Khoa học và Sức khỏe trẻ em

1. B GIÁO D C & ÀO T O
I H C HU
KHOA Y T CÔNG C NG
B môn: S c kh e môi trư ng
-----&*&-----
BÀI GI NG
KHOA H C MÔI TRƯ NG
VÀ S C KH E MÔI TRƯ NG
(Có b sung s a ch a)
Ch biên: Th.S. GVC. Nguy n H u Ngh
Hu , 2008

2. 1 1
MÔI TRƯ NG VÀ S C KHO CON NGƯ I
M c tiêu h c t p
1. Di n gi i ư c nh nghĩa môi trư ng s ng và các phương pháp nghiên c u
2. Hi u ư c tác ng qua l i gi a cơ th và Môi trư ng
3. Phân tích ư c kh năng t i u ch nh c a môi trư ng và s ô nhi m
I. Kháí ni m chung v Môi trư ng s ng
1. nh nghĩa Môi trư ng
Theo nghĩa r ng nh t thì “ Môi trư ng” là t p h p các i u ki n và hi n tư ng
bên ngoài có nh hư ng t i m t v t th ho c s ki n. B t c v t th , s ki n nào cũng
t n t i và di n bi n trong môi trư ng như môi trư ng v t lý, môi trư ng pháp lý , môi
trư ng kinh t ,..vv...Th c ra, các thành ph n như khí quy n ,thu quy n, th ch quy n,
t n t i trên Trái t ã t r t lâu, nhưng ch khi có m t các cơ th s ng thì chúng m i
tr thành các thành ph n c a môi trư ng s ng.
Môi trư ng s ng là t ng các i u ki n bên ngoài có nh hư ng t i s s ng và s
phát tri n c a các cơ th s ng . ôi khi ngư i ta còn g i khái ni m môi trư ng s ng
b ng thu t ng môi sinh ( living environment).
Môi trư ng s ng c a con ngư i là t ng h p các i u ki n v t lý, hoá h c, sinh
h c, xã h i bao quanh con ngư i và có nh hư ng t i s s ng, s phát tri n c a t ng cá
nhân và toàn b c ng ng ngư i. Thu t ng “Môi trư ng” thư ng dùng v i nghĩa này.
Môi trư ng s ng c a con ngư i là vũ tr bao la, trong ó có h M t tr i và Trái t.
Các thành ph n c a môi trư ng s ng có nh hư ng tr c ti p t i con ngư i trên Trái t
g m 4 quy n: sinh quy n, thu quy n, khí quy n, th ch quy n .
Có th nêu ra m t nh nghĩa chung v môi trư ng như sau :
Môi trư ng là t p h p các y u t t nhiên và xã h i bao quanh con ngư i có
nh hư ng t i con ngư i và tác ng qua l i v i các ho t ng s ng c a con ngư i như
: không khí, nư c, t, sinh v t, xã h i loài ngư i,...vv.....
-Môi trư ng s ng c a con ngư i theo ch c năng ư c chia thành các lo i :
-Môi trư ng t nhiên: bao g m các y u t t nhiên như các y u t v t lí, hoá h c
và sinh h c, t n t i khách quan ngoài ý mu n con ngư i.
-Môi trư ng xã h i: là t ng th các quan h gi a ngư i và ngươi t o nên s thu n
lơii ho c tr ng i cho s t n t i và phát tri n c a các cá nhân và c ng ng loài ngư i.
-Môi trư ng nhân t o: là t t c các y u t t nhiên, xã h i do con ngư i t o nên
và ch u s chi ph i c a con ngư i .
Môi trư ng theo nghĩa r ng là t ng các nhân t như không khí, nư c , t, ánh sáng
,âm thanh,c nh quan,xã h i ,vv.....có nh hư ng t i ch t lư ng cu c s ng con ngư i và các tài
nguyên thiên nhiên c n thi t cho sinh s ng và s n xu t c a con ngư i. Môi trư ng theo nghĩa
h p là t ng các nhân t như không khí, nư c, t, ánh sáng.. vv.....liên quan t i ch t lư ng
cu c s ng con ngư i, không xét t i tài nguyên .
T các nh nghĩa trên có th sinh ra nhi u quan ni m khác nhau v khoa h c môi
trư ng :
Môi trư ng là i tư ng nghiên c u c a nhi u ngành khoa h c ang có hi n nay ( sinh
h c, a h c, hoá h c vv....).Tuy nhiên, các ngành khoa h c nói trên ch quan tâm n m t
ph n ho c m t thành ph n theo nghĩa h p.
Môi trư ng là i tư ng nghiên c u c a m t ngành khoa h c liên ngành có m c ích
ch y u là b o v môi trư ng s ng lâu dài c a con ngư i trên Trái t. Trong giai o n hi n
nay, ho t ng phát tri n kinh t và khoa h c k thu t c a con ngư i có nh hư ng m nh m
t i ch t lư ng môi trư ng s ng (khai thác tài nguyên thiên nhiên, gia tăng dân s , s n xu t

3. 1 2
công nghi p). Không có m t ngành khoa h c ang có hi n nay i u ki n nghiên c u và
gi i quy t m i nhi m v c a công tác b o v môi trư ng là qu n lí và b o v ch t lư ng các
thành ph n môi trư ng s ng c a con ngư i và các sinh v t trên Trái t.
2. Các phương pháp nghiên c u
Khoa h c môi trư ng s d ng m t lo t các phương pháp nghiên c u lí thuy t và th c
nghi m c a các ngành khoa h c cơ b n khác :
-Các phương pháp thu th p và x lý s li u th c t , các th c nghi m .
-Các phương pháp phân tích thành ph n môi trư ng .
-Các phương pháp phân tích, ánh giá xã h i, qu n lý xã h i, kinh t .
-Các phương pháp tính toán , d báo, mô hình hoá.
-Các gi i pháp k thu t, ti n b k thu t .
-Các phương pháp phân tích h th ng.
3. Các n i dung nghiên c u
Các nghiên c u môi trư ng r t a d ng ư c phân chia theo nhi u cách khác nhau.
ây có th chia ra làm 4 b n lo i ch y u :
-Nghiên c u c i m c a các thành ph n môi trư ng ( t nhiên ho c nhân t o ) có
nh hư ng ho c ch u nh hư ng c a con ngư i, ó là nư c, không khí, t ,sinh v t, h sinh
thái, khu công nghi p, ô th , nông thôn vv..... ây, khoa h c môi trư ng t p trung nghiên
c u m i quan h và tác ng qua l i gi a con ngư i v i các thành ph n c a môi trư ng s ng.
-Nghiên c u công ngh , k thu t x lý ô nhi m, b o v ch t lư ng môi trư ng s ng
c a con ngư i.
-Nghiên c u t ng h p các bi n pháp qu n lý v khoa h c kinh t , lu t pháp, xã h i
nh m b o v môi trư ng và phát tri n b n v ng Trái t, qu c gia, vùng lãnh th , ngành công
nghi p.
-Nghiên c u v phương pháp mô hình hoá, phương pháp phân tích hoá h c ,v t lý,
sinh v t ph c v cho ba nôi dung trên.
II. M i quan h gi a cơ th và Môi trư ng s ng
Khoa h c môi trư ng là ngành khoa h c nghiên c u m i quan h và tương tác qua l i
gi a con ngư i và môi trư ng xung quanh. Con ngư i và môi trư ng luôn th ng nh t v i
nhau. Ngư i xưa t ng phát hi n quy lu t “ Thiên – Nhân h p nh t”
Cơ th áp ng trư c các tác ng c a môi trư ng s ng b ng các bi u hi n khác nhau:
Ph n x , thích ng, không thích ng, gi thích ng, r i lo n thích ng....
M t khác con ngư i can thi p vào môi trư ng có m c ích trư c h t c i t o môi
trư ng. Ví d các ho t ng s n xu t, khai thác tài nguyên thiên nhiên, các ho t ng y t ,
i u tr .... gây nên s thay i m i tương tác gi a cơ th và môi trư ng s ng.
Tóm l i, Môi trư ng và cơ th ph i th ng nh t v i nhau, s thay i c a môi trư ng
trong m t gi i h n nh t nh kéo theo s thay i thích nghi c a cơ th s ng, do ó càng
c ng c cơ ch thích nghi v n ã linh ho t, càng linh ho t hơn. S thay i t ng t ho c
vư t quá gi i h n thích nghi s d n n nh ng h u qu x u, th m chí tiêu di t m t vài gi ng
loài sinh v t.
Thích ng là quá trình i u ch nh, òi h i có m t th i gian nh t nh cơ th thích
nghi ư c v i các y u t môi trư ng. N u không th i gian thì s d n n r i lo n thích ng
hay Gi thích ng, v n này gi i thích m t s b nh c a n n văn minh : B nh cao huy t
áp, b nh tâm th n kinh......
u th p k 70, nhà a hoá ngư i Anh Hamilton ã ưa ra k ho ch th c nghi m là
xác nh hàm lư ng nguyên t hoá h c trong á, b i, t, gi y, cá, lương th c, máu và não
xem hàm lư ng các nguyên t hoá h c trong cơ th con ngư i và v t ch t trong môi trư ng có

4. 1 3
quan h gì v i nhau không. K t qu giám nh 60 lo i nguyên t hoá h c cho th y t l hàm
lư ng các nguyên t hoá h c tương ng trong v Trái t. Thí d hàm lư ng 4 nguyên t ch
y u C.H.O.N chi m 99,4% kh i lư ng con ngư i và 50,5% v Trái t .Các nghiên c u a
hoá sinh thái cho th y có m t s b nh t t có liên quan t i s thi u h t hay dư th a nguyên t
hoá h c trong t á khu v c. Thí d thi u Se -viêm kh p xương , thi u k m - ngư i lùn,
thi u iot-bư u c , th a Cd- au xương, t g y xương. Năm 1955, huy n Phusan Nh t B n
phát hi n lo i b nh g y xương do th a Cd. B nh hoành hành trong th i gian hơn 20 năm,
riêng 1963-1967 làm ch t 207 ngư i. Nguyên nhân c a lo i b nh trên là do n ng Cd cao,
có trong nư c th i c a ho t ng khai thác m t s m Pb, Zn n m u ngu n m t con sông
cung c p nư c tư i cho các cánh ng lúa c a huy n Phusan .
Khi phơi nhi m v i các y u t môi trư ng, s áp ng c a cơ th còn ph thu c vào
các c trưng c a cơ th mang tính ch t cá nhân, như y u t di truy n, tình tr ng dinh dư ng,
tu i, gi i, ch ng t c, i u ki n v t ch t, s rèn luy n....Chính vì các c trưng ó mà cơ th
có các áp ng khác nhau trư c các tác ng c a môi trư ng và k t qu là tình tr ng s c kho
s khác nhau.
Như v y, trong gian o n hi n nay, có th xem khoa h c môi trư ng là m t ngành
khoa h c c l p, ư c xây d ng trên cơ s tích h p các ki n th c c a các ngành khoa h c ã
có cho m t i tư ng chung là môi trư ng s ng bao quanh con ngư i v i phương pháp và n i
dung nghiên c u c th .
III. ng d ng nguyên lý sinh thái h c trong vi c b o v Môi trư ng s ng
1. Sinh thái h c (Ecologie)
Là khoa h c nghiên c u v m i quan h gi a sinh v t ( ng v t, th c v t, con ngư i)
v i ng ai c nh. Sinh thái h c là m t khoa h c có ph m vi nghiên c u r t r ng, ph m vi
nghiên c u ch y u c a nó thu c khoa sinh h c, và m t ph n thu c các khoa khác như a lý,
a ch t, kh o c , nhân h c và c khoa h c xã h i. Sinh thái h c cũng ư c coi là m t khoa
h c trung gian, h ăc bao trùm lên các khoa h c trên. i tư ng nghiên c u c a sinh thái h c
có 4 m c t ch c khác nhau t th p lên cao: Cơ th , Ch ng qu n (Qu n th ), Qu n xã và H
sinh thái.
Ch ng qu n ư c nh nghĩa là m t t p h p các cá th c a cùng m t lòai hay nh ng
lòai r t g n nhau, cùng s ng trong m t không gian nh t nh hay còn g i là sinh c nh. Ví d :
Ch ng qu n nai s ng o Các bà, ch ng qu n chu t s ng s ng thành ph Hu , ch ng
qu n cây V t s ng ven bi n Ba tri (B n tre)...
Qu n xã bao g m t p h p t t c các ch ng qu n ( ng v t, th c v t, vi sinh v t) cùng
s ng trong m t sinh c nh, Ví d : Qu n xã sinh v t H Tây: bao g m t t c các ch ng qu n, t
các lòai vi sinh v t, t o, ng v t không xương s ng n cá H tây; hay qu n xã sinh v t
r ng Cúc phương...
H sinh thái ư c nh nghĩa g m Qu n xã, và Môi trư ng bao quanh Qu n xã.
Có th nói, H sinh thái là m t h th ng g m các Ch ng qu n sinh v t và Môi trư ng,
ó th c hi n m i quan h khăng khít gi a sinh v t và ng ai c nh.
2. C u trúc c a h sinh thái
Các H sinh thái nói chung, v c u trúc u g m có 4 thành ph n cơ b n: Môi trư ng,
V t s n xu t, V t tiêu thu, và V t phân h y: (hình 1).
- Môi trư ng (E): bao g m các nhân t v t lý, hóa h c (vô sinh) bao quanh sinh v t. Ví
d : H sinh thái h , môi trư ng g m nư c, nhi t , ánh sáng, các khí hòa tan, O2 , CO2 , các
mu i hòa tan, các v t lơ l ng... Môi trư ng cung c p t t c các y u t c n thi t cho V t s n
xu t t n t i, và phát tri n.
- V t s n xu t (P): bao g m cây xanh và m t s vi khu n, là các sinh v t có kh năng
t t ng h p ư c các ch t h u cơ c n cho s xây d ng cơ th c a mình, các sinh v t n y còn

5. 1 4
ư c g i là các sinh v t T dư ng. Cây xanh nh có di p l c nên chúng th c hi n ư c quang
h p, t ng h p ch t h u cơ xây d ng cơ th chúng theo ph n ng sau ây:
6 CO2 + 6 H2O + năng lư ng m t tr i + Enzym di p → C6 H12O6 + 6 O2.
M t s vi khu n ư c coi là V t s n xu t do chúng có kh năng quang h p hay hóa t ng h p.
ương nhiên, t t c các ho t ng ng s ng có ư c là nh vào kh năng s n xu t c a V t
s n xu t.
- V t tiêu th (C): bao g m các ng v t, chúng s d ng ch t h u cơ tr c ti p hay gián
ti p t V t s n xu t, chúng không có kh năng t s n xu t ư c ch t h u cơ, và ư c g i là
các sinh v t D dư ng. V t tiêu th c p 1 hay v t ăn c là các ng v t ch ăn các th c v t.
V t tiêu th c p 2 là ng v t ăn t p hay ăn th t. Theo chu i th c ăn, ta còn có v t tiêu th c p
3, v t tiêu th c p 4... Ví d : Trong H sinh thái h , t o là V t s n xu t; giáp xác th p là V t
tiêu th c p 1; tôm, tép, cá nh là V t tiêu th c p 2; cá rô, cá chu i là v t tiêu th c p 3;
R n nư c, rái cá , chim bói cá là v t tiêu th c p 4.
- V t phân h y (T): là m t s vi khu n và n m, chúng phân h y các ch t h u cơ. Tính
ch t dinh dư ng ó g i là Ho i sinh; chúng s ng nh vào các sinh v t ch t và các ch t th i
c a ng v t , chúng phá v các h p ch t h u ph c t p t o ra các ch t h u cơ ơn gi n và các
ch t vô cơ; các s n ph m này, cây xanh có th s d ng ư c.
H u h t các h sinh thái t nhiên bao g m 4 thành ph n cơ b n nêu trên. Tuy nhiên,
trong m t s trư ng h p, H sinh thái không 4 thành ph n. Ví d : H sinh thái áy bi n
sâu thi u V t s n xu t (do thi u ánh sáng), do ó chúng không th t n t i ư c n u không
ư c H sinh thái t ng m t cung c p ch t h u cơ. T t c các h sinh thái t nhiên u có
cách phát tri n riêng - ó là h qu c a m i quan h qua l i gi a 4 thành ph n c a h sinh
thái. Nh ng bi n i này có th x y ra nhanh hay ch m tùy theo t ngh sinh thái. Ví d : h
sinh thái hô, lúc u khi h còn sâu, chúng ta g p y các ch ng qu n giáp xác, thân m m,
côn trùng nư c, cá và c các cây th y sinh s ng ven h . H sinh thái h d n d n ư c l ng
ng các ch t tr m tích t các vùng xung quanh ch y t i. H nông d n, cho n khi ta không
th g i là h ư c n a. H sinh thái h ã chuy n sang h sinh thái m l y. N u như con
ngư i không can thi p vào các h sinh thái t nhiên, thì xu th phát tri n chung c a chúng là
ti n t i m t ki u H sinh thái n nh, v i m t sinh kh i t i a và s phân hóa cao các ch ng
qu n. Qu n xã thu c các ki u h sinh thái này ư c g i là qu n xã nh c c (Climax). Quá
trình bi n i qu n xã này n i ti p qu n xã khác g i là s Di n th , các Qu n xã trong quá
trình di n th thư ng có s c s n xu t sinh h c cao, phân hóa các lòai th p và kém b n
v ng so v i các qu n xã nh c c (hay thành th c). Các h sinh thái nông nghi p là các h
sinh thái tr có năng xu t sinh h c cao nhưng r t d b h y h ai n u các nhân t sinh thái b
thay i b t ng .
3. Vòng tu n hòan v t ch t c a h sinh thái
Trong các h sinh thái, thư ng xuyên có s v n chuy n các ch t hóa h c t Môi trư ng
vào V t s n xu t, r i t V t s n xu t sang V t tiêu th , sau ó các ch t hóa h c này t V t s n
xu t và V t tiêu th sang V t phân h y, và cu i cùng chúng l i tr v Môi trư ng.S v n
chuy n v t ch t này ư c g i là vòng tu n hòan v t ch t c a h sinh thái, hay còn ư c g i là
: Chu trình Sinh - a - Hóa. Ví d : m t vài vòng tu n hòan v t ch t ch y u c a h sinh
thái: Vòng tu n hòan C, N, P, và S,,,
4. Dòng năng lư ng c a H sinh thái
Song song v i vòng tu n hòan v t ch t, trong h sinh thái còn t n t i dòng năng lư ng.
i v i V t s n su t (P), năng lư ng ư c cung c p t ngu n năng lư ng m t tr i; ch
có m t ph n r t nh c a b c x t ng c ng (LT) c a năng lư ng b c x m t tr i ư c di p l c
c a cây xanh s d ng, ph n còn l i không ư c s d ng (NUI). Ph n năng lư ng mà cây xanh
h p th (LA), m t ph n l n phân tán dư i d ng nhi t (CH) và ch m t ph n r t nh ư c dùng

6. 1 5
quang h p, s n xu t ra các ch t h u cơ. Ph n năng lư ng n y còn ư c g i là s c s n xu t
sơ c p thô (PB); s c s n xu t sơ c p nguyên (PN) tương ng v i s c s n xu t thô tr i năng
lư ng m t i do hô h p (Ri) c a v t s n xu t.
ư c g i là dòng năng lư ng i qua v t dinh dư ng cho trư c là t ng s năng lư ng
mà v t dinh dư ng ó h p th , ây là PB = PN + RI .
M t ph n năng lư ng c a s c s n xu t sơ c p nguyên (PN) ư c s d ng làm th c ăn
cho v t tiêu th c p 1, t c là nhóm ng v t ăn th c v t ( g i ph n năng lư ng này là LI ). m t
ph n năng lư ng c a s c s n xu t nguyên không ư c s d ng (NU2) b i v t tiêu th , ph n
th c v t tương ng này ư c dùng làm m i ăn c a các vi khu n và các v t phân h y khác.
Ph n năng lư ng LI tuy ư c v t tiêu th c p I s d ng, nhưng chúng ch dùng ư c ph n
năng lư ng AI thôi, còn ph n năng lư ng NAI th i i dư i d ng phân và nư c ti u c a v t
tiêu th c p 1.
Ph n năng lư ng AI bao g m m t ph n là s c s n xu t th c p PSI và m t ph n năng
lư ng m t i do hô h p R2 : AI = PSI + R2 ; Cũng l p lu n tương t như v y i v i b c
dinh dư ng là V t tiêu th c p 2, ta có: A2 = PS2 + R3
Dòng năng lư ng v a ư c mô t trên ư c minh h a theo hình
Hai ch c năng: Vòng tu n hòan v t ch t và dòng năng lư ng là 2 ch c năng cơ b n
c a h sinh thái, nó bi u th c trưng riêng c a t ng h sinh thái, và m c tiêu hóa c a nó.
Các h sinh thái óng vai trò quan tr ng trong i s ng c a con ngư i. Con ngư i là m t
thành ph n c a h sinh thái. Mu n i u khi n các h sinh thái sao cho có l i nh t i v i con
ngư i, chúng ta ph i hi u th t y c u trúc và ch c năng c a các H sinh thái.
5. S t i u ch nh (Homéostasie) c a các h sinh thái
Các h sinh thái t nhiên nói chung u có kh năng t i u ch nh riêng c a mình; Nói
theo nghĩa r ng, ó là kh năng t l p l i cân b ng, cân b ng gi a các ch ng qu n trong h
sinh thái (v t ăn th t - con m i, v t ký sinh - v t ch …), cân b ng các vòng tu n hòan v t ch t
và dòng năng lư ng gi a các thành ph n c a h sinh thái… S cân b ng này cũng có nghĩa là
s cân b ng gi a các v t s n xu t, v t tiêu th và v t phân h y. S cân b ng này còn ư c g i
là cân b ng sinh thái. Nh có s t i u ch nh này mà các h sinh thái t nhiên gi u c s n
nh m i khi ch u tác ng c a nhân t ng ai c nh. Nhưng s t i u ch nh c a h sinh thái
có gi i h n nh t nh, n u s thay i c a các nhân t ngo i c nh vư t quá gi i h n này thì h
sinh thái m t kh năng t i u ch nh, và h u qu là chúng b phá h y.
- Cũng lưu ý ây là, con ngư i không ph i lúc nào cũng mu n các h sinh thái có
kh năng t i u ch nh. Ví d : n n nông nghi p thâm canh d a vào s s n xu t dư th a ch t
h u cơ, cung c p lương th c và th c ph m cho con ngư i. Các h sinh thái này là các h
sinh thái không có s t i u ch nh v i m c ích con ngư i s d ng h u hi u ph n dư th a
ó.
- Ngày nay, nhi u nư c nhi t i ã phá i hàng l at r ng nhi t i phát tri n nông
nghi p. Trên th c t , s phá h y này không nh ng phá i nh ng h sinh thái giàu có và giá trj
cao không ph i d dàng gì mà có ư c hi u qu cao v s n xu t nông nghi p. Do t ng t
m ng, cư ng trao i ch t c a các r ng nhi t i cao nên thư ng em l i s nghèo nàn
trong s n xu t nông nghi p. Hơn n a m t khi r ng b phá h y thư ng kéo theo s xói mòn,
h n hán, và lũ l t.
- M t ví d khác, trư ng h p các ch t h u cơ do ch t th i sinh ho t c a các khu dân
cư vào h sinh thái nư c. Các ch t dinh dư ng này ã làm cho các lòai t o (V t s n xu t)
phát tri n cao . V t s n xu t do phát tri n quá nhi u mà không ư c các v t tiêu th s
d ng k p, m t khi chúng ch t i chúng b phân h y và gi i phóng ra các ch t c. ng th i,
quá trình này l i gây nên hi n tư ng O2 trong nư c gi m xu ng quá th p, và có th làm ch t
hàng l at cá và các loài ng v t khác có trong nư c. ây là trư ng h p ô nhi m h u cơ v c
nư c , r t hay x y ra các vùng ang ô th hóa, nh t là các nư c ang phát tri n.

7. 1 6
- S m t cân b ng trong h sinh thái, lúc u thư ng x y ra cho vài thành ph n, sau ó
m r ng sang các thành ph n khác; và có th t h sinh thái này m r ng sang h sinh thái
khác.
- S t i u ch nh c a h sinh thái là k t qu c a s t i u ch nh c a t ng cơ th , c a
t ng ch ng qu n, c a qu n xã, m i khi m t nhân t sinh thái nào ó thay i.
Chúng ta chia các nhân t sinh thái ra làm 2 nhóm: Nhân t sinh thái Gi i h n, và nhân
t sinh thái Không gi i h n. Nhi t , n ng các lo i mu i, th c ăn... là nhân t sinh thái
gi i h n; Có nghĩa là, ví d như i v i nhi t , n u chúng ta cho nhi t thay i t th p
lên cao, chúng ta s tìm ư c m t kho ng gi i h n nhi t thích h p c a Cơ th , hay c a c
Ch ng qu n; ngòai kho ng gi i h n ó, Cơ th hay Ch ng qu n không t n t i ư c. Kho ng
gi i h n này còn ư c g i là “Kho ng gi i h n sinh thái “ hay kho ng gi i h n cho phép c a
cơ th , c a ch ng qu n. Hai y u t : ánh sáng, a hình: không ư c coi là nhân t sinh thái
gi i h n i v i ng v t.
Như v y, m i cơ th , m i ch ng qu n có m t Kho ng gi i h n sinh thái nh t nh i
v i t ng nhân t sinh thái; Kho ng gi i h n này ph thu c vào kh năng thích nghi ( hay còn
g i là v trí tiêu hóa) c a cơ th , c a ch ng qu n, và cũng ph thu c vào các nhân t sinh thái
khác.
Ô nhi m là hi n tư ng do các ho t ng c a con ngư i, d n n s thay i các nhân
t sinh thái, ưa các nhân t này ra ngòai Kho ng gi i h n sinh thái c a cơ th , c a ch ng
qu n, c a qu n xã. Con ngư i ã gây nên r t nhi u l ai ô nhi m (hóa h c, v t lý, sinh h c)
cho các lòai sinh v t (vi sinh v t, ng v t, th c v t, và c cho ngư i).
Mu n ki m sóat ư c ô nhi m môi trư ng c n ph i bi t ư c các Kho ng gi i h n
sinh thái c a cơ th , c a ch ng qu n, c a qu n xã i v i t ng nhân t sinh thái. D phòng ô
nhi m là làm sao cho các nhân t sinh thái nêu trên không vư t ra kh i kho ng gi i h n thích
ng c a nó. X lý ô nhi m có nghĩa là ưa các nhân t sinh thái ó tr v trong kho ng gi i
h n sinh thái c a cơ th , c a ch ng qu n, c a qu n xã. Mu n x lý ư c ô nhi m c n ph i
bi t ư c c u trúc và ch c năng c a t ng h sinh thái và nguyên nhân làm cho các nhân t
sinh thái vư t ra ngòai kho ng gi i h n thích ng - ây là nguyên lý sinh thái cơ b n ư c
v n d ng vào vi c s d ng h p lý tài nguyên thiên nhiên và b o v môi trư ng.
Câu h i lư ng giá cu i bài
1. nh nghĩa môi trư ng s ng. Hãy phân tích nh nghĩa ?
2. Phân tích m i quan h gi a cơ th và môi trư ng s ng. Nêu m t vài ví d ?
3. Hãy gi i thích Nguyên lý sinh thái h c ng d ng b o v môi trư ng s ng như th nào
?
Tài li u tham kh o chính
1.Lưu c H i, (2001), Cơ s khoa h c Môi trư ng, Nhà xu t b n i h c Qu c gia Hà
n i.
2. ào Ng c Phong,(1986), Môi trư ng và S c kho con ng ư i, B i h c và Trung h c
chuyên nghi p, Ch ương trình 5202. Hà n i
3. ào Ng c Phong, Lê Quang Hoành (1998), V sinh môi trư ng và nguy cơ t i s c kh e,
t p I, Nxb Y h c, Hà N i .
4.Võ Quý, (1993), Sinh th ái h c, Trư ng i h c T ng h p Hà n i, Hà n i.
5.Aron J.L. , Patz J. A. , (2001), Ecosystem Change and Globan Health : A Global
Perpective, Baltimore , Md , Johns Hopkins University Press.
6.Bassett. W.H., (1995), Clay's handbook of Environmental Health, 7th edition, Chapman
& Hall

8. 1 7
SINH V T VÀ MÔI TRƯ NG
I. Nh ng khái ni m và nguyên lý
1. Nguyên lý cơ b n
Nguyên lý cơ b n c a sinh thái h c hi n i chính là nh ng khái ni m v s th ng
nh t và i l p m t cách bi n ch ng gi a cơ th và môi trư ng.
- M i cơ th , qu n th , loài sinh v t b t kỳ (bao g m c con ngư i) u s ng d a vào môi trư ng
c trưng c a mình, ngoài m i tương tác ó ra sinh v t không th t n t i ư c.
- Môi trư ng n nh, sinh v t s ng n nh và phát tri n hưng th nh.
- Môi trư ng suy thoái, sinh v t cũng b suy gi m c v ch t lư ng và s lư ng.
- Môi trư ng b h y ho i thì sinh v t cũng ch u chung s ph n.
Trong trư ng h p, môi trư ng b phá h y n u ư c ph c h i thì nh ng qu n th , loài
trư c ó ã t ng sinh s ng dù có cư trú tr l i cũng gi m tính a d ng và khó có th phát tri n
hưng th nh như trư c ó.
Trong m i tương tác gi a cơ th và môi trư ng, sinh v t u ph n ng v i s bi n i
c a các y u t môi trư ng b ng nh ng ph n ng thích nghi v sinh lý, sinh thái và t p tính
thông qua ho t ng c a h th n kinh - th d ch, ng th i ch ng làm cho môi trư ng bi n
i nh m gi m th p h u qu tác ng b t l i c a các y u t và ng hóa, c i t o chúng theo
hư ng có l i cho s t n t i c a chính mình. Sinh v t s ng trong các t ch c càng cao (qu n
th , qu n xã, ...) thì s thích nghi và s c c i t o i v i môi trư ng càng có hi u qu . S thích
nghi này c a sinh v t ư c hình thành trong quá trình ti n hóa và mang tính ch t tương i.
N u tác ng c a các y u t môi trư ng vư t kh i ngư ng thích nghi c a sinh v t, bu c sinh
v t ph i rơi vào tình tr ng di t vong n u như chúng không tìm ư c nh ng i u ki n t n t i
thích ng m t môi trư ng s ng khác ho c bu c ph i bi n i v m t hình thái, c tính sinh
lý, sinh thái và t p tính i vào con ư ng chuy n hóa, ti n hóa c a các loài và ph i tr i qua
m t ch ng ư ng dài và ư c ki m soát b i quy lu t ch n l c t nhiên.
2. Nh ng khái ni m cơ b n
2.1. Ngo i c nh
ó là nh ng th c th c a t nhiên, con ngư i và nh ng k t qu c a con ngư i. Ngo i
c nh t n t i m t cách khách quan.
2.2. Môi trư ng
Là m t ph n c a ngo i c nh, bao g m nh ng th c th và hi n tư ng c a t nhiên mà cơ
th , qu n th , loài có liên quan m t cách tr c ti p b ng các m i quan h thích nghi. Ví d : n n
áy là môi trư ng c a các sinh v t s ng áy, song không ph i là môi trư ng i v i các sinh
v t s ng màng nư c và ngư c l i.
2.3. C nh s ng
Là m t ph n c a môi trư ng mà ó có s th ng nh t c a các y u t tác ng tr c ti p
lên i s ng c a sinh v t.
2.4. Y u t c a môi trư ng
ó là nh ng th c th và nh ng hi n tư ng riêng l c a t nhiên, c a th gi i s ng, bao
g m c con ngư i và ho t ng c a nó, mà sinh v t ch u nh hư ng m t cách tr c ti p hay
gián ti p như nhi t , ánh sáng, th c ăn, b nh t t, ...

9. 1 8
- M i y u t có ngu n g c, b n s c riêng khi tác ng lên sinh v t t o nên nh ng h u qu
và s thích nghi riêng c a sinh v t. Tuy nhiên các sinh v t không ch ph n ng v i t ng
y u t mà còn ch u s tác ng t ng h p c a nhi u y u t cùng m t lúc.
- nh hư ng tác ng c a các y u t lên i s ng sinh v t còn ph thu c vào li u lư ng,
t c và th i gian tác ng c a các y u t .
Quá th a ho c thi u các y u t như nhi t , m, ánh sáng ... u nh hư ng tác ng
lên i s ng sinh v t. Do ó sinh v t còn c trưng b i nh ng giá tr sinh thái t i thi u và t i
a c a các y u t môi trư ng. Biên gi a 2 giá tr ó chính là gi i h n ch u ng c a sinh
v t hay “gi i h n sinh thái”, “tr sinh thái” c a ng, th c v t. Nh ó ta hi u ư c s phân
b c a sinh v t trong thiên nhiên.
- Sinh v t có th có tr sinh thái r ng i v i m t y u t này nhưng l i h p i v i m t y u
t khác. Nh ng sinh v t có tr sinh thái r ng i v i nhiêu y u t thì thư ng có vùng phân
b r ng.
- N u i u ki n không c c thu n theo m t y u t sinh thái i v i loài thì s c ch u ng
c a loài i v i m t y u t khác cũng gi m.
- Trong thiên nhiên cũng g p sinh v t thư ng hay rơi vào hoàn c nh không phù h p v i
i u ki n c c thu n i v i m t y u t nào ó thì trong trư ng h p như th m t y u t
khác tr nên quan tr ng.
- bi u di n m c tương i c a s c ch u ng trong sinh thái h c ngư i ta dùng các
thu t ng như cury (r ng), steno (h p), oligo (ít), poly (nhi u), meso (v a) làm ti p u
ng cho các t ch các y u t . Ví d i v i nhi t: eurytherm (r ng nhi t), stenotherm
(h p nhi t)...
- Trong i u ki n t nhiên tác ng c a các y u t môi trư ng thư ng làm sinh v t b l ch
kh i vùng c c thu n. Do v y sinh v t luôn ph i thích nghi, t i u ch nh duy trì tính
toàn v n v c u trúc và s n nh trong các ch c năng c a mình.
2.5. Nơi s ng
ó là không gian mà ó sinh v t s ng ho c thư ng g p chúng.
2.6. sinh thái
Sinh v t, ngoài nơi s ng c a mình, còn có sinh thái (ecological), t c là m t không gian
sinh thái nào ó mà y nh ng i u ki n môi trư ng quy nh s t n t i lâu dài, không h n
nh c a các cá th sinh v t. Theo E.P.Odum (1975) thì nơi s ng ch ra “ a ch ” sinh v t. Còn
sinh thái ch ra “ngh nghi p” c a nó. V i quan ni m này, theo ông sinh thái chung là
t ng h p t t c các i u ki n c n thi t i v i s b o t n lâu dài c a loài trong không gian và
theo th i gian. sinh thái thành ph n là t ng h p t t c các ngu n c n thi t, m b o cho ho t
ng c a m t ch c năng s ng nào ó c a cơ th , ví d như các i u ki n m b o cho quá
trình dinh dư ng.
2.7. D ng sinh thái (Eco type)
Nh ng loài có vùng phân b a lý r ng h u như u hình thành nh ng qu n th thích
ng v i các i u ki n a phương. ó là các d ng sinh thái. Kh năng thích nghi và c i t o
môi trư ng c a chúng trong nh ng ph n khác nhau c a vùng phân b i v i gradien nhi t
, chi u sáng, và nh ng y u t khác n a có th làm xu t hi n nh ng ch ng di truy n ho c
nh ng ch ng sinh lý (không thay i v k t c u gene).
II. Nh ng y u t sinh thái chính và nh hư ng c a chúng lên i s ng sinh v t

10. 1 9
Nh ng y u t c a môi trư ng bao g m nh ng y u v t lý (nhi t , m, ánh sáng ...),
y u t hóa h c (các nguyên t hóa h c và mu i c a chúng ...), các y u t sinh h c (th c ăn,
v t d , v t ký sinh, ...).
Các y u t không ph i ch em l i nh ng b t l i cho i s ng mà còn là nh ng y u t
i u ch nh, nh t là các y u t sinh h c.
1. Nhi t
Nhi t trên hành tinh bi n i trong gi i h n hàng nghìn , song s s ng ch t n t i
trong ph m vi h p kho ng 3000
C (t -100 n +1000
C).
a s các loài ch t n t i và phát tri n trong gi i h n nhi t r t h p (t 0-500
C).
- Trên hành tinh, nhi t gi m t xích o n vùng c c, t th p lên cao, t nơi nư c nông
n nơi nư c sâu. nhi t mùa ông th p hơn nhi t mùa hè, êm l nh hơn ngày ... T c là
tuân theo các quy lu t a lý và khí h u. Vì l ó, s phân b c a sinh v t cũng mang nh ng
nét c trưng, ph n ánh s thích nghi c a chúng v i t ng vùng khí h u. Vùng ôn i, nhi t
dao ng theo mùa r t l n lên thư ng có m t c a nhi u loài r ng nhi t, ngư c v i vùng c c
và xích o hay g p các loài h p nhi t hơn.
- Hi u qu tác ng c a nhi t lên sinh v t bi u hi n trên nhi u m t c a i s ng: thay i
v hình thái, các c tính sinh lý, sinh thái và t p tính. Trong gi i h n nhi t mà sinh v t
ch u ng, n u tăng nhi t thì quá trình tăng trư ng c a sinh v t tăng do quá trình trao i ch t
ư c y m nh. M c dù v y, trong gi i h n nhi t t n t i c a sinh v t, s thay i nhi t
quá t ng t s gây h i cho i s ng. Ngoài ranh gi i ch u ng, nhi t quá th p ho c quá
cao thư ng gây ch t cho sinh v t liên quan n hi n tư ng ông c nguyên sinh ch t (khi
nhi t quá th p) ho c do s r i lo n các ch c năng sinh lý (n u nhi t quá cao).
- Liên quan v i nhi t , ng v t gi i ư c chia thành 2 nhóm: Nhóm ng v t ng nhi t
và nhóm ng v t bi n nhi t.
+ Nhóm th nh t là nh ng loài có thân nhi t n nh, không ph thu c vào nhi t môi
trư ng và có cơ ch i u hòa thân nhi t (có lông dày, l p m dư i da, ti t m hôi, ...).
+ Còn nhóm th 2 g m nh ng loài có thân nhi t bi n i ph thu c vào nhi t môi
trư ng. i v i loài ng v t bi n nhi t, th i gian phát tri n và s th h m i ư c sinh
ra hàng năm ph thu c ch t ch vào nhi t môi trư ng.
2. Nư c và m
- Nư c chi m 80-90% cơ th sinh v t, do v y nư c r t c n cho cơ th trong trao i ch t,
ng th i còn là môi trư ng s ng cho th y sinh v t.
- Trên hành tinh, nư c t n t i dư i 3 d ng: r n (băng), l ng và hơi nư c. Nh s chuy n i
gi a 3 d ng trên mà có s cân b ng nư c trên hành tinh, tuy nhiên nư c d ng l ng chi m t
tr ng l n nh t và ch a ch y u bi n và i dương. Mưa và m có vai trò quan tr ng nh t
i v i sinh v t trên c n.
- Mưa: Mưa phân b không u theo không gian ( a hình, vĩ ) và theo th i gian (mùa khí
h u).
Do lư ng mưa như trên mà trên b m t hành tinh hình thành nên các ki u khu sinh h c
(biom) khác nhau, tuy nhiên chúng không ch ư c xác nh ơn thu n theo lư ng mưa mà b ng
c s cân b ng gi a lư ng mưa và lư ng nư c b c hơi th năng trong vùng.
- m: là thông s c trưng cho hàm lư ng nư c trong không khí.
+ m tuy t i: là lư ng nư c bão hòa (tính b ng gam) ch a trong 1kg không khí i u
ki n nhi t và áp su t xác nh.
+ m tương i: tính b ng ph n trăm c a lư ng hơi nư c th c t ch a trong không khí so
v i lư ng hơi nư c bão hòa c a không khí cùng i u ki n và áp su t.

11. 1 10
m không khí bi n thiên theo vĩ a lý, theo a hình, theo mùa và theo ngày êm.
- D a vào nhu c u nư c c a cơ th sinh v t ngư i ta chia chúng thành các nhóm:
+ Sinh v t nư c (aquatic): i s ng c a chúng di n ra trong nư c,
+ Sinh v t n a nư c n a c n (Amphibiont): chúng có 1 giai o n s ng trên c n, giai
o n khác s ng dư i nư c.
+ Sinh v t ưa m (Hydrophil): s ng nơi r t m (bão hòa hơi nư c)
+ Sinh v t ưa m v a (Mesophil)
+ Sinh v t ưa khô (Xenophil)
- S khô h n c a không khí là y u t sinh thái c bi t quan tr ng i v i i s ng th c v t.
nh ng nơi có m th p, sinh v t nói chung hay th c v t nói riêng có nh ng bi n i c v
hình thái c tính sinh lý, sinh thái và t p tính t n t i và phát tri n như gi m di n tích lá, có
mô tích nư c ... ng v t tránh m t nư c có v kitin ho c v s ng, gi m bài ti t nư c ti u
và m hôi ... ho c ho t ng ch y u vào ban êm ... th c v t còn quan sát th y m i quan h
gi a s thoát hơi nư c và năng su t mùa màng thông qua t s gi a s tăng trư ng và s
thoát hơi nư c.
3. Tác ng t h p c a nhi t và m
Nhi t và m là 2 y u t sinh thái quan tr ng. Song s tác ng ng th i c a chúng
lên i s ng sinh v t t o nên hi u qu r t l n, thư ng quy nh vùng s ng c a loài. Sơ bi u
di n tác ng c a t h p trên g i là th y nhi t hay khí h u . Khí h u có ng d ng th c t
r t l n trong vi c thu n hóa, di gi ng các loài ho c nghiên c u bi n ng s lư ng c a qu n th
liên quan v i nh ng bi n ng c a các i u ki n khí h u.
4. Ánh sáng
- Ánh sáng chi u xu ng b m t trái t ph thu c vào mây, l ch c a tia chi u ( xích o,
ôn i ...) vào v trí c a trái t so v i m t tr i và ph n hư ng ra hay b che khu t kh i m t
tr i do s t quay quanh tr c c a mình gây ra c a qu t t o nên chu kỳ mùa và chu kỳ
ngày êm.
Tác ng c a ánh sáng lên i s ng sinh v t ph thu c vào:
+ c tính c a ánh sáng ( dài bư c sóng hay màu s c c a các tia ơn s c)
+ Cư ng chi u sáng (hay năng lư ng ư c tính b ng calo hay lux)
+ Th i gian tác ng (hay dài ngày)
- Ánh sáng là y u t b t bu c i v i ho t ng quang h p c a cây xanh. Nh có h s c t
(chlorophil a, b, c ... ) mà th c v t ã ti p nh n ánh sáng và năng lư ng m t tr i t ng h p
các ch t h u cơ u tiên t nư c, CO2 và mu i khoáng.
6 CO2 + 6 H2O --> C6H12O6 + 6 O2
Liên quan v i ch chi u sáng ngư i ta chia th c v t thành các nhóm: Cây ưa sáng và
cây ch u bóng, nhóm cây dài ngày hay ng n ngày.
- ng v t ti p nh n ánh sáng nh các cơ quan c m quan ( ng v t b c th p) và th giác
( ng v t b c cao). Trong chúng cũng g m nhóm ng v t ưa ho t ng ban êm và nhóm ưa
ho t ng ban ngày.
- Ánh sáng có tác ng tr c ti p t i quá trình trao i ch t và quá trình sinh s n c a sinh v t.
i v i th c v t, cư ng chi u sáng cao thì s oxy hóa c a men ã làm gi m quá trình
t ng h p ch t h u cơ, còn cư ng hô h p l n l i làm tiêu hao nhi u năng lư ng. Do v y,
các nư c nhi t i, cây tr ng khó t năng su t cao và s n ph m không giàu protein như
vùng ôn i.

12. 1 11
Thay i ch chi u sáng vào nh ng th i i m xác nh g y hi n tư ng tình d c c a côn
trùng trư c lúc vào giai o n s ng ti m sinh. Khi thay i ch chi u sáng có th làm thay i
mùa sinh s n c a cá h i. Nhi u ng v t b c cao như th r ng Malaysia b t u mang thai
vào nh ng ngày trăng tròn. Nhi u ng v t không xương s ng nư c có hi n tư ng di cư th ng
ng su t ngày êm, liên quan n chu kỳ chi u sáng.
- Ph n ng v i ánh sáng có chu kỳ (ngày êm, tu n trăng ...) ã t o nên sinh v t m t nh p
i u s ng, cái g i là ng h sinh h c.
- Tác ng c a các tia (h ng ngo i, t ngo i, tia X ...) còn ít ư c nghiên c u. Song rõ ràng tia
h ng ngo i thư ng làm tăng nhi t c a môi trư ng, tia t ngo i v i li u lư ng th p kích thích t o
vitamin D, li u lư ng cao gây h y di t men và sinh ch t c a t bào sinh v t. Các tia có bư c
sóng c c ng n (tia γ, β) còn gây nên hi n tư ng t bi n gene.
5. Các ch t khí
Thành ph n khí c a khí quy n t lâu ã r t n nh. L p khí bao b c hành tinh d y
trên 1000 km, nhưng t p trung l p g n m t t. Càng lên cao càng loãng d n và thành ph n
cũng bi n i. T ng th p nh t là t ng i lưu d y 9-15 km có tác d ng i u ch nh khí h u th i
ti t c a hành tinh. T ng bình lưu n m phía trên kéo dài n 80 km, m t loãng, nhi t t
10 n -400
C. áy c a nó là l p ozon có tác d ng như m t lá ch n, ngăn c n 90% b c x t
ngo i t m t tr i chi u xu ng trái t. Trên t ng này là t ng Zonosphere ( t n 1000 km) và
sau là t ng Exdosphere không có gi i h n.
- Khí O2: C n cho s hô h p c a sinh v t và tham gia vào các ph n ng hóa h c khác. Ho t
ng c a con ngư i chưa là thay i s cân b ng O2 trong khí quy n, hàm lư ng này v n duy
trì m c 20,94%.
- Khí CO2: C n cho quá trình quang h p c a th c v t và là s n ph m c a s hô h p c a sinh
v t và c a quá trình phân gi i các ch t ch a cacbon. Hàm lư ng CO2 cũng tương i n nh,
tr s bi n ng l n mang tính ch t c c b (trong 1 thành ph ). Song hàm lư ng CO2 chung
trong khí quy n ã tăng lên do s ho t ng c a con ngư i ch t phá r ng, t nhiên li u ...
Trư c th i kỳ công nghi p hóa, hàm lư ng CO2 n nh m c 0,029%, n 1970 lên n
0,0321% v i t c trung bình 0,7% trên năm. CO2 cùng v i b i ngày m t tăng s ưa n
hi n tư ng “hi u ng nhà kính”, b t l i cho i u ki n khí h u và i s ng c a sinh v t.
- Khí N2: Chi m t l l n trong khí quy n và r t n nh. Dư i tác ng c a các ph n ng
i n hóa và quang hóa trên 1 ha di n tích m t t nh n ư c 4-10 t n nitơ liên k t, cùng v i
150-400 kg nitơ khác do vi khu n. ó là ngu n mu i dinh dư ng quan tr ng cho cây tr ng.
Trong môi trư ng nư c, nh t là các v c nư c ng t, khí tr thành y u t gi i h n th c
s v i i s ng sinh v t, c bi t là oxy. Hàm lư ng khí trong nư c gi m t m t n áy,
thay i ph thu c vào nhi t và mu i, vào áp su t khí quy n và h s hòa tan c a t ng
lo i khí. nhi u nơi giàu ch t h u cơ còn xu t hi n khí c (CH4, H2S, ...) có h i cho i
s ng và làm suy gi m năng su t sinh h c c a v c nư c.
6. Mu i dinh dư ng
Mu i có vai trò quan tr ng trong i s ng sinh v t, v a là ch t c u t o, v a là ch t có
trong d ch t bào và cơ th t o nên áp su t th m th u, duy trì s cân b ng áp su t th m th u
c a cơ th v i môi trư ng, nh t là i v i th y sinh v t.
Ngu n mu i trong môi trư ng ư c hình thành t nhi u con ư ng: i n hóa và quang
hóa, các ph n ng hóa h c và s khoáng hóa các ch t h u cơ ho c do núi l a phun ra t lòng
t.
Các mu i thi t y u tham gia vào c u trúc cơ th và t o nên các ch t quan tr ng cho
ho t ng s ng (men, hormone ...) c a sinh v t g i là mu i t o sinh (biogen) như nitơ,
phospho, s t, ma nhê ...

13. 1 12
Tùy theo lư ng mu i ư c s d ng b i sinh v t mà ngư i ta chia các mu i thành 2
nhóm: i lư ng và vi lư ng.
Mu i vi lư ng cơ th òi h i r t ít nhưng n u thi u thì s trao i ch t c a cơ th b
r i lo n. n nay ã xác nh ư c kho ng 10 nguyên t tham gia vào mu i vi lư ng như Fe,
Mn, Cu, Zn, Bo, Si, Mo, V, Co, Ce. Trong ó Mn, Fe, Zn, và Co r t c n cho quá trình quang
h p. Mo, Bo, Fe c n cho trao i nitơ, còn Mn, Bo, Cu, Co, Si c n cho các ch c năng trao i
khác. Nhi u nguyên t vi lư ng có tác d ng như các vitamin, tham gia v i vai trò xúc tác.
Trong nư c cũng có m t h u h t các lo i mu i, song mu i Cacbonat (nư c ng t) và
clorua (nư c bi n) có vai trò quan tr ng do làm bi n i áp su t th m th u c a cơ th . Căn c
vào s bi n i áp su t th m th u c a d ch cơ th v i áp su t môi trư ng, sinh v t nư c ư c
chia thành 3 nhóm: sinh v t bi n th m th u, sinh v t ng th m th u và sinh v t gi ng
th m th u.
7. Dòng ch y và áp su t
Dòng (khí, nư c) và áp su t u là nh ng y u t gi i h n, tr c ti p hay gián ti p tác
ng lên i s ng c a sinh v t.
Hư ng và cư ng c a gió th nh hành nh hư ng n hình thái c a th c v t. Hoa ư c
th ph n nh gió. Các dòng khí thăng, giáng nâng cánh chim, côn trùng khi bay. Bão, gió
xoáy, nh t là gió mùa ... chi ph i ho t ng c a i s ng sinh v t trong vùng.
i v i các v c nư c, dòng và áp su t c a nư c là tác nhân quan tr ng trong s phân
b c a th y sinh v t: sinh v t nư c tĩnh và sinh v t nư c ch y ... Ho t ng c a các dòng
(dòng tri u, h i lưu, i lưu ...) còn làm cho i u ki n môi trư ng thay i, tr c ti p hay gián
ti p tác ng lên i s ng c a các loài.
8. t và i u ki n s ng trong t
t không ch là y u t quan tr ng c a môi trư ng mà còn là s n ph m ho t ng
s ng và là môi trư ng s ng c a các loài sinh v t t.
M i lo i t ư c c trưng b i ngu n g c, c u trúc (s s p x p và t l các c p h t,
...) các c tính v t lý (kích thư c c p h t, ng m nư c, s c nén, x p ...) và hóa h c c a
chúng.
M i lo i t có t l pha tr n các lo i h t khác nhau. Theo thi t di n ng, t g m
các l p sau:
- T ng A (mùn): g m xác ng th c v t ang bi n i thành các v t li u h u cơ do s mùn
hóa.
- T ng B: g m t khoáng, các ch t h u cơ trong ó ang x y ra quá trình khoáng hóa, tr n
l n v i v t li u g c b nghi n v n. Nh ng ch t hòa tan c a t ng B ư c t o thành t t ng
A r i l i t ó b r a trôi b i nư c xu ng t ng sâu hơn.
- T ng C: nơi v t li u g c chưa b bi n i. ó là á m thành hòn hay t ng ư c t o thành do
nhi u nguyên nhân. t là môi trư ng s ng c a nhi u lo i sinh v t mà ó t n t i hàng lo t
các y u t v a gi i h n v a i u ch nh ho t ng s ng c a các loài.
- x p t o i u ki n cho nư c di chuy n và t o nên thoáng khí cho t, quy nh nơi
cư trú và v n ng c a sinh v t.
- Nư c và m: do s hút m mà các c u tư ng t ư c b c b i màng nư c m ng. Nư c
này th c v t không s d ng ư c. Nư c ch a trong các khe h c a các h t t t o thành
nư c mao d n. ây cũng là nơi sinh s ng c a ng v t nguyên sinh. Tuy nhiên, th c v t
ch có th s d ng ư c nư c mao d n nh ng khe có ư ng kính thích h p (>2-8(m).
Bên c nh chúng còn có nư c tr ng l c, t b m t th m xu ng qua các khe l n, mang tính
ch t t m th i.

14. 1 13
- Các y u t v t lý, hóa h c khác như pH, các mu i khoáng, ion ... quy nh m c phì
nhiêu c a t và s giàu nghèo c a năng su t sinh h c c a t.
Chính s s ng c a các qu n th t là m t trong nh ng y u t hình thành và c i t o
t, làm cho t ngày m t phì nhiêu.
9. Nh ng y u t sinh h c
Sinh v t không ch có quan h v i các y u t c a môi trư ng mà còn tương tác v i nhau
gây nh hư ng lên nhau b ng các m i quan h sinh h c trong cùng loài và khác loài, trong ó m i
quan h khác loài óng vai trò quan tr ng nh t. Nh ng m i quan h t o nên tác d ng có l i g i là
các tương tác dương và ngư c l i, có h i g i là các tương tác âm.
III. Qu n th sinh v t
Qu n th là m t nhóm cá th c a m t loài, khác nhau v gi i tính, kích thư c và tu i,
cùng s ng trong vùng phân b c a loài.
Nh ng loài có vùng phân b r ng v i nh ng i u ki n s ng khác bi t nhau thư ng
hình thành nên nhi u qu n th và ư c g i là loài a hình, ngư c l i nh ng loài có vùng phân
b h p, i u ki n s ng ng nh t không hình thành nên các qu n th khác nhau g i là loài ơn
hình.
Qu n th là m t t ch c sinh v t cao hơn m c cá th , ng th i là m t h th ng m t
i u ch nh, d ng t n t i cơ b n c a loài trong nh ng i u ki n c th c a môi trư ng.
Qu n th ư c c trưng b i tính c u trúc, m c sinh s n, m c t vong, nh ng quy lu t
bi n ng s lư ng riêng c a mình.
1. Kích thư c và m t
M i qu n th u có s lư ng tuy t i cá th c a mình g i là kích thư c c a qu n
th . Nh ng sinh v t có kích thư c cơ th nh thư ng có s lư ng ông hơn nh ng loài có kích
thư c l n. Kích thư c là m t i lư ng tương i n nh c trưng cho loài. N u th p hơn
ho c cao quá i lư ng trên, qu n th ph i t i u ch nh t tr ng thái n nh cân b ng
v i “dung tích” c a môi trư ng. N u s lư ng chung gi m dư i m c cho phép, qu n th s
rơi vào tr ng thái suy vong.
M t là lư ng cá th tính trên m t ơn v th tích hay di n tích c a nơi s ng
(con/m3
, con/m2
).
Qu n th có s lư ng ông, trư ng di truy n cũng l n và thích ng v i i u ki n s ng
càng r ng. nh ng nơi i u ki n môi trư ng n nh, s lư ng qu n th thư ng nh hơn so
v i nh ng nơi mà i u ki n môi trư ng kém n nh. Nhi u c tính sinh lý (hô h p, dinh
dư ng...) c a cá th ph thu c vào m t qu n th .
2. S phân b các cá th trong không gian
Có 3 ki u phân b c a các cá th trong không gian, liên quan n i u ki n môi
trư ng, trư c h t là ngu n dinh dư ng và t p tính “lãnh th ” c a cá th : Phân b u, phân b
ng u nhiên, và phân b i m. Trư ng h p cu i cùng là hi n tư ng ph bi n trong thiên nhiên.
3. C u trúc tu i
Trong qu n th g m nhi u l a tu i khác nhau. Nh ng loài có tu i th cao thì c u trúc
tu i ph c t p hơn so v i nh ng loài có tu i th th p.
M i qu n th u ư c c trưng b i s phân b tu i “trung bình” hay “ n nh” mà
s thay i c a các nhóm tu i th c t u hư ng n s n nh ó b ng cách thay i m c t
vong ho c m c sinh s n.
Qu n th g m 3 nhóm tu i sinh thái chính: tu i trư c khi sinh s n, ang sinh s n và
sau khi sinh s n. T l gi a các nhóm tu i trong tình tr ng n nh là d u hi u c trưng cho

15. 1 14
loài. Hơn n a, dài c a các nhóm tu i so v i tu i th trung bình cũng r t thay i gi a các
loài, th m chí ngay trong m t loài s ng trong nh ng i u ki n khác nhau. Ví d ngư i hi n
nay, dài c a 3 nhóm tu i g n b ng nhau, nhưng nh ng th k trư c, tu i sau sinh s n r t
ng n.
4. C u trúc gi i tính
T l c cái c a các qu n th trong t nhiên thư ng là 1:1, song thay i theo t ng
loài và i u ki n s ng cũng như theo th i v c a mùa sinh s n. S cân b ng tương i t l
c cái không ch tăng nh p i u tái s n xu t mà còn duy trì s c s ng cho các th h con cái
do s ph i h p ngu n gene m c cao nh t. Chính vì v y trong t nhiên, khi i u ki n không
thu n l i, thư ng có s thay i t m t qu n th “ ơn tính” sang “s ghép ôi” như ta th y
nhi u loài ng v t không xương s ng.
5. M i quan h n i b loài
M i quan h gi a các cá th trong qu n th hay các qu n th c a m t loài thu c v m i
quan h n i b loài. M i quan h này bao g m nh ng tương tác dương và âm, bi u hi n trong
quan h c nh tranh, ký sinh, v t gi con m i (ăn ng lo i, ...) song các quan h “âm” không
gay g t như quan h gi a các loài mà ch giúp cho loài kh c ph c các i u ki n b t l i c a môi
trư ng ho c làm tăng s c s ng cho các th h con cái loài t n t i và phát tri n hưng th nh
hơn. Các m i quan h “dương” thư ng chi m ưu th .
6. Tái s n xu t và bi n ng s lư ng c a qu n th
M i m t qu n th là m t h th ng v i nhi u thông s không n nh mà nó m b o
cách th c t n t i t i ưu cho qu n th trong m t i m nào ó phù h p v i i u ki n b t n nh
c a môi trư ng. Thông s quan tr ng nh t trong h th ng trên c a qu n th là kích thư c và
ho t ng ch c năng c a nó. Hai thông s này i u hòa t tr ng thái t i ưu liên quan ch
y u v i 2 quá trình sinh s n và t vong.
6.1. M c sinh s n
ó là s b sung cá th m i cho qu n th . Kh năng này ư c ki m soát b i b n ch t
c a qu n th và các y u t môi trư ng, trư c h t là th c ăn và i u ki n hô h p.
M c sinh s n ư c bi u hi n b i 2 thông s : m c sinh s n tuy t i và m c sinh s n
tương i. Trư ng h p u là s lư ng cá th m i ư c sinh ra b i qu n th trong m t
kho ng th i gian xác nh (gi , ngày, năm ...). Còn trư ng h p th 2 là t s gi a các m c
sinh s n tuy t i và s lư ng cá th trong qu n th (tính b ng %).
M c sinh s n th c t hay sinh thái ph thu c vào i u ki n môi trư ng. Thích nghi v i
vi c m b o m c tái s n xu t c a mình, sinh v t t n t i các d ng sinh s n như sinh s n vô
tính, ơn tính, h u tính, ... Ph thu c vào i u ki n th i ti t, sinh s n sinh v t thư ng di n ra
theo quy lu t mùa, tu n trăng, ngày êm ...
6.2. M c t vong và m c s ng sót
M c t vong là nh p i u ch t c a cá th trong qu n th . Nguyên nhân ch t là do tu i già,
vì các i u ki n b t l i c a môi trư ng, bao g m c b ăn b i v t d .
M c t vong th c t (hay m c ch t sinh thái) là nh p i u ch t c a cá th trong qu n
th gây ra do i u ki n c th c a môi trư ng. Tu i mà ó các cá th t ư c r i m i ch t
vì già trong i u ki n không do gi i h n c a i u ki n s ng ư c g i là tu i th sinh lý, tu i
th này cao hơn tu i th sinh thái.
N u g i M là m c t vong thì m c s ng sót s là 1-M. M c t vong thư ng thay i
các giai o n s ng và theo l a.
M c s ng sót c a qu n th ph thu c và s chăm sóc c a b m i v i con cái, vào
m t c a qu n th và vào tr ng thái th c t c a môi trư ng.

16. 1 15
6.3. S tăng trư ng c a qu n th
ó là s gia tăng v s lư ng và sinh v t c a qu n th trong m t kho ng th i gian,
ng th i cũng là h qu c a 2 quá trình sinh s n và t vong, trong ó m c sinh s n chi m ưu
th .
6.4. S bi n ng s lư ng c a qu n th
Khi qu n th hoàn thành s tăng trư ng, t c là khi ∆N/∆t trung bình ti n n 0 thì s
lư ng qu n th có khuynh hư ng dao ng quanh m c n nh tương i c a mình và m i
liên h ngư c c a m t loài nào ó phát huy tác d ng.
S bi n ng s lư ng ư c xem như là m t tiêu i m sinh thái mà ó ph n ánh t t
c các c trưng sinh h c c a qu n th , trong ó quan tr ng ph i k n s tăng trư ng, m c
sinh s n và t vong, thông qua ngu n năng lư ng ư c l y vào ch y u là th c ăn.
nh ng loài có chu kỳ s ng ng n trong môi trư ng kém n nh thì s dao ng s
lư ng m nh hơn so v i nh ng loài có tu i th cao, c u trúc qu n th ph c t p.
S bi n ng s lư ng mang tính chu kỳ, liên quan n s thay i có chu kỳ c a các
y u t t nhiên ho c không mang tính chu kỳ, liên quan v i các hi n tư ng ng u nhiên bao
g m c ho t ng c a con ngư i.
− Chu kỳ ngày êm: g p vi khu n, t o, ...
− Chu kỳ mùa gây ra do bi n i c a khí h u (cư ng chi u sáng, nhi t , m...).
Ph n l n các loài sinh v t có mùa sinh s n t p trung vào màu xuân hè và cư ng t
vong cao vào mùa ông kh c nghi t.
− Chu kỳ nhi u năm: s dao ng này liên quan v i nh ng nguyên nhân làm thay i khí
h u c a m t vùng r ng l n như s thay i ho t ng c a m t tr i x y ra theo chu kỳ 9 -
12 năm.
Bi n ng s lư ng không theo chu kỳ (d ch, b nh, ng t, núi l a, ô nhi m ...) thư ng gây
t n h i cho qu n th vì chúng không thích ng k p v i nh ng tác ng ng u nhiên.
Trong trư ng h p bi n ng có chu kỳ, các qu n th thích nghi, t i u ch nh s
lư ng c a mình hư ng t i tr ng thái n nh nh s thay i ho t ng c a các m i quan
h thu n ngh ch trong các quá trình tăng trư ng, sinh s n và t vong thông qua nh p i u nh n
năng lư ng và v t ch t c a qu n th .
Câu h i lư ng giá cu i bài
1. Phân tích nh ng c i m cơ b n c a nguyên lý sinh thái h c.
2. Phân tích nh ng y u t sinh thái tác ng lên i s ng sinh v t.
3. Mô t nh ng m i liên quan trong qu n th sinh v t
Tài li u tham kh o
1. B Giáo d c và ào t o, Thư vi n giáo trình i n t , Giaotrinh.khoahocmoitruong
http://ebook.edu.net.vn,
2. Lê Th c Cán (1995), Cơ s khoa h c môi trư ng, Vi n i h c M Hà N i.

17. 1 16
3. Cao Liêm, Ph m Văn Khê, Nguy n Th Lan (1998), Sinh thái h c Nông nghi p và b o v
môi trư ng, NXB Nông nghi p.
4. Lưu c H i ( 2001), Cơ s khoa h c môi trư ng, NXB HQG Hà N i.
5. Mai Tr ng Nhu n, 2002. a hóa môi trư ng. NXB HQG Hà N i.
6. Vũ Trung T ng (2000), C sinh thái h c, Nhà xu t b n giáo d c.
7. Mai ình Yên (2000), Cơ s sinh thái h c, Nhà xu t b n giáo d c.
8. Begon, M.,J.L.Harper, C.R.Townsend (2005), Ecolgy: Individuals, Populations and
Communities, Blachwell Science.

18. 1 17
NH NG BI N I DÂN S VÀ I U KI N
CON NGƯ I
I. Gi i thi u
B t kỳ s thay i i u ki n s ng nào tác ng nh ng ngư i khác nhau thì s có nh ng
bi n i khác nhau. M t s ngư i s ng trên nh ng sa m c khô nóng v i nh ng chi c l u và
nh ng b y c u, dê. M t s ngư i s ng trên nh ng chi c thuy n nh t i này qua i khác.
nhi u nư c trên th gi i, tr em ã ph i làm vi c v t v cùng v i cha m trên nh ng cánh ng
tăng thêm thu nh p cho gia ình. M t ví d cho th y con s v gió c a trái t có th thay i khí
h u nhi u vùng trên th gi i. Nh ng s thay i này có th mang l i ni m h nh phúc cho m t s
ngư i m t s vùng do lư ng mưa tăng lên nhưng ng th i là nguyên nhân c a nh ng tr n l t
l n cho nh ng nơi khác.
Khi m t ưa bé ra i thì gia ình ph i ch u nh hư ng ngay l p t c, ó là thêm m t
mi ng ăn, su t qu n áo m c, thêm m t s chăm sóc y t và giáo d c. S sinh ra c a m t a
tr thì không tác ng nh hư ng n th gi i ho c th m chí không nh hư ng n c ng ng
a phương quá nhi u. Nhưng th c t s sinh ra ó gây ra thay i r t l n n toàn th dân s .
Ngu n tài nguyên c a trái t thì c n ki t, cung c p th c ăn, năng lư ng, kho ng không và
nguyên li u thì h n ch . T t c nh ng cái này ph i ư c phân chia cho toàn th dân s trên th
gi i.
II. Nh ng bi n i v dân s
1. L ch s gia tăng dân s th gi i
T tiên loài ngư i vài tri u năm trư c ây n kho ng 125.000 ngư i và t p trung
s ng châu Phi. Ngay t khi y, t tiên chúng ta ã có m t n n văn hóa “sáng t o”, truy n t
i này qua i sau. ương nhiên n n văn hóa “sáng t o” c a th i Sustralopithecus ch ng có
là bao so v i ngày nay. Th i kỳ này văn hóa ư c truy n b ng mi ng và bi u di n t ngư i
già cho n ngư i tr c a b l c. N i dung g m cách săn b t, hái lư m, ch bi n th c ăn, quy
ư c xã h i, xác nh k thù, v.v.
Do có n n văn hóa như v y, nên ã phân bi t loài ngư i khác loài v t. S ti n hóa c a
loài ngư i g n li n v i s phát tri n c a não b . Nhân lo i ã tích lũy phát huy d n tri th c,
h c h i và tìm tòi phát tri n nó, phát tri n các t ch c xã h i t nh ng cá th s ng sót qua th
thách. Não b phát tri n v a là k t qu v a là ng l c cho s phát tri n văn hóa xã h i. S
ti n hóa não b như v y liên t c di n ra cho n kho ng năm 200.000 trư c ây xu t hi n các
cá th m i khác h n v ch t c a cùng loài mà ngu i ta g i là ngư i “khôn ngoan”. Ngư i
khôn ngoan có não b kho ng 1350 cm3
.
S ti n b v văn hóa ã có m t s tác ng ph . Dân s th i ti n s có t l sinh ư c
kho ng 40-50/1000. Nh ng ti n b v văn hóa ưa n gi m ph n nào t l t . Nhưng tính t
l t trung bình cho 1000 dân không th l n hơn 0,004 (trên 1000) dư i m c t l sinh, có
nghĩa là t l tăng dư i 0,0004%.
Trong c kho ng th i gian dài trư c cách m ng nông nghi p nhân lo i ã m r ng s
phân b ra kh i châu Phi ã s ng kh p hành tinh. i u này ư c bi t th i i m t i Tây Bán
C u kho ng 45.000 B.C. Do săn b t hái lư m có hi u qu , con ngư i ã l i ngoài nh ng
cái khác là s tiêu bi n c a nhi u lo i thú l n như loài voi ma mút.
2. Cách m ng nông nghi p

19. 1 18
H u qu c a cách m ng văn hóa i v i dân s trái t là không áng k so v i thành
qu sau này do cu c cách m ng nông nghi p em l i. Chưa th xác nh rõ ràng ư c là b t
u t khi nào thì nh ng ngư i Homo sapien b t u h tr cho ho t ng săn b t và hái
lư m b ng canh tác nông nghi p. Các nghiên c u kh o c cho th y canh nông ã xu t hi n
kho ng 7000-5500 B.C vùng Trung ông t c là Iran và Ir c ngày nay. ây ã tr ng tr t
vài lo i cây và chăn nuôi vài lo i v t. Nh ng ngư i dân vùng này trư c ây s ng d a vào
ngu n l i ng v t và th c v t t nhiên thì nay h ã b t u t l c. ây th c s là bư c
ngo t quy t nh c a l ch s nhân lo i t ch ph i tìm ki m th c ăn t nhiên nhi u thì nay
h ã t s n xu t l y th c ăn cho mình. Thành qu c a nó là làm cho dân s tăng lên áng k
(sinh tăng, t gi m). L p lu n gi i thích là: M t là do s t túc ư c th c ăn, ngu n dinh
dư ng phong phú hơn t l sinh tăng, hai là b ng vi c s n xu t th c ăn có kh năng d tr vào
kho dùng lâu dài. S n xu t nông nghi p phát tri n, nhà nông có kh năng nuôi s ng không
ch gia ình mình. Các thành viên c a c ng ng, c a gia ình ã chuy n hư ng sang làm
công vi c khác. Cơ c u t ch c xã h i m i xu t hi n: lao ng ư c phân công. M c s ng
ư c c i thi n cùng v i các công c canh tác nông nghi p và phương ti n i l i v n chuy n
ư c c i thi n ã thúc y nhanh s tăng dân s .
ng th i th i kỳ này cũng b t u có s phân hóa v m t chính tr xã h i. Quá
trình ô th hóa cũng b t u hình thành. Cu c s ng c a con ngư i cũng ư c an toàn hơn, ít
hi m h a hơn. Tu i th tăng trên m c nguyên th y (có l m c nguyên th y ch vào kho ng
20-25 tu i).
3. Gia tăng dân s th i kỳ sau cách m ng nông nghi p
Sau cách m ng nông nghi p s gia tăng dân s không ti p di n liên t c lúc tăng lên
lúc gi m tuy v cơ b n là v n tăng. N n văn minh nhân lo i lúc ti n tri n, lúc thoái trào, và
lúc thì th i ti t t t, lúc l i trái ngư c, r i b nh d ch ói kém và l i có chi n tranh ... T t c u
là các y u t tác ng tr c ti p hay gián ti p n dân s .
Không có các ghi nh n th ng kê tin c y dân s th i kỳ này. Tuy nhiên ta cũng phác
th o ư c di n. Tuy nhiên, ta cũng phác th o ư c di n bi n dân s vào th i kỳ này. Nhìn
chung dân s th gi i tăng, nhưng c c b vùng này vùng khác lúc tăng lúc gi m. Ví d : b nh
d ch h ch ã làm gi m dân s châu Âu n 25% trong nh ng năm 1348-1350. Có nh ng nư c
m t 50% dân s v n n d ch này. ây th c s là th m h a cho nhân lo i. Bên c nh d ch b nh
là n n ói do m t mùa b i thiên tai như h n hán, l t l i. Ngư i ta tính t năm 1 n 1848
nư c Anh có hơn 200 l n có n n ói. N n ói cũng hoành hành Trung Qu c, n , Nga.
Chi n tranh gi a các nư c, trong m t nư c và kéo dài d ch b nh là các th m h a cho
nhân lo i. Chi n tranh ã h y di t dân s nhi u vùng, cho nh ng dân t c y u kém. L ch s
văn minh phương tây liên miên có chi n tranh cho mãi n hi p ư c hòa bình Wesphalia k t
thúc sau 30 năm chi n tranh vào năm 1643 th gi i m i t m hòa bình và n nh. Lúc này
cu c cách m ng thương m i m i c t cánh. Quy n l c t p trung sau th i kỳ phong ki n tan rã.
Ti u th công nghi p tr thành trung tâm c a tr t t kinh t m i. Nhà nư c làm quy ho ch
áp ng các yêu c u kinh t c a nhân dân.
4. S gia tăng dân s vào th i kỳ ti n công nghi p (1650-1850)
Gi a th k XVII là m t giai o n tương i n nh hòa bình sau ch kinh t
phong ki n cùng v i cu c cách m ng nông nghi p châu Âu thì cu c cách m ng thương m i
cũng ang tr thành ng l c chính. Nó ã thúc y nhanh chóng th k XVII. Giá nông
s n tăng và nhu c u cung c p cho các thành ph tăng ã thu hút s phát tri n c a nông nghi p.
S tan rã c a ch phong ki n ã h y ho i d n ch chi m h u thái p. Các nông dân trai
tráng ư c s n xu t t p th c ng ng nay không vui v như cũ, và công vi c s n xu t ư c
t ch c l i và l i xu t hi n dư i quy n ch huy c a m t ngư i còn nh ng ngư i khác thì làm
thuê.

20. 1 19
Khi mà nh ng ông ch t này mu n có thêm t cày, h b t u khoanh cho mình
các khu r ng c a c ng ng xưa kia và các ng c bao trong các hàng cây, tách ngư i nông
dân ra kh i ru ng t sinh s ng c a h . Quá trình này di n ra r t sôi n i Anh, nơi mà ã có
hàng lo t các lu t ã ư c Qu c h i ch p thu n liên quan n v n này. Nh ng nông dân
làm thuê b m t vi c làm do có các ti n b canh tác nông nghi p và c nh tranh. Nông nghi p
ã tr thành các thương m i l n. Hàng lo t cây con nuôi tr ng m i xu t hi n. Tr ng tr t và
chăn nuôi u phát tri n, n n ói kém b y lùi, d ch b nh ít x y ra. K t qu là dân s th
gi i trư c h t là châu Âu tăng v t lên. Dân s châu Âu và Nga ã tăng t 103 tri u lên n
144 tri u.
Thêm vào ó là s khai hóa Tây bán c u. Năm 1500 t l t canh tác châu Âu là 10
ngư i/1km2
, n khi m mang s n xu t c Tây bán c u thì tính g p chung t l t canh tác
là 2 ngư i/1km2
. Không còn s h n ch v t canh tác nhi u qu c gia và dân t c ã tr lên
giàu có và k t qu làm dân s tăng nhanh. Nh vi c khai thác Tây bán c u con ngư i bi t
thêm 2 gi ng cây tr ng m i có s n lư ng cao là ngô và khoai tây. Ngô ã ư c tr ng r ng rãi
phía nam châu Âu và dân s Tây Ban Nha và ý ã tăng g p ôi và th i kỳ này.
Trong khi phân tích dân s châu Âu gia tăng khá rõ thì phân tích châu A g p khá nhi u
khó khăn. Trong th i gian 1650 - 1750 dân s châu A ch tăng 50-70%. Trung Qu c sau khi
nhà Minh s p (1644), có m t th i kỳ hòa bình làm ăn th nh vư ng, t l t vong gi m h n
và 2 lo i cây tr ng quan tr ng là ngô và khoai tây cũng ư c tr ng ây; k t qu là dân s
cũng tăng.
Tóm l i, s th nh vư ng, lương th c s n xu t nhi u, ói kém và b nh t t gi m, y t c i
thi n, dân s ã gia tăng nhanh, t l sinh tăng, t l t gi m , dân s g p 2 l n vào th i gian
này. M c d u v y vào th i gian này có 2 hi n tư ng ã ngăn c n s gia tăng dân s là t l
cao ngư i s ng c thân không “Xây d ng gia ình” và n n tr em ch t như th i kỳ
trung c x y ra ph bi n Anh, Pháp, c vào lúc này.
ng th i dân s châu Âu tăng lên 2 l n vào lúc này, ph i k n do châu Âu sang l p
nghi p Tân th gi i khi n cho dân s Hoa Kỳ ã tăng lên t 4 tri u năm 1790 lên 23 tri u
năm 1850. Châu á tăng ch m hơn, ch kho ng 50% vì các ti n b v văn hóa, khoa h c và y
h c có m t ch m hơn ây. Châu Phi không có ghi nh n th ng kê, ư c tính vào th i kỳ này
kho ng 100 tri u.
5. S gia tăng dân s th k XX
Quá trình chuy n ti p dân s ti p di n các nư c phương Tây sang c th k XX.
M c dù t l sinh gi m và có m t s lư ng l n dân di cư sang châu M nhi u nư c châu Âu
v n gia tăng dân s áng k , nhi u nư c có s gia tăng dân s t bi n.
T l tăng bình quân năm dân s th gi i là vào kho ng 0,8% (tù năm 1850-1950).
Dân s t 1 t lên 2,5 t ngư i. Quãng th i gian này dân s châu A tăng dư i 2 l n, châu Âu
và châu Phi tăng 2 l n, B c M tăng 6 l n và Nam M tăng 5 l n.
Sang th k XX, khuynh hư ng trên thay i d n. n nh ng năm 30 vài nư c châu
Âu t l sinh t t xu ng nhanh hơn t l t và làm cho t l tăng dân s ch m l i. Sau chi n
tranh th gi i l n th 2, i u ki n sinh s ng ư c c i thi n nhi u t l sinh tăng lên trên t l
t vong bù p l i cho n nh ng năm 60. Sau ó l i di n ra s gi m t l sinh và ã làm cho
m t s nư c m c tăng dân s b ng 0.
Trong các nư c công nghi p hóa có t l tăng gi m (do t l sinh gi m) thì t i các
nư c kém công nghi p hóa có t l t vong v n l n do i u ki n sinh s ng kém và d ch b nh,
ch sau nh ng năm 40-50, do y lùi ư c d ch b nh t l t vong m i gi m ư c. Nét n i b t
m c gi m c a t l t vong vào lúc này th p hơn nhi u th i kỳ cách m ng nông nghi p và
cách m ng thương m i. Tóm l i, sang th k XXI dân s th gi i khó tránh kh i s bùng n .

21. 1 20
III. H u qu c a m t dân s
M t dân s ang ngày càng tăng, vì v y các ngu n cung c p như th c ăn, t ai,
nư c, nhiên li u và các ngu n tài nguyên khác s gi m i vì ph i chia s cho m i ngư i.
Trong quá kh , ngư i dân nhi u nơi trên th gi i ã nâng cao ư c m c s ng c a h b t
ch p s tăng trư ng dân s vì h ã có kh năng s d ng các ngu n l c v i hi u qu cao hơn.
Ví d ngư i dân có kh năng tăng s n lư ng m t vùng t nh t nh. Tuy nhiên, s tăng
trư ng dân s nh ng vùng khác thì l i r t nhanh, i u ó d n n s thi u ói ngày càng
ph bi n. T ó chúng ta không th d oán dân s loài ngư i có th có ư c m c cao nh t.
Trư c khi loài ngư i b thanh toán do ch t chóc vì ói khát, i u ch c ch n là ch t
lư ng cu c s ng trên trái t s thay i. R i ây nhi u nh ng cánh r ng và nh ng vùng
hoang vu s bi n m t và b thay th b ng nh ng thành ph và nh ng môi trư ng n i th t. M t
s ngư i s chào ón s thay i này nhưng m t s khác s ph i ch u tác h i. i u gì s x y
ra cho xã h i n u như toàn th dân s ti p t c tăng lên ?
Nhi u ngư i phàn nàn r ng m t dân s tăng cao làm tăng lên nh ng b t h nh,
nh ng căng th ng, b o l c và bi n ng chính tr . Jolin Callocen ã nghiên c u trong hàng
lo t các kinh nghi m v i các con chu t s tác ng c a s ông úc n ng n . Ông ã xây
nh ng chu ng chu t có th c ăn và nư c u ng cho nhi u chu t hơn là gi kho ng cách bình
thư ng. M i chu ng ư c nuôi m t s ít chu t và cho sinh . Qu n th chu t và m t
tăng nhanh chóng r i sau ó nh ng con chu t th hi n r t kỳ l . Nh ng con cái m t kh năng
làm ho c chăm sóc con cái c a chúng. M t s con c ã b t u gây g tình d c. Sau khi
ư c thay i h u h t nh ng con chu t này ã kh i và không truy n l i cho nh ng con khác.
Tuy nhiên con ngư i hành ng hoàn toàn khác v i con v t. Trong xã h i loài ngư i,
m t dân s cao không luôn luôn d n n nh ng v n xã h i tr m tr ng. Ví d : Hà Lan là
m t trong nh ng nư c có m t dân s cao trên th gi i. Nhưng m c s ng thì cao và t l t i
ph m l i th p. H ng Kông có m t dân s cao nh t c a b t kỳ thành ph nào trên th gi i.
Có kho ng 40% dân cư c a H ng Kông cùng v i nhau m t căn h mà không ph i h hàng.
Trên 30% ngư i ng t 3-4 ngư i m t giư ng, 13% ngư i ng trên 4 ngư i m t giư ng.
H u h t m i ngư i s ng m t căn phòng ơn gi n và căn phòng này ch a ít nh t 8 ngư i
khác nhau.
M t s xã h i ông úc có xu t hi n nh ng hành vi ch ng i l i. M , t l dân s
b cư p gi t thành ph g p 35 l n so v i nông thôn. M t s ngư i s ng thành ph b tr
thành n n nhân, b cư ng o t ho c b ánh p t 2 n 4 l n so v i ngư i s ng nông thôn.
Con ngư i áp ng v i nh ng i u ki n s ng cũng khác nhau, thành ph New York là m t
nơi ông úc thì có t l t i ác cao. Trong khi ó H ng Kông thì ông hơn nhưng có t l
t i ác th p. Hi n nhiên, nh ng gi i pháp xã h i ng b là i u quan tr ng gi i quy t hành
vi c a con ngư i. T i ác là nh ng hành vi ch ng i xã h i có th có m t m i ràng bu c c
thù v i s ông úc. Tuy nhiên i u quan tr ng hơn c là khi có s ph i h p v i các y u t
khác nhau như là s c m nh c a y u t gia ình, s nh y c m c a m t cá th v giá tr c a b n
thân và có ư c vi c làm.
IV. T l sinh, t l t vong và t l tăng dân s
T l sinh thư ng ư c xác nh b ng s lư ng con sinh ra trên 1000 dân s hàng
năm, ít khi tính trên 1 ngư i dân. S lư ng tr em sinh ra tính cho c năm, còn dân s l y vào
gi a năm tính tương t như t l t vong là s dân ch t c a 1000 dân hàng năm. N u như
không tính dân s di cư thì t l tăng dân s là hi u s gi a t l sinh và t (r=b-d). Lưu ý
r ng r th hi n t l tăng cho 1000 ngư i. Các nhà dân s h c còn dùng m t thu t ng khác
(tránh nh m l n) là (%) ph n trăm tăng dân s hàng năm. Nó ư c xác nh là s lư ng gia
tăng trên 1000 ngư i dân.

22. 1 21
V. Môi trư ng ô th và s c kh e
Các thành ph châu Âu trong th i kỳ Trung c ã t ng là nh ng nơi không lành m nh,
m t v sinh. H u h t các thành ph này nư c b ô nhi m, các ch t th i l ng ch a trong các
h m ch a phân a phương và rác ã lên men nh ng ng rác l thiên. Nhi u ngư i c bi t
là tr em ã ph i ch t do các b nh nhi m trùng. Cu i cùng nh ng v d ch l n là ti ng chuông
c nh t nh cho h . D ch h ch là b nh lây lan do b chét ký sinh trên chu t, vào th k b nh
d ch h ch ã tràn qua châu Âu gi t ch t 1/3 t ng dân s m t s qu c gia.
Th i i ngày nay, các b nh nhi m khu n v n gây ra h i chuông l n trong nhi u thành
ph các nư c ang phát tri n. Tuy nhiên các nư c phát tri n các b nh d ch thương hàn,
cúm, lao và d ch h ch không còn ph bi n n a. M i quan tâm v y t ang ư c c p t i
như nư c sinh ho t không còn các vi khu n gây b nh, v sinh môi trư ng ương i m b o.
Tuy nhiên, i u c n ph i quan tâm hơn n a là môi trư ng ô th v n là nơi có nh ng m i
nguy h i cho s c kh e loài ngư i.
Chúng ta bi t r ng không khí nhi u thành ph ã b ô nhi m và m t s thành ph có
ch t lư ng nư c cũng r t kém. Hàng ch c nghìn các lo i hóa ch t khác nhau ư c s n xu t
hàng năm. Hàng trăm nghì t n hóa ch t này ư c r i vào môi trư ng. Ngư i dân h p th
nh ng lư ng nh các ch t ô nhi m khi h th , u ng, ăn và nh ng ch t này tác ng n s c
kh e c a con ngư i ra sao ?
Các nhà khoa h c ã ch ra r ng m t s ch t ô nhi m là nguyên nhân gây ra b nh t t.
Ví d nh ng ngư i hút thu c lá có nguy cơ m c b nh ung thư ph i, các b nh ph i khác và
b nh tim cao hơn nhi u so v i nh ng ngư i không hút thu c.
M t s l n các hóa ch t khác thì ang b nghi ng là nguyên nhân gây ung thư. M t s
lo i này có m t trong không khí và nư c b ô nhi m. Nh ng ch t khác ư c tìm th y trong
rư u và các lo i th c ăn ch bi n s n.
ánh giá m c tăng dân s th gi i vào u nh ng năm 1970, ta có t l sinh
32/1000 dân/năm và t l t 13/1000/năm, t l tăng dân s là 19/1000/năm hay 1,9% năm.
VI. i u ki n s ng c a con ngư i
1. S d ng t ai và ô th hóa
Trái t không dư ng như không ch u t i quá n ng v dân s . M t s s ng trên núi
cao, s ng trong nh ng khu r ng r m nhi t i, ho c trên nh ng xa m c hoang vu, cao nguyên
r ng l n. Atlantic, o băng, Cana a, Liên Xô cũ, Úc và h u h t các nư c châu Phi và Nam
M có trên 15 ngư i/km, ngư c l i Hà lan, có trên 1000 ngư i/km2
. B n có th bi t r ng
trái t ã quá ông, nhưng v n không ph i ch là thi u kho ng không. Nhưng v n là ô
nhi m, thi u các ngu n tài nguyên và vi c s d ng t ai không h p lý và m t s c m nh n
v tâm lý là quá ông úc. Nh ng ph n sau ây s nói rõ hơn v nh ng ngu n tài nguyên,
năng lư ng, th c ăn và ô nhi m là nh ng nguyên nhân do ho t ng c a con ngư i.
Ngày nay, nhi u ngư i c m th y trái t quá ông úc, vì h mu n s ng nh ng nơi
môi trư ng thu n l i nh t. ó là nh ng nơi khí h u d ch u, d dàng tìm ki m th c ăn, nư c
u ng và nh ng lo i khác. M 90% dân s s ng trên 10% di n tích t ai, thành ph New
York hàng trăm ngư i s ng trong m t ngôi nhà ơn gi n, thi u ti n nghi và nhi u gia ình
nghèo s ng v i nhau trong m t căn phòng. Nhưng b n có th i hàng trăm d m Montana
ch th y m t ngôi nhà ơn c.
2. ô th hóa
Trong th p k 20 hàng tri u ngư i ã di chuy n t nông thôn n các thành ph l n.
Quá trình này g i là ô th hóa nguyên nhân gây nên b i con ngư i và cũng tác ng tr l i
con ngư i ó g i là nh ng s thay i v xã h i và kinh t .

23. 1 22
Nh ng thành ph u tiên m c lên d c theo sông Tiggris và Euphrates hơn 6000 năm
v trư c. K t ó nh ng thành ph l n ã m c lên và tàn l i nhi u vùng trên th gi i. Tuy
nhiên h u h t m i ngư i trong m i nư c s ng theo t p quán c a t ng nư c. Năm 1600, ch
1,6% dân châu Âu s ng thành ph trong s hơn 100.000 ngư i. Năm 1800, ch có 2,2%
ngư i dân s ng thành ph l n. Th c t là, trư c năm 1800 không có nư c nào thành th
chi m ưu th . Gi a th i kỳ s p c a qu c La Mã (Kho ng th k th 5 sau công nguyên)
và b t u c a th k 19, không có m t thành ph nào c a châu Âu có 100.000 ngư i cư trú.
Tương t như v y trong th i gian trư c cu c cách m ng công nghi p. Châu Âu ư c ánh giá
là m t l c a. Ngoài châu Âu ra nh ng vùng khác có kém hơn. Trong 100 năm t 1800-1900
các thành ph m c lên nhanh chóng. Năm 1900 ít nh t 12 thành ph có dân s trên 1 tri u.
Năm 1975, g n 40% s ngư i cư trú c a th gi i s ng thành th . Trên th gi i có kho ng
140 thành ph có s dân cư trên 1 tri u ngư i. n năm 2000, trên 50% dân cư có l s ng
các vùng thành th . n lúc ó s có hơn 250 thành ph có s dân trên 1 tri u.
N u như dân s trong th k 20 ti p t c tăng lên nhanh chóng, s phát tri n thành th s có
nguy cơ b phá h y. Dân s th gi i tăng lên 3 l n trong th i kỳ 1800-1960. Trong cùng m t th i
gian dân s s ng các trung tâm thành th tăng lên hơn 40 l n.
S phát tri n khác thư ng c a các thành ph trong su t th k 20 ch y u là do s di
cư t các vùng nông thôn n thành th . Phong trào di cư nhanh chóng ã ưa n th c t
áng bu n và trong nhi u trư ng khó có th gi i quy t. Các thành ph thư ng không th cung
c p nư c s ch, nhà , giao thông, giáo d c và các d ch v khác cho ngư i m i n.
Các thành ph hi n i thì phát tri n m t cách ng u nhiên. H u h t là có s tương
ph n hoàn toàn. M t s qu n con ngư i s ng nh ng căn h sang tr ng v i ti n nghi y
như các nhà hàng, nhà hát và các quán ăn. Ơ nh ng nơi khác có nhi u ngư i th t nghi p s ng
trong các nhà chu t khu trung tâm. Ph n l n các thành ph Nam M phát tri n theo tính
ch t ki u m u. Vài th p k trư c ây nhi u nhà máy và c a hàng óng các vùng trung tâm.
Nh ng n n công nghi p này ã ào t o s lư ng l n công vi c không có k năng và bán k
năng. D n d n giá c a t ai, thu và các d ch v thành th tăng lên. Các nhà s n xu t b t
u chuy n các thi t b c a h ra ngo i ô thành ph . Các c a hàng và c a hi u cũng chuy n ra
ngo i ô ph c v khách hàng c a h . K t qu là m t vài ngh bán k năng xu t hi n thành
ph và hàng nghìn ngư i tr nên th t nghi p. R t nhi u ngư i không có ti n chuy n ra
ngo i ô, nơi mà có nhi u ngư i làm vi c hơn. Các qu n trư ng qu n lý nh ng vùng r ng l n
cũng nh p vào thành ph . Nh ng ho t ng c a h yêu c u nh ng công nhân, nhân viên có
tay ngh cao: qu n lý, thư ký và vì v y h có r t ít công vi c v i lao ng gi n ơn. Giá c
cho phúc l i và nhà tr nên r t t , khi n cho b máy qu n lý nhà nư c nh ng vùng ô
th ang ph i ương u v i nh ng khó khăn tr m tr ng v kinh t .
VII. Nh ng khuynh hư ng dân s toàn c u hi n nay
Nh ng i u tiên oán v tương lai u không có th thành s th t. Nh ng th m k ch
làm gi m dân s như là nh ng cu c chi n tranh và bi n i v khí h u không th dung th
ư c.
Nh ng i u d oán d a trên nh ng i u ki n th a nh n r ng m t s bi n pháp ki m
soát và kh ng ch c a xã h i ang ư c duy trì trên th gi i. N a th k ư c duy trì hòa
bình trên nhi u năm, dân s s n nh khi các t l sinh gi m.
Dân s th gi i vào năm 1978 là kho ng 4,5 t ngư i. Nh ng d oán c a M cho
r ng dân s th gi i s là 12 t vào năm 2075. N u m c sinh s n cao hơn k ho ch t ra thì
t ng dân s có th g n 16 t . N u m c sinh s n gi m nhanh chóng, thì t ng s dân có th t
dư i 10 t .
S tăng trư ng dân s nhanh là m t v n nan gi i c bi t các nư c ang phát
tri n. Vào th i i m này, còn có nhi u ngư i ăn không lương th c ó là g o, lúa mì và

24. 1 23
khoai tây, ăn không ch t m. Nhi u nư c hi n nay, tuy s n lư ng tr ng tr t ang tăng
nhưng vì s dân lên quá nhanh nên ngư i dân v n b thi u ói. các xã h i nghèo các ngu n
cung c p b h n ch . i u ki n nhà , nư c s ch, v sinh, y t và giáo d c g p nhi u khó
khăn. Ki m soát ô nhi m t thư ng b lãng quên.
Các nư c phát tri n, t l sinh ang gi m nhanh chóng trong nh ng năm g n ây.
M , Canada và h u h t các qu c gia châu Âu dư i 2 a tr sinh ra t m t bà m . N u
khuynh hư ng hi n nay ti p t c thì s dân c a các qu c gia này s b t u gi m xu ng sau
năm 2000, nhìn chung s có th c ăn, nhà và qu n áo cho t t c ngư i dân các qu c gia
phát tri n.
Th m chí các xã h i phát tri n tăng dân s gây nên nhi u v n b t l i. ó là gi m i di
tích t canh tác do xây d ng nhà , ư ng sá và nơi gi i trí. Các ngu n d tr v năng lư ng
và khoáng s n ang b c n ki t. Ô nhi m ang tr thành v n tr m tr ng.
VIII. Dân s Vi t nam
K t qu t ng i u tra dân s Vi t nam năm 1989 cho bi t dân s Vi t nam là 64.412.000
ngư i so v i năm 1979 lúc ó có 52.741.000 ngư i nghĩa là tăng 22%. Như v y là t l tăng t
nhiên hàng năm là 2,2%. T l gi i tính chung cho c nư c ch có 94,4 nam trên 100 n . T l
gi i tính c a dân s dư i 15 tu i là 106 nam trên 100 n . Vi t nam là nư c có cơ c u dân s tr .
Dân s t 15 tu i tr xu ng chi m 39% t ng s dân.
Dân s Vi t Nam t p trung ch y u các t nh thu c khu v c ng b ng sông H ng và
các t nh thu c khu v c ng b ng sông C u Long. M t dân s Vi t Nam ã tăng t 160
ngư i/km2 trong năm 1979 lên 195 ngư i/km2 năm 1989. T l nhân kh u thành th c a Vi t
nam tăng ch m t 19,2% năm 1979 lên 20,1% năm 1989. Nhân kh u thành th tăng t p trung
ch y u các thành ph l n và các th tr n nh dư i 20.000 dân và nhi u th tr n m i thành
l p.
Trong vòng 5 năm 1984-1987 ã có 4,5% dân s t 5 tu i tr lên di chuy n trong
nư c, trong cùng t nh là 2,0% và các t nh là 2,5%. Cùng nhóm tu i, t l di chuy n nam cao
hơn n . Lu ng di chuy n ch y u t B c vào Nam và t vùng ng b ng sông H ng và duyên
h i mi n Trung lên Tây Nguyên.
T l dân s ho t ng kinh t c a Vi t Nam tính t 18 tu i tr lên năm 1989 nam là
78%, n là 71%. T l dân s chưa có vi c làm là 5,3% năm 1989. 71% lao ng làm vi c
nông thôn (nông nghi p), 12% trong ngành công nghi p. Tu i k t hôn l n u nam là 24,5, n
là 23,2. T l sinh thô dân s nư c ta m c x p x 45% vào cu i th p niên 50 ã gi m xu ng
m c 32% vào cu i th p k 80. T l hàng năm trư c năm 1989 là 30%. T l sinh t ng c ng
c a dân s khu v c thành th là 2,3 con, nông thôn là 4,3 con. ư ng cong bi n thiên c a t l
sinh c trưng theo tu i cho th y tu i k t hôn trung bình cao ã tác ng n m c sinh c a
ph n thu c nhóm tu i tr và công tác dân s - k ho ch hoá gia ình ã nh hư ng n
m c sinh c a ph n t 30 tu i tr lên. Tu i th trung bình c a dân s nam là 63 và n là
67,5. T l ch t c a tr em sơ sinh ch kho ng 45%. T l ch t thô năm trư c 1989 là 8,0%.
Dân s Vi t Nam t m c 72 tri u ngư i vào năm 1994 và 79 tri u vào năm 1999.
Như v y là vào năm 2000, dân s nư c ta kho ng 80 tri u ngư i.
TÀI LI U THAM KH O
1. B Giáo d c và ào t o, Thư vi n giáo trình i n t , Giaotrinh.MT &phatrien
http://ebook.edu.net.vn.
2. B y t (2005), Niên giám Th ng kê y t .
3.Colin Newell (1995), Methods and models in demography, NXB Wiley.

25. 1 24
4. Lưu c H i ( 2001), Cơ s khoa h c môi trư ng, NXB HQG Hà N i.
5. i h c Y t công c ng Hà N i (2005), Giáo trình Dân s và phát tri n.
6.Nguy n ình C (1999), Giáo trình dân s h c, NXB Hà n i.
7. Mai Tr ng Nhu n, 2002. a hóa môi trư ng. NXB HQG Hà N i.
8. Hoàng Tr ng Sĩ, Hoàng ình Hu (2008), Khoa h c Môi trư ng sinh thái-Dân s , Giáo
trình Sau i h c, Khoa Y t công c ng, Trư ng i h c Y Dư c Hu .
9. Vũ Trung T ng (2000), C sinh thái h c, Nhà xu t b n giáo d c.
10. Trư ng HYTCC (2006), Giáo trình Dân s và phát tri n - ô th hóa và di dân, NXB Y
h c.
11. VietNam General Stastic Office (2000), Population and housing census, Central cencus
Steering Committee Thegioi Publishers.
12. Xiang Biao (2003), Migration and health in China: Problems, Obstacles and Solutions,
(http://www.populationasia.org.
Câu h i lư ng giá cu i bài
1. Nêu nh ng bi n i v dân s t trư c n nay
2. Trình bày nh ng h u qu c a s gia tăng dân s .
3. Trình bày nh ng c i m c a s phát tri n dân s Vi t Nam.
NĂNG LƯ NG VÀ Ô NHI M MÔI TRƯ NG
I. Năng lư ng
1. L ch s s d ng năng lư ng
Năng lư ng là i u ki n t t y u cho s t n t i và ti n hóa c a m i sinh v t. Năng
lư ng là m t d ng tài nguyên quan tr ng, c n thi t cho s phát tri n c a xã h i loài ngư i.
Trong quá trình phát tri n c a xã h i loài ngư i, ngu n năng lư ng mà con ngư i s d ng
thư ng xuyên chuy n d ch t d ng này sang d ng khác. D ng năng lư ng thiên nhiên u tiên
ư c con ngư i s d ng là năng lư ng m t tr i dùng soi sáng, sư i m, phơi khô lương
th c, th c ph m, dùng và nhiên li u g c i. Ti p ó là năng lư ng, g , c i, r i t i năng
lư ng, nư c, gió, năng lư ng kéo c a gia súc. Năng lư ng khai thác t than á ng tr trong
th k XVIII-XIX. Năng lư ng d u m thay th v trí c a than á trong th k XX và t ng
bư c chia s vai trò c a mình v i năng lư ng h t nhân. Các d ng năng lư ng m i ít ô nhi m
như năng lư ng m t tr i, năng lư ng gió, th y tri u, năng lư ng vi sinh v t thu nh n ư c v i
nh ng phương pháp và phương ti n công ngh tiên ti n cũng ang m r ng ph m vi ho t
ng c a mình

26. 1 25
Nhu c u năng lư ng c a con ngư i tăng lên nhanh chóng trong quá trình phát tri n.
100.000 năm trư c công nguyên, m i ngày m t ngư i tiêu th kho ng 4.000 Kcal n 5.000
kcal. 500 năm trư c công nguyên tăng lên 12.000 kcal. u th k XV lên t i 26.000 kcal,
gi a th k 19 là 70.000 kcal và hi n nay trên 200.000 kcal.
a/ Các nư c ang phát tri n
T l năng lư ng ư c khai thác theo các ngu n khác nhau thay i theo t ng Qu c gia. T i các
nư c công nghi p phát tri n, các ngu n năng lư ng thương m i chi m ph n l n tuy t i. Ngư c
l i, t i các nư c ang phát tri n, các ngu n năng lư ng phi thương m i (g , c i, ph th i nông
nghi p) l i chi m ph n chính.
Trong m t qu c gia, cơ c u năng lư ng tùy thu c trình phát tri n kinh t và kh
năng công ngh khai thác tài nguyên. Thí d Hoa Kỳ trư c năm 1900 năng lư ng khai thác
ch y u t g , c i, sau ó chuy n d n sang than á. Vào kho ng 1920 d u m ư c khai thác
v i qui mô l n, và ti p ó vào kho ng 1940 vi c khai thác khí t phát tri n m nh m . Do
v y, g , c i không còn ư c dùng, than á gi nguyên tình tr ng s d ng như các năm 1910,
1930, d u h a và khí t tr thành nguyên li u chính.
b/ Các nư c công nghi p
T l s d ng các ngu n năng lư ng trên toàn c u
Khí t 7%
H t nhân 1%
D u 23%
Sinh kh i 35%
Th y i n 6%
Than 28%
Th y i n 6%
Khí t 23%
Sinh kh i 3%
Than 25%
D u 38%
H t nhân 5%

27. 1 26
Năng lư ng h t nhân ư c khai thác v i qui mô l n vào th p k 1970. Vào u th p
k 1980, 42,5% t ng năng lư ng Hoa Kỳ do d u h a cung c p, 25% do khí t, 22,5% do
than, 10% còn l i do th y i n, năng lư ng h t nhân, năng lư ng a nhi t và các ngu n khác.
42% năng lư ng s n xu t ra ư c cung c p cho công nghi p, 25% cho giao thông v n t i,
30% cho xây d ng và các ho t ng khác. Hi n nay, m t s nư c như Pháp, Nh t B n, s n
xu t năng lư ng i n ch y u t các nhà máy i n h t nhân. Trong khi ó, c, Trung Qu c
thì d a vào d tr than s n có trong nư c. Nhìn chung, m i lo i ngu n năng lư ng u có
như c i m riêng c a mình.
Do ó m i qu c gia c n có m t h th ng các ngu n năng lư ng ho t ng k t h p và
b sung cho nhau, t o nên m t cơ c u h p lý v năng lư ng . T l các ngu n năng lư ng
các qu c gia có n n kinh t khác nhau trên th gi i ư c trình bày trên hình 1.1
Khai thác và s d ng năng lư ng không ng ng tăng lên v t ng s lư ng và bình quân
cho t ng ngư i. Ho t ng ó ang tác ng m nh m t i môi trư ng s ng trên Trái t như
t o ra các d ng ô nhi m, gia tăng hi u ng nhà kính, v.v...
2. Các ngu n năng lư ng c a loài ngư i
Các ngu n năng lư ng c a Trái t có th chia thành 3 nhóm l n:
- Năng lư ng hóa th ch: than, d u, khí t
- Năng lư ng tái sinh ngu n g c m t tr i: Sinh kh i th c v t, th y i n, sóng, th y
tri u, gió, ánh sáng m t tr i
- Năng lư ng tàn dư c a Trái t: a nhi t, năng lư ng h t nhân.
3. Năng lư ng và s c kh e - môi trư ng
Quá trình s d ng năng lư ng mang l i cơ s v t ch t cho th gi i ngày càng văn
minh. Song vi c khai thác, ch bi n và s d ng năng lư ng ã ưa n nhi u h u qu ô nhi m
môi trư ng, thay i cân b ng sinh thái và qua ó nh hư ng n s c kh e con ngư i. Có
nh ng quá trình phát sinh các y u t ô nhi m là ương nhiên (ví d : t cháy nhiên li u) song
cũng có nh ng trư ng h p gây ô nhi m x y ra khi có s c . H n ch s d ng năng lư ng là
i u khó th c hi n, song h n ch t i m c t i a quá trình phát sinh ô nhi m l i là phương
sách có tính kh thi.
II. S n xu t năng lư ng và ô nhi m môi trư ng
Quá trình khai thác và s d ng các ngu n năng lư ng và nhiên li u u có liên quan
n ô nhi m môi trư ng. B t c n i nào có khai thác nhiên li u và qu ng phóng x u có kh
năng gây ô nhi m môi trư ng. Công ngh khai thác càng l c h u thì nguy cơ t n h i t i môi
trư ng và sinh thái càng l n.
1. Khai thác than á
Than á là m t d ng năng lư ng m t tr i ư c tích tr trong lòng Trái t. ây là
ngu n năng lư ng ch y u c a loài ngư i v i t ng tr lư ng trên 2000 t t n, t p trung ch
y u các qu c gia Nga, Trung Qu c, M , c, Úc. Tr lư ng các lo i than á trên th gi i
có th áp ng nhu c u c a con ngư i trong kho ng 200 năm n a. Than á ư c dùng làm
nhiên li u cho các nhà máy nhi t i n, các ho t ng công nghi p khác. Các v n môi
trư ng hi n nay trong khai thác s d ng ngu n năng lư ng than á là:
Khai thác than á b ng phương pháp l thiên t o nên lư ng t á th i l n, ô nhi m
b i, ô nhi m nư c, m t r ng. Khai thác than b ng phương pháp h m m hi n nay làm m t
50% tr lư ng, gây lún t, ô nhi m nư c, tiêu hao g ch ng lò và các tai n n h m lò.
Các y u t ô nhi m ch y u là:

28. 1 27
- T i các m dù khai thác h m lò hay l thiên, thì v n ô nhi m b i là áng quan tâm
nh t. Hàm lư ng b i t i nơi khai thác có th vư t quá tiêu chu n cho phép hàng trăm, hàng
ngàn l n. T ó, b i theo gió làm ô nhi m các vùng dân cư xung quanh.
- Khí lưu huỳnh (và có th c ph t pho) t các m than có hàm lư ng lưu huỳnh cao
gây ô nhi m t i khu v c khai thác và vùng dân cư ph c n, nh t là khi mưa xu ng.
- Trong m than, lư ng khí than methan có th t t i n ng b t l a, r t nguy hi m.
Bên c nh ó, khí Co, CO2, và NO2 khi n mìn và t các v a than b c lên cũng là các lo i khí
c
- t than á t o ra b i, khí CO2, SO2, NOx và các d ng ô nhi m khác. Theo tính toán,
m t nhà máy nhi t i n ch y than, công su t 1.000 MW, hàng năm th i ra môi trư ng 5 tri u
t n CO2, 18.000 t n NOx, 11.000-680.000 t n ch t th i r n. trong thành ph n ch t th i r n,
b i, nư c th i thư ng ch a kim lo i n ng và ch t phóng x c h i
2. Khai thác d u m và khí t thiên nhiên
D u m và khí t là d ng nhiên li u hóa th ch l ng ho c khí, t n t i trong lòng Trái
t. Nhìn chung, vi c khai thác d u và khí t ít gây môi trư ng. Tr trư ng h p c bi t khi
có s c . Nh ng v n gây ô nhi m do khai thác và s d ng d u và khí t:
Khai thác trên th m l c a gây lún t, ô nhi m d u i v i t, ô nhi m không khí,
nư c. Khai thác trên bi n gây ô nhi m bi n (50% lư ng d u ô nhi m trên bi n gây ra là do
khai thác d u trên bi n)
Ch bi n d u gây ra ô nhi m d u và kim lo i n ng, k c kim lo i phóng x cho môi
trư ng nư c và t trong khu v c
t d u khí t o ra các ch t th i tương t như t than
3. Khai thác th y năng
Th y năng ư c xem là ngu n năng lư ng s ch c a con ngư i. T ng tr lư ng th y
i n c a th gi i vào kho ng 2.214.000 MW, riêng VN là 30.970 MW, tương ng v i 1,4%
t ng tr lư ng th gi i. Tuy nhiên vi c xây d ng các h ch a nư c l n t o ra nhi u tác ng
tiêu c c t i môi trư ng như: ng t cư ng b c, thay i khí h u, th i ti t khu v c, m t t
canh tác, t o ra lư ng CH4 do phân h y ch t h u cơ lòng h , t o ra các bi n i th y văn h
lưu, thay i m n c a nư c khu v c c a sông ven bi n, ngăn ch n s phát tri n bình
thư ng các qu n th cá trên sông, ti m n tai bi n môi trư ng cho h th ng ê i u và các
công trình xây d ng trên sông, v.v...
4. Năng lư ng h t nhân
Năng lư ng h t nhân có hai d ng: năng lư ng phân h y ch t phóng x như uran, thori
và năng lư ng t ng h p h t nhân các nguyên t nh như deterium và tritium. Theo tính toán,
năng lư ng gi i phóng ra t 1 gam U235 tương ương v i năng lư ng do t 2 t n than á.
Hi n nay lo i th nh t ư c khai thác dư i d ng nhà máy i n h t nhân, lo i th hai có tr
lư ng l n, nhưng chưa i u ki n khai thác qui mô công nghi p. Ngu n năng lư ng h t
nhân có ưu i m không t o nên các lo i khí nhà kính như CO2 và b i. Tuy nhiên, các nhà máy
i n h t nhân hi n nay là ngu n gây nguy hi m l n i v i môi trư ng b i s rò r ch t th i
phóng x khí, r n và l ng và các s c n nhà máy. Vi c qu n lý các ch t th i h t nhân t các
lò ph n ng hi n nay chưa m b o an toàn cho môi trư ng sinh thái qu c gia
5. Các ngu n năng lư ng truy n th ng khác

29. 1 28
G , c i, năng lư ng gió, th y tri u ư c s d ng t th i xa xưa trong nhi u
lĩnh v c. Các ngu n năng lư ng này thư ng t n t i m t cách phân tán. Vi c khai thác và s
d ng chúng qui mô công nghi p g p nhi u khó khăn do hi u su t chuy n hóa thành i n
năng th p. Các ngu n năng lư ng truy n th ng không gây ra các tác ng tiêu c c n môi
trư ng trong quá trình khai thác và s d ng
Di n tích t c n s n xu t 1 t Kw/h i n năng t các ngu n năng lư ng ban u và theo các
phương án công ngh khác nhau
Lo i năng lư ng ban u Di n tích t s d ng (ha)
Nhi t i n M t Tr i 1.800
Quang i n M t Tr i 2.700
Năng lư ng i n ch y băng s c gió 11.700
Th y i n 13.000
Năng lư ng i n ch y b ng sinh kh i 200.000
i n h t nhân 68
Nhi t i n ch y b ng than á 90
i n a nhi t 40
Năng lư ng m t tr i và a nhi t: là hai d ng năng lư ng s ch có ti m năng nh t trên
Trái t. Năng lư ng m t tr i có th bi n i tr c ti p thành i n năng nh t bào quang i n
ho c gián ti p qua các môi trư ng trung gian khác nhau như nư c. Năng lư ng a nhi t dư i
d ng các dòng nhi t t các lò macma sâu trong lòng Trái t. Khu v c t p trung cao các
lo i năng lư ng này g n v i khu v c ho t ng m nh c a v Trái t (núi l a, khe n t,
v.v...). Vi c khai thác lo i năng lư ng này ang ư c nghiên c u và phát tri n nhi u qu c
gia trên th gi i. Khó khăn l n nh t i v i vi c phát tri n các ngu n năng lư ng s ch là
ngu n v n u tư và giá thành c a i n năng cao. Do v y, i u ti t cơ c u năng lư ng
theo hư ng tăng cư ng các ngu n năng lư ng h p lý, vi c ánh thu i v i ngu n gây ô
nhi m và vi c năng cao hi u su t, gi m giá thành i v i ngu n năng lư ng s ch là các i u
ki n quan tr ng nh t
Như v y, m i m t lo i năng lư ng u có ưu và như c i m riêng, l y tiêu chí di n
tích t c n s d ng s n xu t m t kh i lư ng i n năng làm thí d minh ch ng (b ng 1)
6. Các gi i pháp v năng lư ng c a loài ngư i
Các gi i pháp v năng lư ng c a loài ngư i hư ng t i m t s m c tiêu cơ b n như
sau:
- Duy trì lâu dài các ngu n năng lư ng c a Trái t
- H n ch t i a các tác ng tiêu c c n môi trư ng trong khai thác và s d ng năng
lư ng. S d ng h p lý các ngu n năng lư ng cho phát tri n kinh t , khoa h c k thu t.
Trong i u ki n hi n nay, các d ng năng lư ng hóa th ch d khai thác và s d ng
ang là i tư ng quan tâm c a nhi u qu c gia. Tiêu th nhiên li u hóa th ch ch y u là các
nư c có n n công nghi p phát tri n như M , các nư c phương Tây. Do v y, gi m s tiêu
th ngu n năng lư ng hóa th ch là ngu n năng lư ng gây tác ng m nh m t i môi trư ng,
các nư c công nghi p c n ph i thay i cơ c u năng lư ng, gi m m c tiêu th trên u
ngư i. Bên c nh ó, vi c u tư tri n khai công ngh ch ng ô nhi m môi trư ng trong các nhà
máy nhi t i n ch y b ng than, d u có tác ng gi m thi u lư ng các ch t th i ra môi trư ng

30. 1 29
Khuy n khích u tư cho các công ngh s ch, các d ng năng lư ng s ch khác. Tăng
cư ng u tư nghiên c u phát tri n các ngu n năng lư ng m i, năng lư ng tái sinh theo
hư ng h giá thành s n xu t sao cho chúng có th c nh tranh v i các ngu n năng lư ng
truy n th ng
Nghiên c u các qui trình s n xu t, thi t b s n xu t ti t ki m năng lư ng. Nghiên
c u s d ng d ng năng lư ng s ch trong m t s lĩnh v c d gây ra tác ng x u n môi
trư ng như : giao thông, sinh ho t
III. Tiêu th năng lư ng và ô nhi m môi trư ng
1. Năng lư ng s d ng trong công nghi p, sinh ho t và kinh t
Ngu n năng lư ng ch y u là i n. Bên c nh ó, v n còn có m t t l nh s d ng
nhiên li u. Than, d u m khí t còn ư c s d ng dư i d ng nguyên li u trong công ngh
hóa ch t, ch t d o t ng h p. Vi c s d ng ngu n năng lư ng i n kéo theo m t lo t các
ngu n ô nhi m do công nghi p.
x l nh, nhi t dùng sư i m trong nhà, ch y u dùng năng lư ng i n và than,
d u, c i i v i nh ng nơi không có i n. các nư c như Vi t Nam, i n ư c s d ng ch y
các máy i u hòa v i công su t l n 1-3 KW/ gi cho m t máy. i n dùng trong th p sáng, ch y
các dùng trong gia ình, n u ăn.
V i ư ng dây t i i n 150 KV, nh ng ngư i s ng g n ư ng dây này có th có nguy
cơ b b nh b ch c u
T i vùng nông thôn, vi c s d ng rơm, r c i, làm ch t t ang còn ph bi n.
Trong khi ó thành th , vi c dùng d u, i n và than có th gây ô nhi m nhà áng k . c
bi t, trong các ngôi nhà ch t ch i, nơi b p và phòng ng li n nhau ho c không có ngăn cách,
b p không có ng khói. Nh ng vùng này, môi trư ng nhà thư ng b ô nhi m khói b p n ng
n . khói b p là nguy cơ r t áng chú ý, gây các b nh hô h p c p tính tr em và gây viêm ph
qu n mãn ngư i l n (khói, SO2, CO, CO2, b i). Do xăng, d u, giá i n cao quá m c chi tr ,
nên tình tr ng s d ng than v n còn ti p di n trong nhi u năm t i. Vì v y nghiên c u b p than
là tài áng ư c quan tâm cùng v i vi c t ch c thông gió h p lý. ngư i ta ã nghiên c u
khói b p và cho th y r ng có nh ng thành ph n c a khí lưu huỳnh, các hydrocacbua ph c
h p, các hydrocacbua a vòng, trong ó có nh ng ch t gây ung thư.
Vi c dùng b p có ng khói k t h p v i thông gió làm gi m lư ng CO xu ng còn 30%
và b i t i 60%. Khói b p các nhà vùng nông thôn un n u b ng c i, rơm r có th gây ô
nhi m nhi u g p hàng ch c l n so v i thành ph . Nh ng ngư i trong gia ình ch u nh hư ng
c a khói b p nhi u nh t là ph n (ti p xúc 2-4 gi /ngày). N u trong nhà có ngư i hút thu c,
m c ti p xúc v i khói s tăng lên áng k . Tr nh (lu n qu n bên m lúc n u cơm) cũng là
nhóm có nguy cơ ti p xúc cao.
2. Giao thông và s d ng nhiên li u
Phát tri n giao thông (th hi n b ng km ư ng qu c l , s xe ô tô, mô tô...trên d u
ngư i) là m t y u t t t y u. Tuy nhiên v n ô nhi m do giao thông hi n nay ang ư c
toàn th gi i báo ng. Các ch t gây ô nhi m môi trư ng do giao thông: khói và khí th i ch a
oxit cacbon, các lo i oxit nitơ và lưu huỳnh, các hydrocacbon cháy không hoàn toàn, b i và
các ch t hóa h c c h i là ph gia c a xăng d u, ô nhi m ti ng n...H u qu c a ô nhi m là
tăng t l m c các b nh hô h p và nhi m c nhi u ch t c h i (trong ó kim lo i chì ã gây
tình tr ng kém phát tri n trí tu tr em s ng g n các tr c ư ng giao thông ã ư c nhi u
nhà khoa h c c nh báo).

31. 1 30
Câu h i lư ng giá cu i bài
1. Trình bày c i m và ti m năng các ngu n năng lư ng c a loài ngư i.
2. Nêu các gi i pháp v b o v môi trư ng trong vi c khai thác các ngu n năng lư ng m i
3. Mô t nh ng tác ng x u lên con ngư i khi s d ng các ngu n năng lư ng không s ch.
TÀI LI U THAM KH O
1. B Giáo d c và ào t o, Thư vi n giáo trình i n t , Giaotrinh.MT &phatrien
http://ebook.edu.net.vn.
2. Nguy n Minh Du , Nguy n Th Mai Anh (2006), ánh giá tác ng chính sách năng
lư ng hi n hành và phát tri n năng lư ng Vi t Nam trên quan i m b n v ng, H i th o khoa
h c nghiên c u ph c v ho ch nh chính sáh phát tri n b n v ng Vi t nNam, Trư ng i
h c Bách khoa Hà N i.
3. T Văn a (2005), Tài nguyên năng lư ng gió trên lãnh th Vi t Nam, Vi n Khoa h c Khí
tư ng Thu văn và Môi trư ng
4. Nguy n Th Ng c n (2006), Nghiên c u hi n tr ng h sinh thái và môi trư ng nông
nghi p tp.H Chí Minh, Khoa Môi Trư ng, Trư ng Ð i h c Khoa h c T Nhiên - ÐHQG
Tp.HCM.
5. Lưu c H i ( 2001), Cơ s khoa h c môi trư ng, NXB HQG Hà N i.
6. Nguy n c L c (2006), Phát tri n ng d ng năng lư ng m t tr i nh m t m c tiêu phát
tri n năng lư ng b n v ng, H i th o phát tri n năng lư ng b n v ng Vi t Nam.
7. Trư ng HYTCC (2006), Giáo trình Dân s và phát tri n, Nxb Y h c.

32. 1 31
QU N TH SINH V T VÀ H SINH THÁI
I. i cương v sinh thái h c
Sinh thái h c là khoa h c nghiên c u v m i quan h gi a sinh v t ( ng v t, th c v t,
con ngư i) v i ngo i c nh. Ph m vi nghiên c u c a sinh thái h c ch y u là khoa h c sinh
h c và m t ph n thu c các khoa h c khác như: a lý, a ch t, kh o c ... i tư ng nghiên
c u c a sinh thái h c có b n m c t th p n cao: cá th , qu n th (ch ng qu n), qu n xã,
h sinh thái.
II. Quân thê sinh vat và cac ăc trưng c a quan the sinh vat
1. Qu n th
Là m t t p h p các cá th c a cùng m t loài hay nh ng loài r t g n nhau (có th trao
i thông tin di truy n) cùng s ng trong m t sinh c nh (không gian) nh t nh, có nh ng c
i m sinh thái c trưng c a c nhóm. Nh ng c i m ó là: m t , s c sinh s n, t l t
vong, phân b c a các sinh v t theo tu i, c tính phân b trong ph m vi lãnh th , th năng
sinh h c và ki u tăng trư ng. Các qu n th cũng có các c tính di truy n liên h tr c ti p v i
i u ki n sinh thái h c, như kh năng thích ng, tính thích nghi v sinh s n và tính ch ng
ch u, nghĩa là kh năng sinh s n c a con cháu trong su t m t th i gian dài. Xét v m t s
lư ng và tính ch t, chia các c i m c a qu n th thành hai lo i:
- Các c i m có liên quan v i tương quan s lư ng và c u trúc
- Các c bi u th thu c tính di truy n chung c a qu n th .
Quá trình hình thành qu n th là m t quá trình l ch s . Quá trình này bi u hi n m i
quan h c a nhóm cá th ó v i môi trư ng chung quanh. Qu n th là m t th th ng nh t, nó
m b o cho s phát tri n, t n t i trong các i u ki n c th c a môi trư ng. M i qu n th có
m t t ch c, m t c u trúc riêng. Nh ng c u trúc này bi u hi n các c tính c a qu n th .
2. Qu n xã sinh v t
Là m t t p h p các qu n th sinh v t ( ng v t, th c v t, vi sinh v t) cùng s ng trong m t sinh
c nh xác nh, ư c hình thành trong quá trình l ch s lâu dài, liên h v i nhau b i nh ng c trưng
chung v sinh thái h c mà các thành ph n c u thành qu n xã (cá th và qu n th ) không có. Qu n xã
là m t t p h p các sinh v t, ó chúng tương tác v i nhau và v i môi trư ng t o nên chu trình v t
ch t và s chuy n hóa năng lư ng.
Qu n xã ư c mang tên c a loài hay nhóm loài chi m ưu th ho c mang tên sinh c nh
(ví d : qu n xã áy á, qu n xã c n cát...).
2.1. Nh ng c trưng c a qu n xã
2.1.1. C u trúc v loài
C u trúc này ph n ánh tính ph c t p v s lư ng loài và vai trò c a m i loài trong qu n
xã t c là v trí c a chúng trong chu i th c ăn, tính ưu th hay th y u, s lư ng cá th c a nó.
Nh ng qu n xã phân b r ng trong nh ng i u ki n không ng nh t, s lư ng loài thư ng
ông. Nh ng qu n xã ang ư c hình thành hay qu n xã ang suy thoái s lư ng loài ít nhưng s
lư ng cá th l i ông, m c ng u th p. Nh ng qu n xã t ư c tr ng thái cao nh (climax) và
n nh s lư ng loài ông nh t, s lư ng cá th th p, m c ng u cao. N u t c c t i xích o
thì trong qu n xã s lư ng loài tăng, s lư ng cá th gi m.
2.2. 2. C u trúc v kích thư c cơ th