tym utrzymać koszty produkcji na jak najniższym poziomie.
4. System mieszany – składa się zarówno z sektora publicznego, jak i prywatnego. Większość
gospodarek na świecie funkcjonuje właśnie w tym systemie.
1. Jakie warunki determinują gospodarowanie?
2. Co znaczy pojęcie gospodarka narodowa?
3. Jakie znasz systemy ekonomiczne?
4. Czym charakteryzują się poszczególne systemy ekonomiczne?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wpisz do tabeli, jak w każdym z systemów ekonomicznych rozwiązywane są podstawowe
kwestie ekonomiczne.
Podstawowe pytania ekonomiczneTyp systemu
ekonomicznego Co produkować? Ile
produkować?
Jak produkować? Dla kogo
produkować?
Gospodarka
tradycyjna
Gospodarka
rynkowa
Gospodarka
nakazowa
1) przeczytać uważnie polecenie,
2) przeanalizować rodzaje systemów w materiale nauczania,
3) wpisać odpowiedzi na zawarte w tabeli pytania, zgodnie z podanymi kryteriami
– literatura zgodnie z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Wskaż różnice pomiędzy gospodarką rynkową a nakazową uwzględniając:
1) własności czynników produkcji,
2) sposób podejmowania decyzji produkcyjnych,
3) sposób podejmowania decyzji cenowych,
4) efektywność gospodarowania.

16
Lp. Gospodarka nakazowa Gospodarka rynkowa
1) przeczytać uważnie polecenie zawarte w ćwiczeniu,
2) przedstawić różnice między systemami,
3) wpisać odpowiedzi w wyznaczone w tabeli w miejsca.
Wyposażenie stanowiska:
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) zdefiniować pojęcie gospodarki narodowej?
2) określić warunki gospodarowania?
3) wymienić rodzaje systemów ekonomicznych?
4) scharakteryzować rodzaje systemów ekonomicznych?
5) wskazać różnice między systemami ekonomicznymi?

17
4.4. Obieg okrężny produktu i dochodu. Odpływy i dopływy
płatności
Do przedstawienia działania gospodarki jako całości oraz zależności pomiędzy jej różnymi
podmiotami służy model okrężnego obiegu produktu i dochodu.
Obieg okrężny to odbywający się na rynkach przepływ strumieni produktów i czynników
wytwórczych między podmiotami gospodarującymi, w zamian za płatności dokonywane za nie.
Między przedsiębiorstwami, gospodarstwami domowymi i tysiącami organizacji
tworzących państwo cały rok krążą dobra i pieniądze.
Gospodarstwa domowe w ciągu roku sprzedają przedsiębiorcom pracę, kapitał
i ziemię, za które dostają płace, zyski, czynsze i inne dochody. Dodatkowo państwo daje im
tzw. płatności transferowe, czyli pieniądze, za które nie żąda w zamian żadnych dóbr (np.
zasiłki dla bezrobotnych). Gospodarstwa domowe płacą podatki, a resztę pieniędzy wydają na
konsumpcję i oszczędności. Oszczędności zatem, są to dochody gospodarstw domowych
pomniejszone o podatki i wartość dóbr konsumpcyjnych kupionych w ciągu roku. Na rys. 1
zostały graficznie przedstawione dochody i wydatki gospodarstwa domowego.
Rys. 3. Dochody i wydatki gospodarstw domowych
Przedsiębiorstwa (rys. 4) dostają zapłatę za produkty, które sprzedają innym
przedsiębiorstwom, gospodarstwom domowym lub państwu. Także im państwo może
przekazywać transfery, np. zwrot części kosztów zatrudnienia osób od dawna bezrobotnych.
Swoje dochody przedsiębiorstwa przekazują innym przedsiębiorstwom. Płacą za dobra
pośrednie, czyli zużywane do produkcji dóbr finalnych. Gospodarstwom domowym
przedsiębiorstwa płacą za czynniki produkcji. Resztę dochodów przedsiębiorstwa wydają na
inwestycje, czyli zakup nowych dóbr kapitałowych (np. maszyn, urządzeń, budynków
i budowli).
Rys. 4. Dochody i wydatki przedsiębiorstw
Budżet państwa tworzą między innymi podatki pośrednie i bezpośrednie. Podatki
pośrednie są ukryte w cenach części produktów. Natomiast podatki bezpośrednie zwykle
obciążają dochody gospodarstw domowych. Poza podatkami państwo może otrzymywać
dochody z własności czynników produkcji. Swoje pieniądze państwo wydaje na dobra
GOSPODARSTWA
DOMOWE
Podatki
Konsumpcja
Oszczędności
Wynagrodzenie
czynników produkcji
Płatności transferowe
PRZEDSIĘBIORSTWA
Zapłata za czynniki
produkcji
Zapłata za dobra
pośrednieZapłata za produkty
Płatności
transferowe

18
kupowane od przedsiębiorstw i gospodarstw domowych lub przekazuje w formie transferów
płatniczych.
Rys. 5. Wybrane dochody i wydatki państwa
Łącząc te trzy elementy, czyli gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i państwo uzyskujemy
obraz ruchu okrężnego płatności w gospodarce (rys. 6). Przepływowi pieniędzy zwykle
odpowiada przepływ dóbr i usług. Na przykład od gospodarstw domowych do przedsiębiorstw
płyną wydatki na konsumpcję, a w odwrotnym kierunku przemieszczają się dobra lub usługi.
Jednak np. płatnościom transferowym nie odpowiada żaden strumień produktów czy też usług.
Rys. 6. Obieg okrężny produktu i dochodu [7]
1. Jaką rolę odgrywają gospodarstwa domowe w ruchu okrężnym?
2. Jakie związki zachodzą pomiędzy podmiotami na rynku?
3. Dlaczego powinna być równowaga odpływów płatności z dopływami do ruchu okrężnego
produktu i dochodu?
4. Jakie elementy ruchu okrężnego produktu i dochodu powodują odpływ, a które dopływ do
obiegu?
PAŃSTWO
Wydatki na
dobra
Płatności
transferowe
Podatki pośrednie
Dochody z
własności
Podatki
bezpośrednie

19
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokończ podane poniżej zdania, określając, które z podanych elementów ruchu okrężnego
produktu i dochodu powodują odpływ, a które dopływ pieniędzy do obiegu.
1. Oszczędności powodują ………………………………………………………………...
2. Wydatki przedsiębiorstw na inwestycje powodują ……………………………………..
3. Eksport powoduje ………………………………………………………………………
4. Wydatki państwa na dobra powodują …………………………………………………..
5. Import powoduje ………………………………………………………………………..
6. Podatki powodują ……………………………………………………………………….
1) przeczytać dokładnie treść ćwiczenia,
2) określić, które elementy ruchu okrężnego powodują dopływ, a które odpływ pieniędzy do
obiegu,
3) odpowiedzieć na podane w ćwiczeniu pytania,
4) wpisać odpowiedzi w wyznaczone miejsce.
– literatura zgodnie z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Wyszukaj i wpisz do tabeli dane dotyczące wybranych przez Ciebie elementów ruchu
okrężnego produktu i dochodu:
Wyszczególnienie 2003 rok 2004 rok
Odpływ
pieniędzy z
obiegu
Dopływ
pieniędzy do
obiegu
1) przeczytać dokładnie treść ćwiczenia,
2) określić elementy ruchu okrężnego, które powodują odpływ i dopływ pieniądza do obiegu,
3) wybrać po trzy elementy odpływu i dopływu,
4) wyszukać w roczniku statystycznym bądź Internecie niezbędne dane,
5) wpisać odpowiedzi w wyznaczone miejsce.
Wyposażenie stanowiska:
– rocznik statystyczny,
– komputer z dostępem do Internetu,

20
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wyjaśnić związki zachodzące pomiędzy podmiotami na rynku?
2) uzasadnić konieczność równowagi odpływów płatności z dopływami
do ruchu okrężnego produktu i dochodu?
3) wymienić elementy ruchu okrężnego produktu i dochodu oraz wskazać,
które powodują odpływ, a które dopływ do obiegu?

21
4.5. Mierzenie efektów działalności gospodarczej. Produkt
Krajowy Brutto
Miarą wzrostu gospodarczego jest procentowy przyrost podstawowych wielkości
makroekonomicznych, takich jak: produkt krajowy lub dochód narodowy w analizowanym
okresie (najczęściej jednego roku). W teorii ekonomii miara ta jest nazywana tempem wzrostu
gospodarczego.
Produkt Narodowy Brutto (PNB) jest pieniężną wartością bieżącej produkcji rynkowej
wszystkich dóbr finalnych i usług wytworzonych podczas określonego czasu przez czynniki
wytwórcze będące własnością danego kraju lub jego obywateli, niezależnie od tego, czy
znajdują się w kraju, czy za granicą.
Produkt Krajowy Brutto jest miarą wartości produkcji wytworzonej w danym kraju.
Wyraża sumę wytworzonych w ciągu roku towarów i usług lub sumę dochodów powstałych w
wyniku ich wytworzenia. Innym sposobem obliczania PKB jest zsumowanie wydatków
gospodarstw domowych na konsumpcję, wydatków rządowych, wydatków inwestycyjnych
przedsiębiorstw oraz bilansu handlu zagranicznego.
PKB = C + I + G + Xn
C – osobiste wydatki konsumpcyjne,
I – krajowe wydatki inwestycyjne,
G – rządowe zakupy dóbr i usług,
Xn – sektor międzynarodowy - eksport netto lub pieniężna nadwyżka eksportu nad importem,
lub pieniężna nadwyżka dochodów z transakcji zagranicznych nad wydatkami
W Polsce przy obliczaniu PKB uwzględnia się nie tylko krajowych producentów, ale
również przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego. Właściciele tych jednostek mają
prawo do transferu uzyskanych dochodów za granicę. Również polskie przedsiębiorstwa
działające poza granicami kraju i pracownicy zatrudnieni za granicą mogą dokonać transferu
swych dochodów do Polski.
Uproszczony model obiegu okrężnego produktu i dochodu pozwala obliczyć PKB trzema
metodami, przez sumowanie:
− wartości wytworzonych dóbr finalnych i usług (metoda wartości dodanej),
− wydatków na dobra finalne i usługi (metoda strumienia produktów),
− dochodów czynników produkcji (metoda dochodowa, kosztowa).
Aby dokładniej określić wzrost gospodarczy, stosuje się zamiast PKB miernik Produktu
Krajowego Netto. Nie zawiera on bowiem wartości zużytego majątku. PKN oblicza się
odejmując od PKB odpisy amortyzacyjne przeznaczone na odtworzenie zużytego majątku
trwałego przedsiębiorstw (budynków, hal fabrycznych, maszyn i urządzeń produkcyjnych,
środków transportu).
Produkt Krajowy Netto pozwala oszacować nowe przyrosty poziomu produkcji, natomiast
nie określa całości dochodów wypłacanych za wykorzystanie czynników produkcji
w określonym czasie ich właścicielom. Do tego służy Dochód Narodowy – DN. Od PKN
należy odjąć wartość podatków pośrednich, czyli sum, które nie trafiają do rąk właścicieli
czynników produkcji, a występują w wartości PKB oraz dodać wartość subsydiów, czyli sum,
które wspomagają proces produkcji dóbr i usług.

22
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Dlaczego należy obliczać i interpretować miernik PKB?
2. Jak oblicza się miernik PKB?
3. Jak oblicza się PKN?
4. Czemu służy obliczanie DN?
5. Jakie są zależności między poszczególnymi miernikami?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Z poniżej podanych pozycji wybierz te, które należy uwzględnić przy obliczaniu PKB
metodą dochodową (kosztowa). Następnie ustal wartość PKB (dane w jednostkach umownych).
1. Dochody z czynszów 141
2. Wydatki konsumpcyjne na dobra trwałe 800
3. Płace i inne wynagrodzenia pracowników 5 362
4. Amortyzacja (koszt zużycia maszyn i urządzeń 963
5. Wydatki rządu na dobra i usługi finalne 1 180
6. Wydatki konsumpcyjne na dobra nietrwałe 2 000
7. Odsetki z udostępnionego kapitału 1 614
8. Inwestycje brutto przedsiębiorstw (wydatki przedsiębiorstw na
zakup dóbr produkcyjnych) 1 560
9. Wydatki konsumpcyjne na usługi 2 540
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
2) wybrać z ćwiczenia te pozycje, które należy uwzględnić przy obliczaniu PKB metodą
dochodową (kosztową),
3) ustalić wielkość PKB,
4) wpisać obliczenia w miejsce do tego wyznaczone.
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) zdefiniować miernik PNB?
2) obliczyć PKB, na podstawie konkretnych danych?
3) wyjaśnić pojęcie PKN?
4) przedstawić zależności między poszczególnymi miernikami?

23
4.6. Mechanizm funkcjonowania rynku dóbr i usług. Elastyczność
popytu i podaży
Rynek to nieprzerwany proces przepływu informacji pomiędzy kupującymi
i sprzedającymi oraz wymiany dóbr i usług dokonywany poprzez akty kupna – sprzedaży.
Rynek ze względu na przedmiot transakcji dzielimy na rynek dóbr i usług oraz zasobów.
Koniecznym warunkiem istnienia rynku jest wymiana, która ma najczęściej formę towarowo –
pieniężną (rys. 7).
Rys. 7. Wymiana towarowo-pieniężna
Aby transakcje wymienne mogły się dokonywać, muszą istnieć dostawcy i nabywcy
towarów i usług, będący podmiotami rynku. Podstawowymi elementami rynku są: popyt, podaż
i ceny, a zachodzące między nimi zależności przyczynowo-skutkowe nazywa się
mechanizmem rynkowym. Istotą tego mechanizmu jest to, że zależności popytowo-podażowe
powstają za pośrednictwem cen między równoprawnymi podmiotami, dążącymi do osiągnięcia
korzyści ekonomicznych poprzez dokonywanie dobrowolnych transakcji kupna
i sprzedaży towarów i usług.
Popyt to zapotrzebowanie na konkretne produkty w danym czasie, jakie zgłasza kupujący
przy różnych cenach i w ramach posiadanego funduszu nabywczego.
Wielkość popytu jest to ilość dobra (lub usługi), jaką konsumenci chcą i mogą kupić po
danej cenie i w danym okresie.
Wielkość popytu zależy od poziomu ceny danego dobra. Wzrost ceny zniechęca
konsumentów do zakupu danego dobra lub usługi, natomiast spadek ceny powoduje wzrost
zainteresowania danym dobrem lub usługą. Popyt dzielimy na: produkcyjny i konsumpcyjny
(rys. 8).
Rys. 8. Podział popytu
Popyt produkcyjny jest zapotrzebowaniem na dobra i usługi produkcyjne.
Popyt konsumpcyjny jest zapotrzebowaniem na produkty służące bezpośrednio do
zaspokojenia potrzeb ludzkich.
Towar
Pieniądz
Towar
Popyt
Produkcyjny Konsumpcyjny

24
Popyt na dane dobro zależy od następujących czynników:
− ceny innych dóbr (głównie substytucyjnych i komplementarnych), jeżeli spada popyt na
dane dobro komplementarne, to pociąga za sobą spadek popytu na dobro komplementarne
względem niego, np. spadek ceny na samochody pociąga za sobą spadek popytu na
benzynę. W przypadku dóbr substytucyjnych, jeżeli spada cena na dane dobro, to rośnie
popyt na jego substytut, np. rosną ceny masła, rośnie popyt na margarynę.
− poziomu realnych dochodów ludności – jeżeli dochód ludności wzrasta to decydują się oni
na zakup większych niż dotychczas ilości danego dobra,
− poziomu dobrobytu nabywców – wzrost stopy życiowej powoduje wzrost popytu na dobra
wyższego rzędu,
− preferencji i gustów konsumentów – zmiana tego czynnika w kierunku zwiększenia
zainteresowania danym dobrem powoduje wzrost popytu na to dobro, przemijająca moda
powoduje spadek popytu na dane dobro,
− liczby i struktury ludności – wzrost, np. liczby urodzin, powoduje wzrost popytu na
odżywki dla dzieci,
− oczekiwań dotyczących zmian cen i dochodów – przewidywany wzrost cen spowoduje
zwiększenie popytu na dane dobro, przewidywany wzrost dochodów może skłaniać do
przełożenia zakupów na przyszłość, natomiast spadek dochodów może spowodować
ograniczenie popytu,
− różne czynniki społeczne, jak np.: wykształcenie, płeć, wiek,
− zdarzenia losowe – ogłoszenie klęski żywiołowej spowoduje wzrost popytu przede
wszystkim na dobra żywnościowe.
Prawo popytu mówi, iż popyt jest zależnością odwrotnie proporcjonalną między ceną
a ilością dobra, którą nabywcy chcą i są w stanie nabyć przy założeniu, iż inne elementy
charakteryzujące sytuację rynkową nie ulegną zmianie (ceteris paribus).
Obok popytu, drugim podstawowym elementem procesu rynkowego jest podaż (rys. 9).
Podaż to ilości dóbr i usług oferowane do sprzedaży przez producenta
w danym czasie przy różnej cenie.
Rys. 9. Rodzaje podaży
Wielkość podaży jest to ilość dobra (lub usługi), jaką producenci zamierzają sprzedać po
danej cenie i w określonym czasie.
Wielkość podaży zależy od poziomu ceny danego dobra – wzrost ceny zachęca
producentów do zwiększenia ilości dostarczonego dobra, gdyż w ten sposób wzrosną ich zyski,
natomiast obniżka ceny powoduje spadek opłacalności produkcji i zmniejszenie wielkości
podaży.
Podaż danego dobra zależy od następujących czynników:
− ceny czynników produkcji – spadek cen surowców powoduje wzrost podaży, wzrost
stawek płac w danej branży powoduje spadek podaży,
Podaż
Dóbr i usług produkcyjnych Dóbr i usług
konsumpcyjnych

25
− stosowanych technologii – lepsze i nowocześniejsze technologie umożliwiają wytwarzanie
dóbr przy użyciu mniejszych nakładów czynników produkcji, co
w efekcie powoduje zmniejszenie kosztów wytwarzania i wzrost opłacalności produkcji,
− celów działalności przedsiębiorstwa – w większości przypadków ostatecznym celem
działalności przedsiębiorstwa jest osiąganie zysku, a możliwość jego osiągnięcia zachęca
do zwiększenia podaży,
− cen innych dóbr (komplementarnych, substytucyjnych),
− oczekiwań dotyczących zmian cen – jeżeli przewiduje się że cena danego dobra
w przyszłości wzrośnie, to producenci mogą ograniczyć lub wstrzymać bieżącą produkcję,
− czynników losowych.
Prawo podaży mówi, iż wielkość podaży zmienia się wprost proporcjonalnie do zmiany
ceny (ceteris paribus).
Wielkość popytu (ilość nabywana) podlega zmianom pod wpływem zmian cen, dochodów
lub cen dóbr substytucyjnych bądź komplementarnych. Miarą intensywności tej zależności jest:
a) elastyczność cenowa popytu (Edc). Informuje ona o wpływie wahań cen na gotowość
i zdolność klientów do zakupów danego dobra.
Elastyczność cenową popytu oblicza się według wzoru:
% zmiana ilości nabywanej
Edc =
% zmiana ceny
Stopnie elastyczności cenowej popytu:
− popyt doskonale elastyczny – minimalna zmiana ceny powoduje maksymalną reakcję
nabywcy,
− popyt elastyczny – procentowa zmiana ceny powoduje znacznie większą procentową
zmianę ilości nabywanej,
− popyt proporcjonalny – procentowa zmiana ilości nabywanej jest równa procentowej
zmianie ceny,
− popyt nieelastyczny – procentowa zmiana ceny powoduje nieznaczną procentową zmianę
ilości nabywanej,
− popyt sztywny – absolutny brak reakcji nabywców na zmianę ceny.
Najważniejszymi czynnikami określającymi cenową elastyczność popytu są:
− dostępność substytutów,
− ilość producentów,
− znaczenie dobra dla konsumentów,
− udział wydatku w dochodzie osobistym,
− czasu, jaki mają konsumenci na dostosowanie struktury swych wydatków do
zmieniających się cen.
b) elastyczność dochodowa popytu wyraża stosunek procentowej zmiany ilości nabywanej do
procentowej zmiany dochodu.
% zmiana ilości nabywanej
Edy =
% zmiana dochodu
Stopień elastyczności dochodowej popytu:
− popyt doskonale elastyczny >1 – procentowa zmiana ilości nabywanej jest większa niż
procentowa zmiana dochodów,
− popyt proporcjonalny – procentowa zmiana ilości nabywanej jest dokładnie równa
procentowej zmianie dochodów,

26
− popyt względnie nieelastyczny < 1 – procentowa zmiana ilości nabywanej jest mniejsza od
procentowej zmiany dochodu,
− odwrotnie elastyczny < 0 – rezygnacja z dobra przy wzroście dochodów, zakup towarów
przy zmniejszeniu się dochodów
Elastyczność krzyżowa popytu bada stosunek procentowych zmian w ilości nabywanej
danego dobra do procentowej zmiany ceny innego dobra:
− jeżeli wskaźnik elastyczności krzyżowej popytu jest > 0, to dotyczy dóbr substytucyjnych,
− jeżeli wskaźnik elastyczności krzyżowej popytu jest < 0, to dotyczy dóbr
komplementarnych,
− jeżeli wskaźnik elastyczności krzyżowej popytu jest = 0 to badane dobra są wobec siebie
niezależne.
% zmiana ilości nabywanej dobra X
Edm =
% zmiana ceny dobra Y
Wskaźniki elastyczności popytu mają istotne znaczenie przy podejmowaniu decyzji
ekonomicznych przez producentów:
1. Wartość wskaźnika elastyczności cenowej popytu wpływa na przychody ze sprzedaży przy
zmianie ceny dobra.
Przychody całkowite przy:Wskaźnik cenowej
elastyczności popytu wzroście ceny spadku ceny
Edc >1
Edc<1
Edc=1 bez zmian bez zmian
2. Wartość wskaźnika elastyczności dochodowej popytu informuje o konieczności zmiany
ilości bądź asortymentu produkcji. Przy wzroście dochodów konsumentów producent może
zwiększyć produkcję dóbr wyższego rzędu lub luksusowych czy zastąpić produkcję dóbr
podrzędnych innymi, o wyższym standardzie, większej atrakcyjności. Przy spadku
dochodów należy obniżyć produkcję dóbr wyższego rzędu, luksusowych i zwiększyć
produkcję dóbr podrzędnych.
3. Producent analizuje też wartość wskaźnika mieszanej elastyczności popytu. Dobro
produkowane przez niego jest często substytutem lub dobrem komplementarnym
względem innego dobra. Stąd ilość nabywana jego produktów jest zależna od cen innych
dóbr.
W jakim stopniu producent reaguje na zmianę ceny rynkowej można zaobserwować,
analizując elastyczność cenową podaży. Jeżeli może on łatwo i szybko, w sytuacji dla siebie
korzystnej, zmienić ilość oferowanego dobra, wtedy podaż jest elastyczna. Jeżeli zmiana ilości
jest trudna lub niemożliwa, wówczas podaż określa się jako nieelastyczną lub wręcz sztywną
(doskonale nieelastyczną). Elastyczność cenowa podaży zależy między innymi od:
− czasu, w którym producenci mogą zareagować na zmianę ceny; elastyczność jest tym
większa im dłuższy jest czas,
− rodzaju dobra i rodzaju czynników produkcji niezbędnych do jego wytworzenia; większa
jest elastyczność na dobra przemysłowe niż rolnicze,
− rezerw mocy wytwórczych; większa jest elastyczność, gdy producent posiada rezerwy
mocy wytwórczych.

27
1. Co jest przedmiotem wymiany na rynku?
2. Co to jest popyt i jakich dóbr dotyczy?
3. Co decyduje o wielkości popytu?
4. Co to jest prawo popytu?
5. Co to jest podaż i jak brzmi prawo podaży?
6. Jakie czynniki decydują o podaży?
7. Jakie są rodzaje elastyczności popytu?
8. Jakie są stopnie elastyczności cenowej popytu?
9. Jakie są stopnie elastyczności dochodowej popytu?
10. Czym charakteryzuje się elastyczność krzyżowa popytu?
11. Dlaczego należy analizować wskaźniki elastyczności popytu?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Poniższa tabela zawiera dane o liczbie oferowanych i nabywanych butelek wody
mineralnej przy różnym poziomie cen. Sporządź wykres krzywej popytu i podaży.
Cena produktu
[zł]
Liczba nabywana
[mln butelek]
Liczba oferowana
[mln butelek rocznie]
1,50 70 10
1,70 60 30
1,90 50 50
2,00 40 70
2,30 30 90
1) przeczytać uważnie podane w ćwiczeniu polecenie,
2) przeanalizować materiał nauczania,
3) sporządzić wykres krzywej popytu i podaży,
4) zinterpretować uzyskane wyniki.
Ćwiczenie 2
Uzupełnij tekst, wpisując odpowiednio znak: =, <, >.
1. Popyt jest elastyczny, gdy procentowa zmiana ilości nabywanej, jest……od procentowej
zmiany ceny.
2. Popyt jest nieelastyczny, gdy procentowa zmiana ilości nabywanej, jest……od
procentowej zmiany ceny.
3. Popyt ma elastyczność jednostkową, gdy procentowa zmiana ilości nabywanej,
jest……procentowej zmianie ceny.

28
1) przeczytać uważnie podane w ćwiczeniu polecenie,
2) przeanalizować materiał nauczania dotyczący elastyczności popytu,
3) przeanalizować dane zawarte w ćwiczeniu,
4) wpisać w miejsca wykropkowane znak: +, <, >.
− literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) przedstawić, co jest przedmiotem wymiany na rynku?
2) zdefiniować pojęcie popytu?
3) scharakteryzować czynniki decydujące o popycie?
4) wyjaśnić prawo popytu?
5) zdefiniować pojęcie podaży?
6) wyjaśnić prawo podaży?
7) omówić czynniki decydujące o podaży?
8) scharakteryzować rodzaje elastyczności popytu?
9) omówić stopnie elastyczności cenowej popytu?
10) przedstawić stopnie elastyczności dochodowej popytu?
11) scharakteryzować elastyczność krzyżową popytu?
12) uzasadnić konieczność analizowania przez producentów wskaźników
elastyczności popytu?

29
4.7. Równowaga rynkowa. Zachwianie równowagi rynkowej i jej
konsekwencje
Równowaga rynkowa oznacza stan, w którym przy danej cenie, ilości nabywanego dobra
na danym rynku, odpowiada dokładnie takiej samej ilości oferowanego dobra. Jest ona
opisywana przez dwa parametry, zwane parametrami stanu równowagi. Są to: cena równowagi
oraz ilość równowagi (rys. 10).
PE – cena równowagi
QE – ilość równowagi
D – popyt
S – podaż
Rys. 9. Równowaga rynkowa
Graficznie równowagę na rynku danego dobra wyznacza punkt przecięcia krzywych
popytu i podaży. Jest to punkt równowagi, w którym ilość nabywanego dobra jest równa ilości
oferowanej przy określonej cenie.
Gdy cena dobra jest wyższa od ceny rynkowej – jest nadwyżka rynkowa – ilość oferowana
przewyższa ilość nabywaną. Gdy cena dobra jest niższa od ceny równowagi jest niedobór
rynkowy – ilość nabywana przewyższa ilość oferowaną.
Wolny rynek ustala ceny wyłącznie w wyniku gry sił podaży i popytu. Niekiedy, ze
względu na szczególne znaczenie niektórych dóbr, państwo interweniuje, określając poziom
cen minimalnych i maksymalnych.
Cena maksymalna to cena, powyżej której dane dobro nie może być sprzedawane. Jest ona
niższa od ceny równowagi.
Cena minimalna to cena, poniżej której dane dobro nie może być sprzedawane. Jest ona
wyższa od ceny równowagi.
E – punkt równowagiPE
P2
P1
P
D
S
QE
Nadwyżka
popytu
Nadwyżka
podaży
(rynkowa)
Q

30
1. Co znaczy pojecie równowaga rynkowa?
2. Jakie parametry determinują równowagę rynkową?
3. Co to jest cena równowagi, cena minimalna, cena maksymalna.
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na rynku pojawił się nowy gatunek wędliny – boczek rolowany. Ceny boczku, ilość
oferowaną przez producentów i nabywaną przez konsumentów przedstawia tabela. Na
podstawie danych odczytaj z tabeli, na jakim poziomie ustali się cena i ilość równowagi.
Cena 1 kg boczku w zł Ilość oferowana w tys. ton Ilość nabywana w tys. ton
46 – 70
48 – 60
50 10 50
52 20 40
54 30 30
56 40 20
58 50 10
1) przeczytać uważnie treść zadania,
3) ustalić, na jakim poziomie będzie się kształtowała cena i ilość równowagi,
4) odpowiedzieć na pytanie zawarte w zadaniu.
– literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia
4.7.4 Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) scharakteryzować równowagę na rynku?
2) scharakteryzować parametry determinujące równowagę rynkową?
3) rozróżnić pojęcia: cena równowagi, cena minimalna, cena maksymalna

31
4. 8. Bezrobocie i inflacja
4.8.1 Materiał nauczania
Inflacja jest zjawiskiem uważanym w gospodarce za jeden ze znaczących przejawów
makroekonomicznej nierównowagi gospodarczej. Jest definiowana zazwyczaj jako trwały
wzrost ogólnego poziomu cen, któremu nie odpowiada równoważący wzrost przeciętnej jakości
konsumowanych dóbr i usług. Inflacja nie ma miejsca, gdy pewne dobra
i usługi drożeją, inne zaś tanieją.
Jeżeli przyrost ogólnego poziomu cen dóbr i usług w gospodarce określimy
w procentach, to otrzymaną miarę nazywamy stopą inflacji. Najczęściej przyrost ten określany
jest w okresie 1 roku, a więc wskaźnik nosi nazwę rocznej stopy inflacji.
Trudno jest dokładnie sprecyzować przyczyny inflacji, mogą one tkwić w niewłaściwej
polityce pieniężnej, budżetowej lub być spowodowane nadmiernym inwestowaniem,
dewaluacją waluty krajowej w stosunku do obcych walut, wzrostem cen surowców,
nadmiernymi oczekiwaniami inflacyjnymi, nadmiernym popytem, czy presją związków
zawodowych na wzrost płac nieuzasadniony przyrostem wydajności. Przyczyny inflacji są
jednym z podstawowych kryteriów jej klasyfikacji. W związku z tym rozróżnia się trzy typy
inflacji: popytową, podażową i strukturalną.
Inflacja popytowa (konsumentów lub ciągniona przez popyt) to wzrost ogólnego poziomu
cen w gospodarce w danym okresie czasu, wywołany szybszym wzrostem całkowitych
wydatków niż całkowitej wielkości produkcji. Pobudzenie popytu może wynikać
z następujących źródeł:
− wzrostu wynagrodzeń pracowników,
− wzrostu wydatków publicznych (z budżetu państwa),
− wzrostu popytu inwestycyjnego,
− szybkiego wzrostu eksportu.
Inflacja podażowa (dostawców lub pchana przez koszty) związana jest ze wzrostem
kosztów produkcji lub gwałtownym wzrostem płac. Pojawia się w przypadku ograniczeń
w podaży jednego lub kilku zasobów oraz przy wzroście cen na te zasoby (np. ograniczenie
dostaw surowców rolnych z powodu nieurodzaju). Powodują one fakt, że fizycznie zmniejsza
się ilość zasobów do produkcji i wzrastają ich ceny. Poza tym, wzrost kosztów skłania wielu
producentów do ograniczania wielkości produkcji, co przy niezmienionym popycie także
powoduje wzrost cen. Nakładające się na siebie te zjawiska tworzą pewną spiralę
doprowadzającą najczęściej do coraz szybszego tempa wzrostu poziomu cen i bardzo
poważnego ograniczenia wzrostu gospodarczego.
Inflacja strukturalna pojawia się wówczas, gdy producenci nie mogą sprawnie zmienić
struktury produkcji w związku ze zmianami struktury gospodarki w kraju, a braku określonych
towarów na rynku nie można szybko pokryć niezbędnym importem. Zmiana struktury
gospodarczej pociąga za sobą koszty finansowe, np. zakup nowych technologii, zatrudnienie
wysoko wykwalifikowanej kadry. Koszty te znajdują swoje odbicie
w podniesieniu cen przynajmniej w pewnym okresie czasu.
W zależności od tempa wzrostu przeciętnego poziomu cen wyróżnia się inflację:
− pełzającą, czyli inflację powolną, przejawiającą się jednocyfrowym wskaźnikiem stopy
inflacji (poniżej 5% w skali roku). Na ogół jest to naturalna inflacja, niezakłócająca
procesów gospodarczych;
− kroczącą, która charakteryzuje się stopą inflacji na poziomie do 10%;
− galopującą, osiągającą stopę rzędu 10–150% rocznie. W takiej sytuacji na rynku trudno
przewidzieć reakcje przedsiębiorców. Występuje duża niepewność inwestycji

32
i oszczędzania. Jednocześnie jest wywierana presja na podwyższanie płac, co jeszcze
bardziej wpływa na wzrost ogólnego poziomu cen. Utrzymująca się
w dłuższym czasie poważnie zakłóca stabilność gospodarczą kraju i uniemożliwia wzrost
gospodarczy.
− hiperinflację, nazywaną często inflacją szalejącą. Występuje przy stopie wzrostu cen
większej niż 150% w skali roku. W takiej sytuacji trudno kierować się jakimikolwiek
regułami ekonomicznymi. Pieniądz traci siłę nabywczą z każdym dniem. Dlatego też
istnieje ogólna tendencja do pozbywania się waluty kraju objętego tego typu inflacją
i wykupywania towarów lub waluty obcej. W konsekwencji prowadzi to do destrukcji
wszelkich procesów ekonomicznych i załamania się całej gospodarki.[7, str. 61–62]
Najwięcej z powodu inflacji tracą ludzie utrzymujący się ze względnie stałych dochodów,
osoby posiadające oszczędności w gotówce oraz pożyczkodawcy w sytuacji, gdy stopa
procentowa jest niezmienna. Inflacja jest też niekorzystnym zjawiskiem dla większości
przedsiębiorców. Wzmaga stan niepewności, w jakim te podmioty działają, oraz utrudnia
przewidywania dotyczące przyszłego kształtowania się cen surowców, siły roboczej, cen
własnych produktów, stóp procentowych, kursów walutowych. W takiej sytuacji część
przedsiębiorstw powstrzymuje się od działań mogących podnieść poziom aktywności
gospodarczej, m.in. od decyzji o rozszerzeniu zdolności wytwórczych, wprowadzeniu nowych
produktów czy innowacji technicznych i technologicznych.
Korzyści z inflacji mogą odnieść osoby, które są w stanie łatwo powiększyć swoje
dochody, pożyczkobiorcy, którzy pożyczyli przy stałej stopie procentowej, oraz państwo,
osiągające wyższe wpływy z progresywnych podatków dochodowych.
Poziom cen może również maleć. Jest to sytuacja odwrotna do inflacji, a określana jest
mianem deflacji. Deflacja jest to utrzymujący się spadek poziomu cen. Najczęściej występuje w
okresach pogorszenia koniunktury w gospodarce.
Walka z wysoką inflacją należy na ogół do głównych zadań NBP, który prowadzi
właściwą politykę monetarną. Po określeniu przyczyn wzrostu ogólnego poziomu cen w
gospodarce, czyli zdefiniowaniu typu inflacji, rząd określa właściwe sposoby jej zdławienia.
Określa więc politykę antyinflacyjną. Rząd może zastosować odpowiednie szczegółowe
działania prowadzone w ramach polityki monetarnej, fiskalnej lub strukturalnej.
Zjawisko bezrobocia, obok inflacji, jest poważnym problemem społecznym
i gospodarczym, o wielu negatywnych konsekwencjach dla gospodarki jako całości. Nie tylko
oznacza ono niewykorzystanie części siły roboczej i niższą produkcję w gospodarce, ale także
pogorszenie poziomu życia osób bezrobotnych, frustrację i niezadowolenie społeczne oraz
rozwój niekorzystnych zjawisk społecznych.
W literaturze spotyka się różne definicje bezrobocia. Dlatego też, by je określić wyróżnia
się trzy charakterystyczne cechy osób w wieku produkcyjnym:
− bezrobocie dotyczy osób pozostających bez zatrudnienia, tzn. niewykonujących pracy
najemnej i niepracujących na własny rachunek,
− osób zdolnych i gotowych do podjęcia pracy na typowych warunkach występujących w
gospodarce,
− osób poszukujących zatrudnienia.
Dysponując danymi o liczbie pracujących i liczbie bezrobotnych, można ustalić jedną
z najważniejszych informacji o stanie rynku pracy, czyli stopę bezrobocia. Stopa bezrobocia
jest to stosunek liczby osób bezrobotnych do liczby osób aktywnych zawodowo (pracujących).
Różne powody sprawiają, że ludzie nie pracują zawodowo. W zależności od tych
powodów wyróżnia się wiele odmian bezrobocia. Znajomość tych klasyfikacji jest ważna,
ponieważ poszczególne typy bezrobocia wymagają różnych środków zaradczych.
Najczęściej, ze względu na przyczynę zjawiska, wyróżnia się bezrobocie frykcyjne,
sezonowe, strukturalne i cykliczne.

33
Bezrobocie frykcyjne, inaczej przejściowe – istnieje wtedy, gdy popyt na pracowników
przewyższa podaż. Objęte są nim osoby, które chwilowo pozostają bez pracy ze względu na
zmianę zatrudnienia bez zmiany zawodu.
Bezrobocie sezonowe – w okresach natężenia prac pojawia się dodatkowy popyt na siłę
roboczą, a w okresach ich zmniejszenia następuje redukcja tego popytu.
Bezrobocie strukturalne – wynika ze zmian struktury gospodarki spowodowanych
wprowadzeniem nowych technologii lub produktów wymagających nowych umiejętności.
Dotyka więc pracowników nieposiadających wykształcenia lub doświadczenia zawodowego,
które zapewniałyby im miejsca w pracy w nowych warunkach. Nieodzowne staje się więc
uzupełnianie wykształcenia, zdobywanie nowych umiejętności potrzebnych na rynku pracy.
Bezrobocie cykliczne (koniunkturalne) powstaje, gdy popyt globalny maleje, a ceny i płace
nie przystosowują się dostatecznie szybko, aby mogło być przywrócone pełne zatrudnienie.
Realistycznie rzecz biorąc, bezrobocie nie może zostać nigdy wyeliminowane całkowicie.
Naturalna stopa bezrobocia jest zawsze większa niż zero. Naturalna stopa bezrobocia to
minimalny procent siły roboczej, który nie znajduje zatrudniania z powodu strukturalnych
problemów gospodarki i przechodzenia między poszczególnymi miejscami pracy.
Rząd stara się złagodzić skutki bezrobocia oraz je ograniczyć, stosując aktywne i pasywne
środki zaradcze.
Do środków aktywnych zalicza się:
− publiczne programy zatrudnienia (roboty publiczne), polegające na tworzeniu przez
państwo dodatkowych miejsc pracy w dziedzinach nie cieszących się zainteresowaniem
sektora prywatnego,
− subsydiowanie zatrudnienia, polegające na udzieleniu przez państwo bezzwrotnej pomocy
finansowej przedsiębiorstwom, które rezygnują z planowanej redukcji zatrudnienia lub
tworzą nowe miejsca pracy,
− pożyczki dla przedsiębiorstw w celu stworzenia nowych miejsc pracy oraz pożyczki dla
bezrobotnych w celu podjęcia działalności gospodarczej na własny rachunek,
− szkolenia zawodowe, umożliwiające bezrobotnym zdobywanie i zmianę kwalifikacji,
− usługi pośrednictwa pracy, dotyczące zwłaszcza gromadzenia i udzielania informacji
o wolnych miejscach pracy i bezrobotnych poszukujących pracy.
Pasywna polityka państwa na rynku pracy:
− zasiłki dla bezrobotnych,
− jednorazowe odszkodowanie dla osób zwalnianych z pracy,
− dodatki związane z wcześniejszym przechodzeniem na emeryturę.

34
1. Co to jest inflacja?
2. Jakie są rodzaje inflacji?
3. Jakie są przyczyny inflacji?
4. Jakie są skutki inflacji?
5. Jakie są sposoby zapobiegania inflacji?
6. Jakie są przyczyny bezrobocia?
7. Jakie są rodzaje bezrobocia?
8. Jakie są skutki gospodarcze i społeczne bezrobocia?
9. Jakie są sposoby zapobiegania bezrobociu?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przyporządkuj rodzaj bezrobocia do podanych przyczyn jego powstania.
Strukturalne cykliczne frykcyjne sezonowe
1. Zimne lato niezachęcające do wypoczynku nad morzem – ……………………………..
2. Recesja gospodarcza, spadek produkcji – ……………………………………………….
3. Zmiana miejsca zamieszkania – ………………………………………………………...
4. Zbyt niskie kwalifikacje nieodpowiadające wymaganiom producenta –
…………………………………………………………………………………………...
1) przeanalizować podane w ćwiczeniu sytuacje,
2) zdefiniować rodzaje bezrobocia,
3) przyporządkować rodzaj bezrobocia do sytuacji przedstawionych w ćwiczeniu,
4) wpisać rodzaj bezrobocia w miejsca wykropkowane.
– literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia
Ćwiczenie 2
Uzupełnij tabelę przedstawiającą sytuację na rynku pracy za ostatnie 6 lat (bez roku
bieżącego), korzystając z rocznika statystycznego.
Rok Cywilna ludność aktywna
zawodowo
w tys.
Bezrobotni
zarejestrowani
w tys.
Stopa bezrobocia
w %

35
1) przeanalizować podane w ćwiczeniu polecenie,
2) ustalić na podstawie rocznika statystycznego, bądź odszukać w Internecie niezbędne dane,
3) uzupełnić tabelę wpisując uzyskane dane zgodnie z podanymi kategoriami,
4) zinterpretować uzyskane informacje.
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) zdefiniować pojęcie inflacji?
2) scharakteryzować rodzaje inflacji?
3) podać przyczyny inflacji?
4) przedstawić skutki inflacji?
5) omówić sposoby zapobiegania inflacji?
6) wyjaśnić przyczyny powstawania bezrobocia?
7) scharakteryzować rodzaje bezrobocia?
8) przedstawić skutki gospodarcze i społeczne bezrobocia?
9) omówić sposoby zapobiegania bezrobociu?

36
4.9. Ingerencja rządu i banku centralnego w procesy gospodarcze
Państwo pełni funkcje zewnętrzne i wewnętrzne. Do funkcji zewnętrznych należy między
innymi reprezentowanie jego interesów na arenie międzynarodowej przez rozwijanie
kontaktów politycznych, gospodarczych i kulturalnych z innymi państwami oraz organizacjami
międzynarodowymi. W ramach funkcji wewnętrznych państwo: ustanawia obowiązujące w nim
prawo (sejm, senat), zarządza określonymi dziedzinami życia publicznego (rząd), zapewnia
obywatelom minimum egzystencji (walka z ubóstwem i bezrobociem), tworzy system
oświatowy i koordynuje jego funkcjonowanie, wspiera rozwój kultury oraz zapewnia
bezpieczeństwo jego obywatelom (policja, prokuratura, sądy). W ramach funkcji wewnętrznych
państwo organizuje również gospodarkę oraz oddziałuje na nią przy zastosowaniu różnych
środków.
Zakres ingerencji państwa w gospodarkę budzi wiele kontrowersji. Współczesna
rzeczywistość pokazuje, że funkcja państwa w dziedzinie gospodarki sprowadza się do
korygowania niedoskonałości rynku. Do najważniejszych zadań państwa w gospodarce
rynkowej należy pełnienie funkcji alokacyjnej, regulacyjnej, redystrybucyjnej, stabilizacyjnej
oraz tworzenie norm prawnych przeciwdziałających korupcji (rys. 11).
Rys. 11. Funkcje państwa w gospodarce rynkowej
Funkcja alokacyjna dotyczy takich zasobów, których rozdział w warunkach współczesnej
gospodarki rynkowej bez interwencji państwa mógłby być niekorzystny dla społeczeństwa. Do
zasobów tych należą dobra publiczne: infrastruktura (drogi publiczne i ich oświetlenie, szlaki
kolejowe), podaż pieniądza, ochrona praw własności, obrona narodowa.
Ingerencja państwa konieczna jest również w wypadku tak zwanych efektów zewnętrznych
(negatywnych i pozytywnych) działalności gospodarczej. Dotyczy to przede wszystkim
ochrony środowiska naturalnego. Przykładem może być sytuacja, gdy zanieczyszczenie
atmosfery związane z otwarciem nowego zakładu przemysłowego może niekorzystnie wpłynąć
na popularność pobliskiego uzdrowiska. W takim przypadku państwo ingeruje, ustalając normy
emisji do atmosfery szkodliwych substancji, a także tworzy specjalne strefy ochronne, wolne
od źródeł zanieczyszczeń.
Funkcja regulacyjna dotyczy funkcjonowania gospodarki. Państwo odgrywa ważną rolę
w tworzeniu i utrzymywaniu warunków konkurencji w gospodarce. Największym zagrożeniem
konkurencyjnym są monopole, które mogą pojawić się nawet w najlepiej zorganizowanych
gospodarkach rynkowych. Monopole narzucają innym producentom niekorzystne dla nich
warunki. Ceny produktów lub usług monopolu są zawyżane i wpływają na wzrost inflacji.
Państwo interweniuje wtedy odpowiednim ustawodawstwem lub korzysta
z pomocy specjalnych instytucji (Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów). Interwencja
państwa konieczna jest również w przypadku pojawienia się wad strukturalnych: system
Funkcje państwa
alokacyjna
regulacyjna
redystrybucyjna
przeciwdziałanie
korupcji
stabilizacyjna

37
nadmiernych ubezpieczeń społecznych, niska wydajność pracy, wykorzystywanie przez
przedsiębiorstwa swoich zasobów na nieopłacalną produkcję i inne.
Funkcja redystrybucyjna państwa polega na złagodzeniu nierówności społecznych.
Interwencja państwa w tym przypadku przejawia się w ustaleniu wysokości płacy minimalnej,
rodzaju i wysokości podatków, a także w regulacji cen (np. czynsze) czy udostępnianiu dóbr
bezpłatnych (oświata, opieka lekarska). Państwo szczególnie zaangażowane w redystrybucję
dóbr nazywane jest „państwem opiekuńczym”. Jego funkcjonowanie wymaga poważnych
wydatków budżetowych.
Funkcja stabilizacyjna państwa polega na łagodzeniu skutków trudności pojawiających się
okresowo w gospodarce. Efekty długofalowe można osiągnąć rozwijając szkolnictwo,
promując rozwój nauki i techniki, tworząc dogodne warunki finansowania działalności
gospodarczej. Krótkookresowe skutki daje zwykle regulacja popytu przez państwo, na przykład
przez zwiększenie podaży pieniądza lub podniesienie wydatków państwa.
Aby prawidłowo funkcjonowała gospodarka państwa, istotne jest tworzenie odpowiednich
norm prawnych przeciwdziałających korupcji. Zjawisko korupcji destabilizuje państwo,
zakłóca warunki konkurencji w gospodarce, jest także zagrożeniem praw człowieka, ponieważ
narusza zasadę równości wszystkich obywateli wobec prawa.
Bankiem centralnym naszego kraju jest Narodowy Bank Polski (NBP). Spełnia on
następujące funkcje:
1) świadczy usługi bankowe instytucjom finansowym (jest bankiem banków). Są to takie
usługi, jakie banki komercyjne świadczą swoim klientom:
− udzielanie kredytów bankom komercyjnym,
− prowadzenie rozliczeń międzybankowych,
− prowadzenie rachunków depozytowych. Banki posiadają swoje rezerwy oraz inne
zdeponowane fundusze na rachunkach w NBP
− udzielanie pożyczek,
2) pełni funkcję banku państwa. NBP świadczy usługi bankowe instytucjom rządowym,
prowadzi rachunek bankowy Ministerstwa Finansów, a także zajmuje się obsługą emisji
papierów wartościowych Skarbu Państwa
3) nadzoruje banki komercyjne. NBP ustanawia zasady postępowania dla całego systemu
bankowego, a w szczególności dla poszczególnych instytucji wchodzących w skład tego
systemu. Celem tych zasad jest zapewnienie bezpieczeństwa i solidności usług
świadczonych przez wszystkie banki komercyjne,
4) kontroluje podaż pieniądza i kredytu w gospodarce. Poziom podaży pieniądza powinien
odpowiadać potrzebom gospodarki narodowej. NBP stosuje szereg instrumentów
ekonomicznych i prawnych:
− emituje pieniądz gotówkowy (jest bankiem emisyjnym),
− określa obowiązkowy poziom rezerw bankowych,
− kształtuje poziom swoich stóp procentowych,
− dokonuje tzw. operacji otwartego rynku, czyli kupuje bądź sprzedaje papiery
wartościowe.

38
1. Jakie funkcje pełni państwo w gospodarce rynkowej?
2. Czym charakteryzują się poszczególne funkcje?
3. Dlaczego konieczna jest ingerencja państwa w procesy gospodarcze?
4. Jaka jest rola banku centralnego w państwie?
5. Jakie są zadania banku centralnego?
6. Jakie funkcje pełni bank centralny?
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Bank centralny (NBP) reguluje podaż pieniądza. Aby wykonać to zadanie NBP, ustanawia
obowiązkowy poziom rezerw. Uzupełnij luki w poniższym teście, wpisując właściwe
odpowiedzi.
Podwyższenie wskaźnika rezerw obowiązkowych zmusza banki do utrzymywania …………..
części depozytów w formie gotówki w banku centralnym. Depozyty te ………………………
być przeznaczone na działalność kredytową i proces kreacji pieniądza ulega …………………
Aktywność gospodarcza ………………………. Obniżenie wskaźnika rezerw obowiązkowych
…………………………….. możliwości udzielania kredytów przez bank. Działalność
gospodarcza zostaje………………………………………………………………...
1) przeanalizować treść ćwiczenia,
3) wyszukać w materiale niezbędne informacje,
4) uzupełnić luki w tekście, wpisując poprawne odpowiedzi.
Ćwiczenie 2
Przeczytaj uważnie poniższe stwierdzenia. Jeżeli uważasz, że stwierdzenie jest prawdziwe,
wpisz literę P, jeżeli uważasz, że nieprawdziwe, wpisz literę F.
1.…Stabilizacyjna funkcja rządu polega na zapewnieniu właściwej ilości dóbr i usług.
2….Stabilizacyjna funkcja rządu polega na dążeniu do pełnego zatrudnienia, stabilizacji cen
i wzrostu gospodarczego.
3….Dystrybucyjna funkcja rządu polega na sprawnym funkcjonowaniu aparatu rządowego.
4….Dystrybucyjna funkcja rządu polega na doprowadzeniu do właściwej dystrybucji dochodu
w gospodarce.
5….Alokacyjna funkcja rządu polega na utrzymywaniu odpowiednich warunków konkurencji.
6….Alokacyjna funkcja rządu polega na doprowadzeniu do właściwej dystrybucji dochodu
w gospodarce.

39
1) przeczytać uważnie podane w ćwiczeniu stwierdzenia,
3) wpisać literę P bądź F w miejsca wykropkowane – odpowiednio, jeśli zdanie jest
prawdziwe lub nie.
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wymienić funkcje państwa w gospodarce rynkowej?
2) scharakteryzować funkcje państwa w gospodarce rynkowej?
3) uzasadnić konieczność ingerowania państwa w procesy gospodarcze?
4) przedstawić rolę banku centralnego w kraju?
5) omówić zadania banku centralnego?
6) scharakteryzować funkcje banku centralnego?

40
4.10. Polityka fiskalna i monetarna
Polityka fiskalna polega na gospodarowaniu przez rząd dochodami i wydatkami dla
osiągnięcia określonych celów, a zwłaszcza stabilizacji gospodarki przez przeciwdziałanie
wahaniom cyklicznym oraz ograniczenie bezrobocia i wzrostu cen. Jest realizowana przez
budżet państwa, który jest podstawowym planem finansowym państwa opracowywanym na
jeden rok, obejmującym z jednej strony dochody, a z drugiej wydatki.
Na dochody składają się dochody podatkowe i niepodatkowe (m.in. wpłaty z zysku NBP,
cła, dochody jednostek budżetowych).
Najważniejszym źródłem dochodu budżetu są podatki. Jest to przymusowe, bezzwrotne
świadczenie pieniężne, pobierane przez państwo od jednostek gospodarczych i osób
fizycznych. Rozróżniamy podatki bezpośrednie i pośrednie.
Podatki bezpośrednie to podatek od dochodów osób fizycznych i prawnych oraz podatek
od majątku.
Do podatków pośrednich zalicza się m.in.: podatek od wartości dodanej (VAT)
i akcyzowy.
Uzyskane głównie za pośrednictwem podatków dochody, rząd przeznacza na pokrycie
wydatków związanych z finansowaniem działalności nieprodukcyjnej (szkolnictwa, służby
zdrowia), działań interwencyjnych państwa (np. subwencji dla inwestycji rządowych) oraz z
dofinansowaniem świadczeń socjalnych (rent, emerytur).
Wydatki budżetowe dzielą się na realne i transfery. Wydatki realne dotyczą zakupu
produktów i usług przez administrację państwową (np. zakup lekarstw dla szpitali). Należą do
nich również płatności za usługi dla urzędników administracji, nauczycieli
i lekarzy.
Transfery są to płatności rządu na rzecz różnych jednostek gospodarczych bez wzajemnego
świadczenia usług z ich strony. Zaliczamy do nich dopłaty do emerytur i rent, zapomogi dla
biednych itp. Transfery rządowe dotyczą również subwencji udzielanych budżetom lokalnym,
przedsiębiorstwom państwowym lub komunalnym oraz prywatnym firmom. Celem subwencji
jest dofinansowanie niektórych rodzajów produkcji, zwiększanie zdolności eksportowych,
ochrona miejsc pracy, stabilizacja koniunktury.
Polityka fiskalna nie jest jednak jedynym sposobem oddziaływania na gospodarkę. Innym
i nie mniej potężnym jest polityka monetarna, polegająca na zmianie podaży pieniądza w celu
osiągnięcia zamierzonych celów gospodarczych.
Polityka monetarna (pieniężna) jest rodzajem polityki gospodarczej, a polega na
kształtowaniu podaży pieniądza.
Bank centralny określa warunki funkcjonowania rynków finansowych, czyli wpływa na
podaż funduszy kredytowych i popyt na nie. Inaczej mówiąc, bank centralny wpływa na ceny i
rozmiar kredytów, a to określa wielkość podaży pieniądza. W ten sposób bank dąży do takiego
ustawiania gospodarki, aby osiągnęła produkcję przy pełnym zatrudnieniu czynników
wytwórczych i bez inflacji.
Istnieją trzy najważniejsze narzędzia polityki monetarnej:
1) operacje otwartego rynku, które polegają na zakupie i sprzedaży papierów wartościowych
bankom i szerokiej publiczności. Kupując na otwartym rynku papiery wartościowe bank
centralny przyczynia się do zwiększania rezerw w bankach i ilości pieniądza w obiegu,
gdyż za kupowane papiery wartościowe bank płaci pieniądzem. Prowadzi to do wzrostu
udzielanych kredytów przez banki, czyli do wzrostu podaży pieniądza, obniżając
jednocześnie stopę procentową. Sprzedaż na otwartym rynku papierów wartościowych

41
prowadzi do przeciwnych rezultatów. Banki i ludzie płacą pieniędzmi za papiery
wartościowe, czyli możliwości udzielania kredytów przez banki ulegają ograniczeniu, co
prowadzi do zmniejszenia podaży pieniądza i podwyższenia stopy procentowej;
2) wyznaczanie stopy rezerw obowiązkowych, która determinuje wielkość kredytów
udzielanych przez banki. Jeżeli stopa rezerw obowiązkowych rośnie, to większa część
depozytów musi pozostawać w skarbcu jako rezerwa obowiązkowa. Pozostaje więc mniej
środków do udzielania kredytów, co prowadzi do ograniczenia podaży pieniądza. Obniżenie
stopy rezerw obowiązkowych zwiększa ilość kredytów udzielanych przez banki, co
sprawia, że podaż pieniądza w gospodarce rośnie;
3) określanie stopy redyskontowej, która jest ceną za kredyty zaciągane w banku centralnym.
Określanie tej stopy wpływa na wielkość kredytów udzielanych przez banki. Niższa stopa
umożliwia łatwiejsze zaciąganie kredytów przez banki, czyli prowadzi do wzrostu ich
rezerw, a przez to zwiększa wielkość udzielanych przez nie kredytów. Prowadzi to,
oczywiście, do wzrostu podaży pieniądza. Podwyższeniu stopy redyskontowej towarzyszy
zmniejszenie podaży pieniądza.
1. Na czym polega polityka fiskalna państwa?
2. Jakie są instrumenty polityki fiskalnej państwa?
3. Czym charakteryzują się poszczególne instrumenty polityki fiskalnej?
4. Na czym polega polityka monetarna państwa?
5. Jakie są narzędzia polityki monetarnej?
6. Czym charakteryzują się poszczególne narzędzia polityki monetarnej?
4.10.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Podane poniżej rodzaje wydatków budżetowych przyporządkuj do dwóch grup: wydatków
realnych i transferów, wpisując w odpowiednie miejsce symbol R lub T.
1.… Zakup sprzętu medycznego dla szpitali.
2.… Dopłata do czynszów mieszkaniowych.
3.… Wynagrodzenie pracowników straży miejskiej.
4.… Wypłata zasiłków rodzinnych.
5.… Dopłata do cen płodów rolnych.
6.… Budowa portu lotniczego.
7.… Dopłata do rent i emerytur.
8.… Dotacje na utrzymanie i modernizację infrastruktury kolejowej.
2) przeczytać uważnie przykłady podane w ćwiczeniu,
3) dokonać ich analizy,
4) ustalić, które z twierdzeń należy do wydatków realnych, a które do transferów,
5) wpisać w miejsca wykropkowane R lub T zgodnie z poleceniem zawartym w ćwiczeniu.

42
Ćwiczenie 2
Uzupełnij w tekście luki, wpisując prawidłowe odpowiedzi w miejsca wykropkowane.
Wzrost stopy oprocentowania kredytów powoduje ……………… kosztów zaciągania
kredytów przez banki komercyjne w banku centralnym, a tym samym zachęca je do trzymania
…………………. rezerw dobrowolnych. Wzrost rezerw dobrowolnych …………. podaż
kreowanego pieniądza. Obniżenie stopy oprocentowania kredytów ………………. cenę
kredytów i wpłynie na ……………………. popytu na pieniądz.
1) przeczytać uważnie treść ćwiczenia,
3) wyszukać w materiale nauczania niezbędne informacje,
4) uzupełnić luki w tekście, wpisując poprawne odpowiedzi.
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) scharakteryzować zadania polityki fiskalnej?
2) rozróżnić narzędzia polityki fiskalnej?
3) scharakteryzować poszczególne instrumenty polityki fiskalnej?
4) scharakteryzować zadania polityki monetarnej państwa?
5) rozróżnić narzędzia polityki państwa?
6) scharakteryzować poszczególne instrumenty polityki monetarnej państwa?

43
4.11. Ekonomia gospodarki otwartej
Gospodarka otwarta to taka, w której dużą rolę odgrywają powiązania z zagranicą.
W gospodarce otwartej pojawiają się dwa nowe strumienie płatności, które powinniśmy
uwzględnić, chcąc ustalić efekt całorocznej pracy społeczeństwa. Po pierwsze, zagranica
kupuje dobra wyprodukowane w naszym kraju (jest to nasz eksport). Po drugie, część
wydatków krajowych gospodarstw domowych, przedsiębiorstw i państwa zostaje przeznaczona
na zakup dóbr wyprodukowanych za granicą (jest to nasz import).
Eksport jest to wartość dóbr kupionych przez zagranicę w naszym kraju.
Import jest to wartość naszych zakupów poczynionych za granicą.
Gospodarka zamknięta, tzn. nieuczestnicząca w handlu międzynarodowym, jest całkowicie
uzależniona od istniejącej struktury aparatu wytwórczego oraz dostępnych zasobów
wewnętrznych. W takiej gospodarce możliwości zmiany dochodu narodowego są niewielkie,
ponieważ są ograniczone elastycznością istniejącego aparatu wytwórczego. Taką barierę można
ograniczyć, otwierając gospodarkę, to znaczy, włączyć ją do współpracy z zagranicą.
Z handlu zagranicznego mogą wynikać korzyści dotyczące zarówno gospodarki danego
kraju, jak i poszczególnych podmiotów w niej działających. Do korzyści tych można zaliczyć:
− efektywny sposób alokacji zasobów, wynikający np. ze zwiększonej skali produkcji,
− zwiększenie możliwości produkcyjnych danego kraju,
− szersza i bardziej różnorodna oferta towarowa,
− niższe ceny i rozszerzona wewnętrzna konsumpcja.
Pozwala to bowiem nie tylko na zagospodarowanie ewentualnych nadwyżek, ale także na
znaczne unowocześnienie procesów produkcyjnych poprzez oddziaływanie konkurencji
międzynarodowej oraz przepływ nowości technicznych i technologicznych.
1. Czym charakteryzuje się gospodarka zamknięta?
2. Czym charakteryzuje się gospodarka otwarta?
3. Jakie korzyści dla kraju wynikają z handlu zagranicznego?

44
4.11.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wyszukaj w roczniku statystycznym 10 krajów, które są najpoważniejszymi partnerami
Polski w wymianie międzynarodowej. Uwzględnij dane za rok ubiegły.
Lp. Nazwa kraju Wielkość obrotów (w zł)
1) przeczytać dokładnie polecenie,
2) wyszukać w roczniku statystycznym niezbędne do wykonania ćwiczenia informacje,
3) wpisać nazwy krajów oraz wielkość obrotów w miejsca wyznaczone w tabeli.
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) scharakteryzować gospodarkę zamkniętą?
2) przedstawić, na czym polega gospodarka otwarta?
3) przedstawić kraje, z którymi Polska współpracuje w ramach wymiany
międzynarodowej?

45
4.12. Jednolity rynek europejski. Fundusze strukturalne
i spójności
Integracja ekonomiczna może polegać na utworzeniu strefy wolnego handlu, unii celnej,
wspólnego rynku, unii gospodarczej. Wszystkie te formy łączy Unia Europejska (UE) i jest, jak
do tej pory, jedynym przykładem pełnej integracji gospodarczej. Powołanie wspólnych
organizacji ponadnarodowych, a także wspólna polityka w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości
i spraw wewnętrznych, bezpieczeństwa i polityki zagranicznej zbliżają Unię do formy
organizmu państwowego.
Pojęcie wspólnego rynku dotyczy obszaru kilku państw, na którym obowiązuje prawo
znoszące wszelkie bariery obrotu gospodarczego. W Unii Europejskiej termin ten stosowany
był do określenia głównego celu integracji europejskiej. Osiągnięciami, które umożliwiły
powstanie jednolitego, wewnętrznego rynku europejskiego były: swobodny przepływ towarów,
kapitału, usług i pracowników oraz swoboda prowadzenia działalności gospodarczej
w warunkach konkurencji.
Niewątpliwie zaletą integracji jest możliwość korzystania ze wsparcia finansowego
z funduszy unijnych: strukturalnych i spójności.
Fundusze strukturalne są instrumentami Polityki Strukturalnej Unii Europejskiej. Ich
zadaniem jest wspieranie restrukturyzacji i modernizacji gospodarek krajów UE. W ten sposób
wpływa się na zwiększenie spójności ekonomicznej i społecznej Unii. Fundusze kierowane są
do tych sektorów gospodarki i regionów, które bez pomocy finansowej nie są
w stanie dorównać do średniego poziomu ekonomicznego w UE. W skład Unii wchodzą
regiony dobrze rozwinięte oraz te, których poziom rozwoju znacznie odbiega od „średniej
europejskiej”. Polityka Strukturalna i Fundusze mają pomóc władzom centralnym
i regionalnym słabiej rozwiniętych regionów w rozwiązywaniu ich najważniejszych problemów
gospodarczych.
Istnieją cztery Fundusze Strukturalne:
1. Europejski Fundusz Społeczny.
2. Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej.
3. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego.
4. Finansowy Instrument Orientacji Rybołówstwa.
Europejski Fundusz Społeczny powołany został w celu wspierania wspólnotowej polityki
społecznej. Finansuje on działania państw członkowskich w zakresie przeciwdziałania
bezrobociu i rozwoju zasobów ludzkich. Ze środków funduszu finansowane są głównie
szkolenia zawodowe, stypendia, praktyki zawodowe, doradztwo i pośrednictwo zawodowe,
analizy i badania dotyczące rynku pracy.
Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej zajmuje się wspieraniem przekształceń
struktury rolnictwa oraz wspomaganiem rozwoju obszarów wiejskich. Na fundusz ten
przeznaczona jest największa część budżetu Unii Europejskiej. Ponadto środki funduszu
pochodzą z opłat nakładanych na importowane spoza Unii Europejskiej produkty rolne.
Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej składa się z dwóch sekcji: Sekcji Gwarancji,
która finansuje wspólną politykę rolną (zakupy interwencyjne produktów rolnych, dotacje
bezpośrednie dla rolników) oraz Sekcji Orientacji, która wspiera przekształcenia
w rolnictwie w poszczególnych państwach UE i jest instrumentem polityki strukturalnej.
Głównym zadaniem Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego jest niwelowanie
dysproporcji w poziomie rozwoju regionalnego krajów należących do UE. Działalność tego
funduszu koncentruje się na następujących dziedzinach:

46
− inicjatywy na rzecz rozwoju lokalnego oraz zatrudnienia, jak też wspieranie rozwoju
działalności średnich i małych przedsiębiorstw,
− rentowne inicjatywy produkcyjne, umożliwiające tworzenie lub utrzymywanie trwałego
zatrudnienia,
− infrastruktura,
− rozwój turystyki oraz inwestycji w dziedzinie kultury,
− ochrona i poprawa stanu środowiska,
− rozwój społeczeństwa informacyjnego.
Finansowy Instrument Orientacji Rybołówstwa wspiera restrukturyzację rybołówstwa
państw członkowskich. Za jego pośrednictwem finansowane są inicjatywy w następujących
dziedzinach:
− rozwój hodowli ryb,
− rozwój infrastruktury portów rybackich oraz ich wyposażenie w niezbędne zaplecze
i urządzenia,
− restrukturyzacja i unowocześnienie floty rybackiej oraz metod połowu i przetwarzania ryb,
− podnoszenie konkurencyjności produktów rybnych i ich promowanie na rynku.
Fundusz Spójności został powołany w celu zmniejszania różnic w poziomie gospodarczo-
społecznym krajów i regionów Unii Europejskiej. Różnice w poziomie ekonomicznym
pojawiły się wraz z przyjmowaniem do Unii kolejnych państw członkowskich, których wyniki
gospodarcze odbiegały od państw najbardziej rozwiniętych. Fundusz Spójności ma dostarczać
wsparcia finansowego na realizację dużych inwestycji związanych z rozwojem lub
modernizacją infrastruktury transportowej i ochrony środowiska. Pomoc Unii Europejskiej dla
sektora środowiska i sektora transportu odzwierciedla filozofię trwałego i zrównoważonego
rozwoju. Polega ona na zwiększaniu produktywności i konkurencyjności gospodarki głównie
poprzez rozwój infrastruktury transportowej, ale zarazem nie kosztem środowiska i jego
zasobów, a przez to – kosztem przyszłych pokoleń. Fundusz Spójności jest instrumentem
polityki strukturalnej Unii Europejskiej, lecz nie zalicza się do funduszy strukturalnych. Pomoc
z Funduszu ma zasięg krajowy, a nie regionalny jak w przypadku funduszy strukturalnych.
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń.
1. Czemu służą fundusze strukturalne?
2. Jakie występują rodzaje funduszy strukturalnych?
3. Czym charakteryzują się poszczególne fundusze strukturalne?
4. Jakie zadania spełniają fundusze strukturalne?
5. Jakie zadania spełnia fundusz spójności?

47
4.12.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przyporządkuj wybrane działania do poszczególnych funduszy strukturalnych.
Rodzaj działania Rodzaj funduszu
Modernizacja infrastruktury transportowej
Promocja na rynku produktów rybnych
Szkolenia zawodowe i stypendia
Rozwój społeczeństwa informacyjnego
Wspieranie przekształceń w rolnictwie
Rozwój turystyki
Zmniejszanie różnic w poziomie gospodarczo
– społecznym krajów UE
Doradztwo i pośrednictwo zawodowe
Ochrona środowiska
2) przeanalizować materiał nauczania dotyczący funduszy strukturalnych i spójności,
3) przeanalizować działania zawarte w tabeli,
4) wpisać w miejsce zaznaczone w tabeli rodzaj funduszu, w ramach którego realizowane są
poszczególne działania.
Ćwiczenie 2
Przedstaw trzy inwestycje, jakie powstały w Twojej okolicy, regionie przy wsparciu środków
finansowych Unii Europejskiej.
Rodzaj inwestycji Nazwa programu unijnego Nazwa Funduszu
1) przeanalizować dokładnie treść ćwiczenia,
2) wyszukać w dostępnych źródłach informacji niezbędne do wykonania ćwiczenia dane,
3) wpisać rodzaje inwestycji w miejsce do tego wyznaczone, zgodnie z podanymi kryteriami.

48
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wymienić rodzaje funduszy strukturalnych?
2) scharakteryzować poszczególne rodzaje funduszy?
3) rozróżnić działania objęte poszczególnymi funduszami?
4) przedstawić konkretny przykład wykorzystania środków finansowych?
danego funduszu na realizację konkretnego działania?

49
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
TEST PISEMNY – TEST WYBORU
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test pisemny zawiera 20 zadań i sprawdza Twoje wiadomości z zakresu gospodarowania
na rynku zasobów, dóbr i usług.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Wskaż tylko jedną odpowiedź
prawidłową. W przypadku pomyłki zakreśl kółkiem błędną odpowiedź i zaznacz
odpowiedź poprawną.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu pisemnego masz 40 minut.

2. Gospodarowanie na rynku zasobów, dóbr i usług

2. Gospodarowanie na rynku zasobów, dóbr i usług

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Viewers also liked

Viewers also liked (19)

Similar to 2. Gospodarowanie na rynku zasobów, dóbr i usług

Similar to 2. Gospodarowanie na rynku zasobów, dóbr i usług (20)

More from Lukas Pobocha

More from Lukas Pobocha (20)

2. Gospodarowanie na rynku zasobów, dóbr i usług