1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ БЮЛЛЕТЕНІ
БЮЛЛЕТЕНЬ ВЕРХОВНОГО СУДА
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
11
2010
1

2. МАЗМҰНЫ
СОТ АКТІЛЕРІ
ҮЗІНДІЛЕР ____________________________________________________
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
азаматтық және әкімшілік істер жөніндегі
қадағалау сот алқасының қаулылары.........................
СОТ АКТІЛЕРІНЕН_________________________________________________
ҮЗІНДІЛЕР
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
қылмыстық істер жөніндегі қадағалау
сот алқасының қаулылары.............................................
ТАЛДАУ.ТҮСІНДІРУ. ТҰЖЫРЫМ._________________________
ТАЛДАУ
Адамдарды хабар-ошарсыз кеткен деп тану
туралы азаматтық істерді қараудың 2009 жылғы
сот практикасына талдау
СОТ ПРАКТИКАСЫНА
СІЛТЕМЕ...............................................................................................................
2

3. СОДЕРЖАНИЕ
СУДЕБНЫЕ АКТЫ
ИЗВЛЕЧЕНИЯ_____________________________________________________
Постановления надзорной судебной коллегии
по гражданским и административным делам
Верховного Суда Республики Казахстан............
СУДЕБНЫЕ АКТЫ
ИЗВЛЕЧЕНИЯ_____________________________________________________
Постановления надзорной судебной коллегии
по уголовным делам Верховного Суда
Республики Казахстан........................................
АНАЛИЗ. ТОЛКОВАНИЕ. ВЫВОДЫ _______________________________
АНАЛИЗ
Анализ судебной практики рассмотрения
гражданских дел о признании лиц
безвестно отсутствующими за 2009 год
КОММЕНТАРИЙ _____________________________________________
Комментарий к проекту Закона
«О медиации»
УКАЗАТЕЛЬ
СУДЕБНОЙ
ПРАКТИКИ............................................................................................
3

4. _______________________ҮЗІНДІЛЕР _____________________________
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
азаматтық және әкімшілік істер жөніндегі қадағалау
сот алқасының қаулылары
Тараптардың келісімі бойынша шартта белгіленген бастапқы
мiндеттемені кез келген басқа міндеттемеге айналдыруға жол беріледі
(АК-нің 372-бабы)
қаулы №3гп-438-10
(үзінді)
Талапкер С. Алматы қаласы Закарпат көшесінде орналасқан пәтерге
меншік құқығын тіркеуді жарамсыз деп тану, пәтерден шығару, пәтерді
жекешелендіру жөніндегі шартты сұратып алдыру, сату-сатып алу шартын
жою туралы жеке нотариустың жазбасын жарамсыз деп тану,
сот
шығындарын өтеу туралы ерлі-зайыпты Д.-ларға, Алматы қалалық әділет
департаментіне, жеке нотариус
А.-ға қарсы Алматы қаласы Түрксіб
аудандық сотына талап арызы берген.
2009 жылғы 23 ақпанда Түрксіб аудандық соты даулы пәтерді сатусатып алу шартын жарамсыз деп танып, ерлі-зайыпты Д.-лар аталмыш
пәтерге меншік құқығын қайтадан тіркеген, жеке нотариус А. осы пәтерді
сату-сатып алу шартын бұзып, жауапкерлер-Д.-ларға жекешелендіру
жөніндегі шарттарын қайтарған.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты қадағалау алқасының 2009
жылғы 2 қыркүйектегі қаулысымен бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін
жойып, азаматтық істі жаңадан қарауға жолдаған.
Істі жаңадан қараған Түрксіб аудандық сотының 2009 жылғы 16
қарашадағы шешімімен С.-ның пәтерге меншік құқығын тіркеуді жарамсыз
деп тану, басқа пәтер берместен пәтерден шығару, сату-сатып алу шартының
күшін
жою, нотариалдық жазбаны жарамсыз деп тану, пәтерді
жекешелендіру жөніндегі шартты сұратып алдыру және сот шығындарын
өтеу туралы талаптары қанағаттандырусыз қалдырылған. Сонымен қатар, Д.лардың, Х.-ның қарсы талаптары қанағаттандырылып, даулы пәтерді сатусатып алу шарты жарамсыз деп танылған.
Алматы қалалық соты апелляциялық сатысының 2010 жылғы 10
сәуірдегі қаулысымен бірінші сатыдағы соттың 2009 жылғы 16 қарашадағы
шешімі пәтерді сату-сатып алу шартын жарамсыз деп тану бөлігінде
өзгертіліп, аталған шарт бүркеме (притворный) шарт ретінде танылған.
Қалған бөлігінде шешім өзгеріссіз қалдырылған.
_________________________________________________________________
4

5. _______________________ҮЗІНДІЛЕР _____________________________
Жоғарғы Соттың қадағалау сот алқасына ұсынған өтінішінде С. соттың
мәміле жасаушы тараптардың, куә К.-ның түсіндірмелеріне, мәміле
бағасының орташа нарықтық бағаға сәйкес келмейтініне сілтеме жасауы
сату-сатып алу шартын жарамсыз деп тануға жеткілікті негіз болып
табылмайды деп көрсеткен.
Азаматтық іс жөніндегі прокурордың пікірін, талапкердің,
жауапкерлердің өкілдерінің түсіндірмесін тыңдап, іс материалдарын
зерттеп, қадағалау сот алқасы дауланып отырған сот актілерінің күші
жойылуға, талап арыз қанағаттандырылуға жатады деп есептейді.
АІЖК-нің 387-бабына сәйкес, заңды күшіне енген сот актілерін
қадағалау тәртібімен қайта қарауға материалдық немесе іс жүргізу құқықы
нормаларының елеулі түрде бұзылуы негіз болып табылады.
АІЖК-нің 365-бабында соттың қолданылылуға тиісті заңды
қолданбауы не заңды дұрыс түсіндірмеуі материалдық норманың бұзылуы
немесе дұрыс қолданылмауы болып саналатыны бекітілген.
АК-нің 378, 380-баптарына орай, азаматтар мен заңды тұлғалар
тараптардың құқықтары мен міндеттерін белгілейтін, өзгертетін немесе
тоқтататын шарт жасасуға ерікті.
АК-нің 158, 160-баптарының мәні бойынша, мазмұны заң талаптарына
сәйкес келмейтін, сондай-ақ құқық және адамгершілік нормаларына
көрінеу қайшы мақсатта жасалған мәмілелер жарамсыз болып саналады.
Заңнама тәртібін, заңды тұлғаның жарғысын не оның органдарының
құзыретін бұзатын мәмілені қасақана жасаған тұлға пайдакүнемдік немесе
жауапкершіліктен бұлтару пиғылымен мәмілені жарамды деп тануды талап
етуге құқылы емес.
Сот даулы пәтерді сату-сатып алу шарты қарыз беру және пәтерді
кепілге қоюды бүркемелеу үшін жасалған деген негізбен мәмілені жарамсыз
деп танығанда куә К.-нің көрсетуіне және пәтер бағасының орташа нарықтық
бағаға сәйкес келмейтіндігіне сілтеме жасаған.
Расында да, 2009 жылғы 19 ақпандағы сот отырысында талапкер С.
жауапкерлер Д. мен Х.-ның қарсы талаптарына берген түсіндірмесінде Д.
одан қарыз ақша сұрағанын, қарызды қайтару міндеттемесін қамтамасыз ету
есебінде пәтерді сату-сатып алу шартын жасауға келіскенін көрсеткен.
Екіжақты келісім бойынша Д. қарызды мерзімінде қайтару арқылы даулы
пәтерді қайта сатып алатын болған. Келісім бойынша Д. даулы пәтерде
қарызын қайтарғанша тұра беретін және қарызды мерзімінде қайтармаған
жағдайда пәтерден шығарылатын болған.
Бұл мән-жайлар нотариус кепілдендірген сату-сатып алу шартымен
расталады, сондай-ақ сатушы Д.-да жоққа шығармайды. Ол тек С. қарызды
екі есе көлемде қайтаруды талап еткендіктен қарызды қайтармағанын
көрсеткен.
_________________________________________________________________
5

6. _______________________ҮЗІНДІЛЕР _____________________________
Жоғарыда келтірілген мән-жайларды ескеріп, алқа Д. мен С. АК-нің
372-бабында қарастырылған жаңғыртуды жүзеге асыру туралы келісімге
келген деп есептейді, яғни мiндеттеме тараптардың арасында болған
бастапқы мiндеттеменi ауыстыру туралы келiсiммен сол адамдардың
арасындағы орындаудың өзге нысанасын немесе әдiсiн көздейтiн басқа
мiндеттемемен (жаңғыртылуға байланысты) тоқтатылады.
Алқа АК-нің 380-бабында бекітілген шарт бостандығы принципіне,
сондай-ақ АК-нің 372-бабының мағынасына орай, азаматтың өмiрiне немесе
денсаулығына келтiрiлген зиянды өтеу жөнiндегi және алимент төлеу
жөнiндегi мiндеттемелерден басқа, тараптардың келісімі бойынша
жаңғыртылу нысанындағы бастапқы мiндеттемені кез келген басқа
міндеттемеге айналдыруға жол беріледі.
Демек, Д. қарызға алған ақшаны мерзімінде қайтармағандықтан,
бүркеме сипаттағы сату-сатып алу шартын жарамсыз деп тануға негіз жоқ,
өйткені Д.-ның борыштық міндеттемесі тоқтатылады да, ол даулап
отырған сату-сатып алу шарты АК-ның 406-бабының ережелеріне сай мәміле
ретінде күшінде қалып, Д. пәтерге меншік құқығын жоғалтады.
Бұдан басқа, мәміледе АК-ның 158-бабында келтірілген кемшіліктер жоқ,
керісінше, даудың тууына Д.-ның қарызды қайтарудан жалтаруы себеп
болған, яғни ол мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы емес.
Іске қатысты дәлелдемелер сот отырысында жеткілікті зерттеліп,
соттың материалдық құқық нормаларын дұрыс қолданбауы және түсіндіруі
анықталғандықтан, алқа, істі жаңадан қарауға жіберместен жаңа шешім
қабылдауға мүмкіндік бар деп есептейді.
Қадағалау сот алқасы АІЖК-нің 398-бабы 4-бөлігінің 5) тармақшасын
басшылыққа алып, Түрксіб аудандық сотының 2009 жылғы 16 қарашадағы
шешімінің, Алматы қалалық соты апелляциялық алқасының 2010 жылғы 10
ақпандағы және кассациялық алқасының 2010 жылғы 2 сәуірдегі
қаулыларының күшін жойып, жаңа шешім шығарды:
Талапкер С. –ның пәтерге меншік құқығын тіркеуді жарамсыз деп
тану, пәтерден шығару, пәтерді жекешелендіру жөніндегі шартты сұратып
алдыру, сату-сатып алу шартын жою туралы жеке нотариустың жазбасын
жарамсыз деп тану, 2534 теңге сомасындағы сот және 300 000 теңге өкілдік
шығындарын, Алматы-Астана бағыты бойынша теміржол билеттерін сатып
алуға кеткен қаржыны өтеу туралы талаптарын қанағаттандырды.
Д.-лар мен Х.-ның сату-сатып алу шартын жарамсыз деп тану туралы
талаптарын қанағаттандырудан бас тартты.
__________________________________________________________________
6

7. _______________________ҮЗІНДІЛЕР _____________________________
Азаматтық заңнаманың негiзгi бастаулары өздерi реттейтiн
қатынастарға қатысушылардың теңдiгiне, меншiкке қол
сұқпаушылыққа, шарт еркiндiгiне негізделеді ( АК-нің 2-бабы)
қаулы №4гп-204-10
(үзінді)
Жеке кәсіпкер Б. қалааралық жол көліктері бағытына қатысты
тендерлік конкурстың №9 лотына қатысушылардың ұсыныстарын тексеру
нәтижелерін заңсыз деп тану, өзін конкурстың жеңімпазы деп танып,
екіжақты шарт жасауға міндеттеу туралы «Қарағанды облысы жолаушы
көліктері мен автокөліктер жолының басқармасы» Мемлекеттік
басқармасына (бұдан әрі-Жол-көлік басқармасы) қарсы сотқа талап арыз
берген.
Қарағанды облысының мамандандырылған ауданаралық
экономикалық сотының 2009 жылғы 16 қарашадағы шешімімен талап арыз
қанағаттандырылып:
конкурстық комиссияның 2009 жылғы 7 қыркүйектегі отырысының
№6 хаттамасы бойынша облыс ішіндегі, қалааралық жол көліктері бағытына
қатысты конкурстың №9 лотына қатысушы Б.-ның конкурстық
ұсыныстарын жарамсыз деп таныған шешімін заңсыз ден тану;
Жол-көлік басқармасын жол берілген заң бұзушылықты жойып,
конкурс жеңімпазы Б.-мен «Теміртау-Қарағанды-Жезқазған» бағыты
бойынша жол-көлік қызметін көрсету жөніндегі тиісті шарт жасауға
міндеттеу;
Жол-көлік басқармасынан Б.-ның пайдасына мемлекеттік баж төлеуге
кеткен 3184 теңгені өндіру туралы шешім шығарған.
Іс апелляциялық тәртіппен қаралмаған.
Бас прокурор наразылығында бірінші сатыдағы соттың шешімін Б.-ны
конкурс жеңімпазы деп танып, онымен шарт жасау туралы бөлігінде бұзып,
талаптарды қанағаттандырудан бас тарту туралы жаңа шешім қабылдау,
шешімнің қалған бөлігін өзгеріссіз қалдыру туралы мәселе қойған.
Наразылықты қолдаған прокурордың пікірін, талапкер Б.-ның,
жауапкер Жол-көлік басқармасы өкілінің пікірлерін тыңдап, іс
материалдарын зерттеп, қадағалау сот алқасы төмендегі негіздер бойынша
наразылық қанағаттандырылуға тиіс деп есептейді.
АІЖК-нің 387-бабына сәйкес, заңды күшіне енген сот актілерін
қадағалау тәртібімен қайта қарауға материалдық немесе іс жүргізу құқықы
нормаларының елеулі түрде бұзылуы негіз болып табылады.
«Мемлекеттік сатып алулар туралы» Заңның 1-бабының 18)
тармақшасына және 16-бабына сәйкес, мемлекттік сатып алулар
_______________________________________________________________
7

8. _______________________ҮЗІНДІЛЕР _____________________________
саласындағы қызмет осы заңға және Қазақстан Республикасының азаматтық
заңнамасына сәйкес, мемлекеттік сатып алулардың жылдық жоспарын жасау
және бекітуді, мемлекеттік сатып алуларды ұйымдастыру мен өткізуді,
мемлекеттік сатып алулар туралы шарттарды орындауды, мемлекеттік сатып
алулар саласындағы мамандарды дайындау мен біліктілігін көтеру бойынша
қызмет көрсетуді, мемлекеттік сатып алулар жүйесінің субьектілеріне кеңес
беру, ақпараттық қызмет көрсетуді жүзеге асыру болып табылады.
Бірінші сатыдағы сот конкурстық комиссияның тексеруі нәтижелерін
заңсыз деп дұрыс анықтаған, алайда, Б.-ны конкурс жеңімпазы деп негізсіз
тану және онымен шарт жасауды міндеттеу арқылы материалдық құқық
нормаларын бұзуға жол берген. Өйткені, жоғарыда көрсетілген заңның
талаптарына орай, мемлекеттік сатып алуларды ұйымдастыру мен өткізу тек
мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушының құзыретіне жатады.
Сонымен бірге, соттың тұжырымы азаматтық заңнаманың негізгі
бастауларына және қатысушылардың құқықтық қатынастарды реттеу
тәртібі мен тәсілін таңдау еркіндігі принциптеріне қайшы келеді.
АК-нің 2-бабына сәйкес, азаматтық заңнаманың негiзгi бастаулары
өздерi реттейтiн қатынастарға қатысушылардың теңдiгiне, меншiкке қол
сұқпаушылыққа, шарт еркiндiгiне негізделеді. Азаматтар мен заңды тұлғалар
азаматтық құқықтарға өз еркіне және өз мүддесіне сай ие болады және
жүзеге асырады. Олар шарт негізінде өз құқықтары мен міндеттерін
белгілеуге ерікті.
Осы айтылғандардың негізінде, АІЖК-нің 398-бабы 4-бөлігінің
5)тармақшасын басшылыққа алып, қадағалау сот алқасы Қарағанды
облысының мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының
шешімін өзгертті. Б.-ны конкурс жеңімпазы деп тану және Жол-көлік
басқармасын Б.-мен шарт жасауға міндеттеу туралы бөлігінде бұзып, бұл
бөлігінде талапты қанағаттандырудан бас тарту туралы жаңа шешім
шығарды. Қалған бөлігінде сот шешімін өзгеріссіз қалдырды. Бас
прокурордың наразылығын қанағаттандырды.
====================================
Несие беретін серіктестіктен оның қатысушысы
немесе оның заңды өкілі ғана несие ала алады
қаулы №3гп-351-10
(үзінді)
С. жеке кәсіпкерлікпен шұғылдану мақсатымен 2008 жылы мамырда
«Несиелік серіктестігі» ЖШС-на (бұдан әрі-ЖШС) 756 000 теңге тапсырып,
ЖШС басқармасының төрағасы Т. –дан қолхат алған. 2008 жылы тамызда
__________________________________________________________________
8

9. _______________________ҮЗІНДІЛЕР _____________________________
Т. кенеттен қайтыс болған. 2008 жылғы 31 қазанда С. ЖШС-ның жаңа
басшысына аталған қолхатты ұсынып, ақшасын қайтарып беруді сұраған,
бірақ оның талабы жауапсыз қалған. Осыған байланысты С. жауапкер
ЖШС-нан 756 000 теңге және сот шығындарын өндіруді сұрап, сотқа талап
арыз берген.
Жауапкер қарсы талап арыз беріп, ЖШС-ның қассасына аталған
сомада қаржы түспегенін, қолхатта ақшаның не үшін қабылданғаны
анықталмағанын көрсеткен.
Жаңарқа аудандық сотының шешімімен С.-ның талабын
қанағаттандырудан бас тартылып, ЖШС-ның қарсы талап арызы
қанағаттандырылған.
Қарағанды облыстық соты азаматтық істер жөніндегі алқасының
қаулысымен аудандық соттың шешімінің күші жойылып, С.-ның талабын
қанағаттандыру, оның пайдасына ЖШС-дан 756 000 теңге өндіру туралы
жаңа шешім қабылданған. ЖШС-ның қарсы талап арызы қанағаттандырусыз
қалдырылған.
ЖШС қолхатты жарамсыз деп тану, апелляциялық сатыдағы соттың
қаулысының күшін жою, бірінші сатыдағы соттың шешімін күшінде қалдыру
туралы Жоғарғы Соттың қадағалау сот алқасына өтініш берген.
ЖШС-ның өкілінің өтініш уәждерін қолдаған пікірін, прокурордың
өтінішті қанағаттандыру туралы қорытындысын тыңдап, іс материалдарын
зерттеп, қадағалау сот алқасы төмендегідей тұжырым жасады.
АІЖК-нің 387-бабына сәйкес, заңды күшіне енген сот актілерін
қадағалау тәртібімен қайта қарауға материалдық немесе іс жүргізу құқықы
нормаларының елеулі түрде бұзылуы негіз болып табылады.
ЖШС басқармасының төрағасы Т. серіктестіктің Жарғысын бұзып,
жеке тұлға С.-дан 756 000 теңге ақша алып қолхат берген, қолхатты
серіктестіктің мөрімен растап, қол қойған.
Бірінші сатыдағы сот Т. өз өкілеттігін асыра пайдаланып, жеке
тұлғадан ақша алған және оны кассаға тапсырмаған, Т.-ның қолхаты
ақшаны заңды тұлға алғанын куәландырмайды деген негізге сүйеніп,
ЖШС-ның қарсы талап арызын қанағаттандырған.
Апелляциялық алқа АК-нің 917-бабының 1-тармағына және 921бабының 2-тармағына сілтеме жасап, ЖШС-ның қатысушысы келтірген
зиян өндірілуге жатады деп шешкен. Алайда, апелляциялық алқаның бұл
қорытындысын заңды және негізді деп санауға болмайды, өйткені ол іске
қатысты нақты дәлелдермен бекітілмейді.
ЖШС Жарғысының 3.41-тармағына сәйкес, кәсіпорын ЖШС-нің
қатысушылары- ауылшаруашылығы өнімдерін шығаратын заңды және жеке
тұлғаларға (фермерлерге) несие беру мәселелерімен шұғылданады. С.
ЖШС-ның қатысушысы емес.
ЖШС құрылтай шартының 4-тарауының 4.4-тармағында жарғылық
____________________________________________________________
9

10. _______________________ҮЗІНДІЛЕР _____________________________
қорды төлеу үшін құрылтайшы «Аграрлық несие корпорациясы» АҚ банкте
өз атына есепшот ашады, құрылтайшылардың салымдары сол есепшотқа
аударылады. Аталған шарттың 26-тарауының 11-тармағына сәйкес, ЖШСдан несие алу үшін жеке және заңды тұлға қажетті құжаттарды тіркеп (несие
мерзімі, қажетті сома, оның жұмсалу мақсаты, қамтамасыз ету мүмкіндігі),
сұраныс береді.
Бұл ретте талапкер шаруа қожалығының басшысы немесе өзге
ауылшаруашылығы кәсіпорнының ЖШС-ға қатысуға құқылы өкілі емес.
«Аудит және консалтинг» тәуелсіз аудиторлық компанияның 2009
жылғы қаңтардағы есебі бойынша, ЖШС-ның қаржы-есеп қызметінде
қандайда бір заң бұзушылық болмаған, сондай-ақ талапкерден ақша түскені
туралы да мәлімет жоқ.
«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік» туралы Заңның 7-бабына
сәйкес, бухгалтерлік есеп жүргiзу тәртiбiн жеке кәсiпкер немесе заңды
тұлғаның лауазымды адамдары (басшылық) белгiлейдi, олар бухгалтерлік
есеп пен қаржылық есептілікті жүргізетін адамдарды тағайындайды.
ЖШС-ның қаржысын қабылдау, сақтау және беруге жауапты тұлға-бас
бухгалтер болып табылады. Ол Қазақстан Республикасының заңнамалық
актiлерiне және құрылтай құжаттарына сәйкес, бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есептілікті жүзеге асырады.
ЖШС-ның бас бухгалтері Х. сот отырысында кәсіпорынның барлық
қаржылық операциялары тікелей өзінің қатысуымен жүргізілетінін,
кассалық құжаттар кіріс және шығыс журналдарында тіркелетінін көрсеткен.
ЖШС басқармасының бұрынғы төрағасы Т. оған 756 000 теңге бермеген,
сондықтан ақша ЖШС кассасына түспеген.
Демек, ЖШС басқармасы төрағасының қолхаты С. мен ЖШС
арасында міндеттеме туындағанын дәлелдейтін құжат бола алмайды.
Істің мұндай тұрғысында, бірінші сатыдағы сот С.-ның талап арызын
дұрыс қанағаттандырмаған. Өйткені ЖШС-ның С.-ға қатысты қандайда бір
міндеттемесі бар екендігі дәлелденбеген. Апелляциялық сатыдағы соттың
АК-нің 917 және 921-баптарына сілтеме жасауы қате болып табылады.
Сондықтан оның қаулысын заңды және негізді деп санауға болмайды.
АІЖК-нің 398-бабы 4-бөлігінің 4) тармақшасын басшылыққа алып,
қадағалау сот алқасы Қарағанды облыстық сотының қаулысының күшін
жойып, Жаңарқа аудандық сотының шешімін күшінде қалдырды, ЖШС-ның
өтінішін қанағаттандырды.
_______________________________________________________________
10

11. _______________________ҮЗІНДІЛЕР _____________________________
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
қылмыстық істер жөніндегі қадағалау сот алқасының қаулылары
Нормативтік құқықтық актының күші ол қолданысқа
енгізілгенге дейін пайда болған қатынастарға қолданылмайды
қаулы
№2уп-249-10
(үзінді)
Алматы облысы Кербулақ аудандық сотының 2010 жылғы
13
қаңтардағы үкімімен,
К., бұрын сотталмаған:
оған ҚК-нің 190- бабы 2- бөлігінің «б» тармағымен кінәлі деп танылып,
жеті айлық жалақысы көлемінде 385 000 /үш жүз сексен бес мың/ теңге
айыппұл салынған.
К. 2007 жылғы 1 тамыз- 2009 жылғы шілде аралығында Сарыөзек
кентінде орналасқан «Мұнай өнімдері» жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің (бұдан әрі-ЖШС) бас директоры қызметінде жүріп, рұқсат
/лицензия/ алу міндетті бола тұрып, рұқсатсыз /лицензиясыз/ автожанармай
құю станциясы арқылы жалпы сомасы 337 349 822 теңге құрайтын жанаржағар майды сатып, аса ірі мөлшерде, яғни 30 020 371 теңге табыс тапқаны
үшін айыпты деп танылған.
Іс апелляциялық тәртіпте қаралмаған.
Аталған сот үкіміне Қазақстан Республикасының Бас прокуроры
наразылық келтіріп, Қазақстан Республикасы Үкіметінің №1941 қаулысына
сәйкес, жанармай станцияларын пайдалану қызметінің түрлері міндетті
түрде лицензиялауға тек 2008 жылғы
9 қыркүйектен
бастап
жатқызылғанын, сондықтан сотталғанның айыбынан 01.08.2007 - 09.09.2008
жылдар аралығында тапқан табысын алып тастап, айып сомасын 8 642 274
теңгеге дейін төмендетуді және осыған байланысты оған салынған айыппұл
мөлшерін төрт айлық жалақыға төмендетіп, одан 220 000 теңгені өндіруді
сұрайды.
Прокурордың наразылықты ішінара қолдап, сотталғанға салынған
айыппұл мөлшерін
төмендетуді, ал тағайындалған жазаны өзгеріссіз
қалдыруды сұраған сөзін тыңдап, іс құжаттарын, наразылықтың уәждерін
зерттеп, қадағалау сот алқасы төмендегі мән-жайлардың негізінде сот үкімі
өзгертілуге, ал наразылық қанағаттандырылуға жатады деп есептейді.
Наразылықта қылмыстық іс бойынша сотталған К.-ның қылмысының
дәлелденуі мен дәрежеленуіне дау келтірілмейді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 желтоқсандағы №
1311 қаулысымен бекітілген «Өнеркәсіп саласындағы жекедеген қызмет
______________________________________________________________
11

12. _______________________ҮЗІНДІЛЕР _____________________________
түрлерін лицензиялау» Ережесіне, «Қазақстан Республикасы Үкіметінің
№1311 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2008 жылғы
9 маусымдағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №552 қаулысына 2қосымшаға,
Табиғи монополияларды реттеу агенттігі лицензиялайтын
қызмет түрлерінің тізбесіндегі 2-тармағына және «Қазақстан Республикасы
Үкіметінің №1311 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізі туралы»
2009 жылғы 26 қарашадағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №1941
қаулысына сәйкес, автожанармай құю сианцияларын пайдалану қызмет
түрлері міндетті түрде лицензиялауға тек 2008 жылғы 9 қыркүйектен бастап
жатқызылған. «Нормативтік құқықтық актілер туралы»
Қазақстан
Республикасы Заңының 37-бабының 1-тармағына сәйкес, нормативтік
құқықтық актының күші ол қолданысқа енгізілгенге дейін пайда болған
қатынастарға қолданылмайды.
Сондықтан, сотталған ЖШС-нің бас директоры К.-ның
арнайы
лицензиясыз 2007 жылғы 1 тамыз- 2008 жылғы 9 қыркүйек аралығындағы
тапқан табысы оның айыбынан шығарылып тасталуға жатады, себебі,
көрсетілген уақыт аралығында жоғарыда аталған заң талаптары
қолданылмаған.
2010 жылғы1 шілдедегі салықтық тексеру актысына сәйкес, К.-ның
2008 жылғы 9 қыркүйек - 2009 жылғы 1 шілде аралығында лицензиясыз
қызметтен тапқан табысы 8 642 274 теңгені құраған.
Осыған орай, К.-ға салынған 30 020 274 теңге айыппұл мөлшері
8 642 274 теңгеге дейін төмендетілуге тиіс.
К.-ға
жаза сотталып отырған баптың ең төменгі мөлшерінде
тағайындалған.
ҚІЖК-нің 467- бабы 6- бөлігінің 2- тармағын басшылыққа алып,
қадағалау сот алқасы Алматы облысы Кербулақ аудандық сотының үкімін
өзгеріп, К.-ға ҚК-нің 190- бабы 2 -бөлігі «б» тармағымен тағылған айып
бойынша салынған айыппұл мөлшерін 8 642 274 теңге деп есептеу туралы
қаулы етті. Сот үкімінің қалған бөлігін өзгеріссіз қалдырды
=====================================
Сот ҚК-нің 52-бабының жаза тағайындаудың жалпы негіздері
туралы талаптарын басшылыққа алмай, оған тым қатаң жаза
тағайындаған
қаулы №2уп – 250-10
(үзінді)
Ақтөбе қалалық №2 сотының 2010 жылғы 25 ақпандағы үкімімен
С. бұрын сотталмаған:
ҚК-нің 251-бабының 1-бөлігімен 3 жылға бас бостандығынан айыруға,
ҚК-нің 28-бабының 5-бөлігі арқылы 96-бабының 1-бөлігімен 12 жылға бас
___________________________________________________________
12

13. _______________________ҮЗІНДІЛЕР _____________________________
бостандығынан айыруға, ҚК-нің 58-бабының 3-бөлігіне сәйкес, жеңілірек
жазаны неғұрлым қатаң жазаға сіңіру жолымен түпкілікті 12 жылға бас
бостандығынан айыруға, жазаны түзеу колониясының қатаң режимінде
өтеуге сотталған.
Осы үкіммен А. ҚК-нің 96-бабының 1-бөлігімен 13 жылға бас
бостандығынан айыруға сотталған, ол жөніндегі сот қаулыларына наразылық
келтірілмеген.
С. екі оқ дәрімен оқтаулы шолақ мылтықты заңсыз сатып алып, П.-ның
туған күні өткізіп жатқан үйге қарама қарсы үйдің ауласына тығып
қойғанын А.-ға айтқаны және А.-ның жәбірленуші Қ.-ны қасақана
өлтіруіне көмектескені үшін кінәлі деп танылған.
Ақтөбе облыстық сотының апелляциялық сот алқасының 2010 жылғы 27
сәуірдегі қаулысымен сотталған С.-ға қатысты үкім өзгеріссіз қалдырылған.
Прокурор сот үкіміне келтірген наразылығында сотталған С.-ның
әрекеті дұрыс дәрежеленбеген, С. алдын ала тергеуде, сот тергеуінде де А.ға мылтық жайында айтқанын жоққа шығармай, А.мен оның арасында адам
өлтіру туралы ешқандай алдын ала келісім болмағанын, А.-ның Қ.-ны
өлтіру ниеті кенеттен пайда болғанын көрсеткен, сот оның уәждеріне
жеткілікті назар аудармаған деп санайды. Сондықтан С.-ға қатысты үкімді
өзгертіп, ҚК-нің 28-бабының 5-бөлігі, 96-бабының 1-бөлігі бойынша үкімді
бұзып, қылмыстық істі өндірістен қысқартып, оны ҚК-нің 251-бабының 1бөлігімен 3 жылға бас бостандығынан айыруға соттауды сұраған.
Прокурордың наразылықты қолдаған пікірін тыңдап, қылмыстық істегі
дәлелдемелерді жан-жақты тексеріп, қадағалау сот алқасы С.-ға қатысты
сот қаулылары төмендегі мән-жайлардың негізінде ішінара өзгертілуге
жатады деп есептейді.
С.-ның А.-ға аса ауыр қылмыс жасауға, яғни жәбірленуші Қ.-ны қасақана
өлтіруге көмектескені оның және сотталған А.-ның алдын ала тергеуде
қылмыстық әрекеттерін мойындап берген жауаптарымен, куәлардың
көрсетулерімен, сот-дәрігерлік сараптамалардың корытындыларымен, оқиға
болған жерді қарау хаттамасымен толық дәлелденіп бекітілген және бірінші
сатыдағы сот сотталғандар С. мен А.-ның қылмыстық әрекеттеріне заңға
сәйкес баға берген.
Алдын ала тергеуде сотталғандар А. мен С., заң талаптарына сай
қорғаушының қатысуымен берген жауаптарында П.-ның туған күніне бөтен
балалардың келгенін, С. олардан сескеніп, А.-дан сатып алған шолақ
мылтықты үйінен алып келіп, көрші үйдің ауласына тығып қойғанын, екеуі
тығып қойған мылтықты алып, қайтадан көшеге шыққанда, А.-ға бір бала
тиісіп, балағаттап, төбелесуге әрекет жасаған. А. оны қорқыту үшін
мылтықпен бір рет атқанын, оқтың тиген-тимегенін білмей, қорыққанынан
________________________________________________________________
13

14. _______________________ҮЗІНДІЛЕР _____________________________
алды-артына қарамай қашқанын, соңынан С. қуып жетіп, мылтықты алып,
бөлшектеп бұзып, лақтырып тастағанын көрсеткен.
ҚК-нің 28-бабының 5-бөлігіне сәйкес, кеңес, нұсқау, ақпарат берумен,
қылмыс жасайтын қару немесе құралдар ұсынумен не қылмысты жасауға
кедергiлердi жоюмен қылмыстың жасалуына жәрдемдескен адам, сондай-ақ
қылмыскердi, қаруды немесе қылмыс жасаудың өзге құралдарын,
қылмыстың iзiн не қылмыстық жолмен табылған заттарды жасыруға күнi
бұрын уәде берген адам, сол сияқты осындай заттарды сатып алуға немесе
өткiзуге күнi бұрын уәде берген адам көмектесушi деп танылады.
Сондықтан қадағалау сот алқасы бірінші сатыдағы соттың С. А.-ға
мылтықты қай жерге тыққанын айтып, онымен бірге барып мылтықтың
жатқан жерін көрсетіп, сотталған А. жәбірленуші Қ.-ны осы мылтықпен
қасақана атып тастағаннан кейін артынан қуып жетіп, қолындағы мылтықты
алып, бөлшектеп бұзып, орамалға орап, қылмыс қаруын жасыру мақсатымен
лақтырып тастаған. Сондықтан соттың С.-ны адам өлтіруге көмектесуші
деп тануын заңды және жасалған қылмыстық оқиғаның мән-жайларымен
толық сәйкес келеді деп есептейді. Сотталған С.-ның әрекеті ҚК-нің 28бабының 5-бөлігі, 96-бабының 1-бөлігі бойынша дұрыс дәрежеленген.
Алайда, бірінші сатыдағы сот С.-ға ҚК-нің 52-бабының жаза
тағайындаудың жалпы негіздері туралы талаптарын басшылыққа алмай, оған
тым қатаң, әділетсіз жаза тағайындаған.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының «Бас бостандығынан
айыру жазасын тағайындаудың кейбір мәселелері туралы» 2001 жылғы 19
қазандағы нормативтік қаулысының 5-тармағы, қылмыстың сипаты мен
қоғамдық қауіптілік дәрежесін анықтау кезінде соттарды заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастардың (қол суғушылық объектісінің) әлеуметтік мәнін,
жасалған әрекеттің нәтижесінде туындаған салдарды, қылмыстың
санаттарын, қылмыстық ниетті іске асыру сатыларын, қылмысқа қатысу
түрлерін, қылмысты жасаудың тәсілін, уақыты мен орнын негізге алулары
керектігін және соттар барлық жағдайларда да жаза мен жауапкершілікті
жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар жиынтығын, сотталушының
жеке басы туралы нақтылы мәліметтерді көрсетіп, оларды жан-жақты және
шынайы бағалай отырып жаза тағайындауға міндеттеген.
Жоғарғы Соттың жалпы отырысының осы қаулысының талабын және
С. жасаған қылмыстың мән-жайын, сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесін
және оның қылмысқа көмектесуші ретінде ғана қатысқанын ескеріп, оған
тағайындалған жазаны төмендету қажет.
Қадағалау сот алқасы ҚІЖК-нің 467-бабы 6-бөлігінің 2-тармағын
басшылыққа алып,
Ақтөбе қалалық №2 сотының С.-ға қатысты үкімі
мен Ақтөбе облыстық соты апелляциялық алқасының 2010 жылғы 27
сәуірдегі қаулысын өзгертті. С.-ға ҚК-нің 28-бабының 5-бөлігі, 96-бабының
1-бөлігі бойынша тағайындалған жазаны 8 (сегіз) жылға дейін төмендетіп,
_____________________________________________________________
14

15. _______________________ҮЗІНДІЛЕР _____________________________
ҚК-нің 251-бабының 1-бөлігімен тағайындалған жазаны сол қалпында
қалдырып, ҚК-нің 58-бабының 3-бөлігіне сәйкес, жеңілірек жазаны
неғұрлым қатаң жазаға сіңіру жолымен түпкілікті 8 (сегіз) жылға бас
бостандығынан айыру жазасын тағайындады, үкімнің қалған бөлігін
өзгеріссіз қалдырды. Прокурордың
наразылығын ішінара қанағаттандырды.
==================================
Егер шығарманың контрафактілік даналары сатылмаған болса,
табысты өндіру немесе шығынның орнын толтыру туралы
талаптар қанағаттандыруға жатпайды
қаулы
№2уп -248-10
(үзінді)
Атырау №2 қалалық сотының 2010 жылғы 8 сәуірдегі үкімімен Д.,
бұрын сотталмаған:
- ҚК-нің 184-бабының 2-бөлігімен кінәлі деп танылып, оған 500 (бес жүз)
айлық көрсеткіш мөлшерінде 706 500 теңге айыппұл салынған.
«Авторлық және сабақтас құқықтарды қорғау жөніндегі Қазақстан
ассоциациясы» заңды тұлғалар бірлестігінің (бұдан әрі-Бірлестік) талап
арызы қанағаттандырылып, Д.-дан 134 380 теңге мүліктік залал өндіруге
шешім қабылданған. Сот үкімімен Д. санаткерлік (интеллектуалдық)
меншік құқықтарын бұзғаны үшін кінәлі деп танылған.
Атырау облыстық сотының апелляциялық сот алқасының
қаулысымен үкім өзгеріссіз қалдырылған.
Прокурор наразылығында сот актілерін өзгертіп, Бірлестіктің талап
арызы бойынша Д.-дан 134 380 теңге мүліктік залал өндіру жөніндегі соттың
шешімін бұзып, аталған заңды тұлғалар бірлестігінің талап арызын
қанағаттандырусыз қалдыруды, сот қаулыларының қалған бөлігін өзгеріссіз
қалдыруды сұраған.
Прокурордың наразылықты қолдаған сөзін тыңдап, қылмыстық істің
құжаттарын зерттеп, қадағалау сот алқасы Д.-ға қатысты сот актілері
төмендегі негіздер бойынша өзгертілуге жатады деп есептейді.
Істегі дәлелдемелерге қарағанда, Д. Атырау темір жол вокзалы маңында
белгісіз (тергеу органдары анықтамаған) адамнан авторлық құқық
объектілерін заңсыз өткізу мақсатында құжатсыз, елеулі мөлшерде ( 134 380
теңге) контрафактілік жолмен жасалған дыбыс-бейне жазу туындыларының
46 дана «DVD» дискілерін алып, сақтағаны анықталған.
Сотталған Д.-ның жауабына қарағанда, түрлі бейне көрсетілімдер жазылған
«DVD» дискілерін алып, темір жол вокзалына келіп бір дана дискіні 700
_________________________________________________________________
15

16. _______________________ҮЗІНДІЛЕР _____________________________
теңгеге сатқанын, сол кезде полиция қызметкерлері келіп құжатын тексеріп,
заңды құжаттары болмағандықтан оны Ішкі істер бөліміне алып келгенін
көрсеткен.
Куәлар Т., Ж. жауаптарында ешқандай құжатсыз «DVD» дискілерін
заңсыз сатып тұрған Н.-ны ұстағандарын, одан 46 дана дискіні хаттама
толтырып алғандарын көрсеткен. Бұдан басқа, Д.-ның кінәсі
жәбірленушінің өкілі Т., куә Б.-ның жауаптарымен, айғақ заттарды алу
хаттамасымен бекітілген.
Сот-тауарлық сараптама қорытындысы
бойынша 46 дана дискідегі мәтіндер мен туындылардың атауы, тауар
шығару орны, қорабындағы таңба баспа өніміне сәйкес келмеуіне
байланысты лицензияланған тауар түріне жатпайтындығы анықталған.
«Соттардың авторлық құқық және сабақтас құқықтарды қорғау
жөніндегі кейбір заң нормаларын қолдану туралы» Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 25 желтоқсандағы нормативтік
қаулысының 32-тармағында, егер контрафактілік даналар сатылмаған болса,
онда талапкердің табысты өндіру немесе шығынның орнын толтыру, сондайақ табыс немесе шығынның орнына өтемақы төлеу туралы талаптары
қанағаттандыруға жатпайды делінген.
Мұндай жағдайларда Д.-ның кантрафактілік дискілерді сату
мақсатында алуы Бірлестіктің талап арызы бойынша одан 134 380 теңге
мүліктік залал өндіруге негіз бола алмайды.
Сондықтан бірінші және
апелляциялық сатыдағы соттардың 46 дана «DVD» дискілерінің тек бір
данасы ғана сатылғанына қарамастан, Д.-дан барлық дискінің құнын өндіру
туралы шешімдері негізсіз болып табылады.
Осыған орай, қадағалау сот алқасы Бірлестіктің талап арызы
бойынша Д.-дан 134 380 теңге мүліктік залал өндіру жөніндегі сот актілері
бұзылып, аталған заңды тұлғалар бірлестігінің талап арызы
қанағаттандырусыз қалдыруға жатады деп есептейді.
ҚІЖК-нің 467-бабы 6-бөлігінің 2 -тармағын басшылыққа алып,
қылмыстық істер жөніндегі қадағалау сот алқасы
Д.-ға байланысты
Атырау №2 қалалық сотының үкімін және Атырау облыстық соты
апелляциялық алқасының қаулысын өзгертті.Сот актілерінің Д.-дан
134 380 теңге мүліктік залал өндіру жөніндегі бөлігін бұзып, Бірлестіктің
талап арызын қанағаттандырусыз қалдырды, прокурордың наразылығын
қанағаттандырды.
16

17. ____________ ТАЛДАУ.ТҮСІНДІРУ. ТҰЖЫРЫМ._____________
Адамдарды хабар-ошарсыз кеткен деп тану туралы азаматтық істерді
қараудың 2009 жылғы сот практикасына
талдау
Талдау барысында облыстық соттар адамдарды хабар-ошарсыз кеткен
деп тану туралы аудандық соттардан түскен азаматтық істерді зерделеді.
Статистикалық мәліметтердің болмауына байланысты облыстық соттардың
аталған санаттағы істердің саны, істерді қараудың нәтижелері, қабылданған
іс жүргізу шешімдердің негізділігі, хабар-ошарсыз кеткен деп танылған
адамдардың ішінен іздеу жарияланған адамдар туралы, сотта істі қарау
барысында не сот шешімі шығарылғаннан кейін іздеу жарияланған адамдар
туралы ақпараттар пайдаланылды.
2009 жылы қаралған азаматтық істерді зерделеу нәтижесі төмендегідей
болды. Атап айтқанда, азаматтарды хабар-ошарсыз кеткен деп тану туралы
республика соттарына түскен 871 арыздың 161-і бойынша кері қайтару
немесе қабылдаудан бас тарту туралы шешім қабылданған, 126 арыз
қараусыз қалдырылған, 17 арыз бойынша іс өндірістен қысқартылған, 510
арыз бойынша шешім шығарылған, соның ішінде 19 арызды
қанағаттандырудан бас тартылған. Апелляциялық тәртіппен 4 шешімнің күші
жойылған, қадағалау тәртібімен 3 шешімнің күші жойылған, істі қараған
соттар 37 шешімнің күшін жойды. Бұған хабар-ошарсыз кеткен деп танылған
адамдардың келуі немесе олардың тұрған орнының анықталуы себеп болды.
Соттар арыздарды қабылдау және қарау кезінде Азаматтық кодекстің
28-30-баптарының, Азаматтық іс жүргізу кодексінің 32-тарауының,
қорғаншылық пен қамқоршылық институтын реттейтін «Неке және отбасы
туралы» Заңның, «Қазақ ССР Жоғарғы Соты Пленумының «Азаматты хабарошарсыз кетті деп тану немесе азаматты өлді деп жариялау туралы істер
бойынша сот тәжірибесі туралы» 1968 жылғы 25 қыркүйектегі N 9
қаулысына өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының 2004 жылғы 18 маусымдағы N 14 нормативтік қаулысын
басшылыққа алады.
Азаматтарды хабар-ошарсыз кеткен деп тану туралы істер ерекше
ведомстволық қарауға жатады және жалпы юрисдикция соттарында ерекше
іс жүргізу тәртібімен қаралады.
Іс жүргізу заңнамасына сәйкес, азаматты хабар-ошарсыз кеткен деп
тану туралы арыз арызданушының тұратын жері бойынша не хабар-ошарсыз
кеткен азаматтың белгілі болған соңғы тұратын жері бойынша сотқа беріледі.
Азаматты хабар-ошарсыз кеткен деп тану туралы іс оның отбасы
мүшелерінің, прокурордың, қоғамдық бірлестіктердің, қорғаншылық және
қамқоршылық органның және басқа да мүдделі адамдардың арыздары
бойынша басталуы мүмкін. Арызда азаматты хабар-ошарсыз кеткен деп тану
____________________________________________________________
17

18. _______________________ТАЛДАУ_____________________________
қандай мақсат үшін қажет болғаны, сондай-ақ оның хабар-ошарсыз кеткенін
растайтын мән-жайлар көрсетілуге тиіс. Әскери қимылдарға байланысты
хабар-ошарсыз кеткен әскери қызметшілер мен өзге де азаматтарға қатысты
арызда әскери қимылдың аяқталған күні көрсетілуі керек. Судья хабарошарсыз кеткендер туралы қандай адамдардың мәлімет бере алатынын істі
сотта қарауға дайындау кезінде анықтайды, сондай-ақ хабар-ошарсыз кеткен
адамның соңғы тұрған жері мен жұмыс орны бойынша тиісті ұйымдардан ол
туралы мәліметтерді сұрайды. Судья арызды қабылдағаннан кейін іс
қозғалғаны туралы арызданушының есебінен жергілікті газетте жарияланым
шығару туралы ұйғарым шығарады. Жарияланымда: 1) азаматты хабарошарсыз кеткен деп тану туралы арыз түскен соттың атауы; 2)
арызданушының аты-жөні және оның тұрған жері (егер арыз заңды тұлғадан
түссе орналасқан жері); 3) хабар-ошарсыз кеткен адамның тегі, аты, әкесінің
аты, туған жері мен соңғы жұмыс орны көрсетіледі; 4) азаматтың жүрген
жері туралы мәліметі бар адамға бұл туралы жарияланым шыққан күннен
бастап үш айдың ішінде хабарлау ұсынылады. Судья арызды қабылдағаннан
кейін қорғаншылық және қамқоршылық органға хабар-ошарсыз кеткен
азаматтың мүлкін қорғау және басқару туралы қорғаншы тағайындау
жөнінде ұсыныс жасайды.
Талдау барысында осы санаттағы істерді қарау кезінде әдетте заңнама
нормаларының сақталатыны анықталды.
Арыздар негізінен арызданушылардың тұрған жерлері бойынша
берілді (776), ал хабар-ошарсыз кеткен адамның соңғы белгілі тұрған жері
бойынша 61 арыз берілді. Арыздардың басым көпшілігі немесе 632 арызды
сотқа хабар-ошарсыз кеткендердің отбасы мүшелері, 33 арызды
қорғаншылық және қамқоршылық органдар, 4 арызды прокурор, 184 арызды
басқа мүдделі адамдар берген.
Практика арыздарды көбінесе жұбайлар кәмелетке толмаған балаларға
жәрдемақылар алу, некені бұзу үшін; жоқ болған ата-анасының рұқсатын ала
алмай жүрген балалар басқа мемлекетке кету үшін; жалпы ортақ меншік
құқығымен тиесілі ортақ мүліктің иелері мүлікке иелік етуге кедергі болып
отырған жағдайларды жою үшін беретінін көрсетіп отыр.
Мүдделі адамдардың ішінен соттарға қорғаншылығындағы балалардың
мүдделерін қорғау, олардың әлеуметтік мәртебесін анықтау мақсатында
өздерінде кәмелетке толмаған балалар тұратын мемлекеттік мекемелер; атааналары жоқ кәмелетке толмағандарды асырап отырған адамдар;
қорғаншылығында ересектер тұрған мемлекеттік мекемелер олардың осы
мекемелерді тастап кетіп қалуына және бір жылдан астам уақыт бойы
олардан хабар-ошар болмауына байланысты өтініш жасайды. Өзі жоқ
борышкер кредиттің төленуін қамтамасыз ету үшін ұсынған мүлікке
__________________________________________________________
18

19. ______________________ТАЛДАУ__________________________
қорғаншылық белгілеу мақсатымен банктердің өтініш жасау жағдайлары да
кездесті.
Осы санаттағы істер бойынша арыздарды қабылдау сатысында сапалы
зерделеудің, сондай-ақ оны сотқа дейін мұқият дайындаудың маңызы зор.
Арызды қабылдау кезінде олардың сотқа берілу мақсатының
көрсетілмеуіне үнемі назар аударыла бермейді. Осы кемшілік жиі кездеседі.
Солай бола тұра, осы мән-жайдың іске қатысушылардың қатарын, іс
үшін маңызы бар мән-жайлар шеңберін анықтау және ұсынылған
дәлелдемелердің жеткіліктілігіне баға беру кезінде елеулі маңызы бар.
Осы орайда, мүдделі адамдар деп танылмаған адамдар сотқа жүгініп,
арыз берген жағдайларда (салық органдарының салық берешегі бар
адамдарға қатысты, полиция органдарының іздеу салынған адамдарға
қатысты арыздары) талап арыздарды АІЖК-нің 154-бабының 1-бөлігінің 4)
тармақшасына сілтеме жасап кері қайтару туралы ұйғарым шығару
практикасы тұрақты қалыптасқанын атап өту қажет. Осы тармақ арызға қол
қоюға өкілеттігі жоқ адам қол қойған арызды кері қайтаруды қарастырады.
Солай бола тұра, арызға қол қойған адамдардың өкілеттігін де ешкім
дауламайды. Осы ретте арызданушылар үшінші тұлғалардың мүддесін емес,
өз мүддесін көздеп арыз береді. Бұл орайда олардың арыздың заңдылығына
қатысты қателесетінін де айта кету қажет.
Осыдан барып іс жүзінде сот арызды қабылдау сатысында
арызданушының құқығына немесе заңды мүддесіне қатысты мәселені
талқылайтын жағдайлар кездеседі.
АІЖК-нің 154-бабы 1-бөлігінің 4) тармақшасының бір ерекшелігі,
арызға қол қойған және оны берген адамның арызға қол қоюға және оны
беруге өкілеттігі жоқ болса, АІЖК-нің 249-бабының 3-тармағы арыздың
қараусыз қалдырылатынын қарастырады.
Осындай жағдайда Қарағанды облысы Нұра аудандық сотының мына
практикасын дұрыс деп есептейміз. Осы сот аудандық салық басқармасының
салық міндеттемелерінің уақытында төленбеуіне байланысты Б.-ны және
басқаларды хабар-ошарсыз кеткен деп тану туралы арызын өндіріске
қабылдаған. Мұндай істер бойынша арызды оны беруге өкілеттігі жоқ адам
берген деп, істі сотта қарауға дайындау кезінде АІЖК-нің 172-бабына сәйкес
қараусыз қалдыру туралы ұйғарым шығарылуы мүмкін.
Істі сотта қарауға дайындау кезінде мүдделі адамдардың іске қатысуы
туралы мәселе әрдайым дұрыс шешіле бермейді.
Мысалы, балаларының шет елге шығуы үшін рұқсат алу мақсатымен
ата-аналарын хабар-ошарсыз кеткен деп тану туралы арызы бойынша іске
көші-қон полициясының орнына Зейнетақыларды төлейтін мемлекеттік
орталықтардың іске қатыстырылу жағдайлары орын алған.
Петропавловск
қаласының
№
2
соты
«Петропавловский
педагогический колледж» РМК-нің осы колледждің оқушысы С.-ның
__________________________________________________________
19

20. _____________________ ТАЛДАУ _________________________________
мүддесін қорғап, оның әкесін хабар-ошарсыз кеткен деп тану туралы арызын
қабылдап, қараған. Осы ретте сот С.-ның кәмелетке толғанын (21 жас), оның
әрекет қабілеті бар екенін, ал колледжге қорғаншылықты жүзеге асыру үшін
өкілеттік берілмегенін назарға алмаған.
Соттардың практикасында жергілікті атқарушы органдардың іс жүргізу
өкілеттіктерін анықтауға байланысты мәселелер де кездесті.
Мысалы, М.Жұмабаев ауданының әкімі кәмелетке толмаған
балалардың мүддесін қорғап, әлеуметтік мәртебені анықтау және
қамқоршылықты тағайындау туралы мәселені шешу үшін олардың атааналарын хабар-ошарсыз кеткен деп тану туралы сотқа жүгінген. Тап сондай
арызды одан бұрын «Аудандық оқу бөлімі» ММ берген болатын.
«Неке және отбасы туралы» Заңның 106-бабына сәйкес, жергілікті
атқарушы органдар қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі өз
функцияларын:
- кәмелетке толмағандарға қатысты білім беру мен денсаулық
сақтаудың жергілікті уәкілетті органдары арқылы;
- кәмелетке толғандарға қатысты халықты әлеуметтік қорғаудың
жергілікті уәкілетті органдары арқылы жүзеге асырады.
Осыған байланысты, өздерін қорғаншы және қамқоршы органдар етіп
белгілеген ережелердің негізінде жұмыс істейтін тиісті әкімшілік-аумақтық
бірліктер әкімдері, сондай-ақ аудандық білім беру немесе әлеуметтік қорғау
бөлімдері берген арыздарды қарау дұрыс деп есептейміз.
АІЖК-нің 300-бабының 1-бөлігіне сәйкес, азаматты хабар-ошарсыз
кеткен деп таныған сот шешімі қамқоршылық және қорғаншылық органның
хабар-ошарсыз кеткен адамның мүлкі орналасқан жерде осы мүлікке
қамқоршы тағайындауына негіз болып табылады.
Осыған байланысты, АІЖК-нің 249-бабының, «Жылжымайтын мүлікке
құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу
туралы» Заңның 45-бабының талаптарын негізге ала отырып, барлық
жағдайларда, әсіресе соңынан мүлікке иелік ету мақсатында берілген
арыздар бойынша қорғаншылық және қамқоршылық органдарды іске
қатысуға тарту туралы, қорғаншылықты қажет ететін мүліктің бар-жоғы
туралы мәселелерді, ал істерді қараудың нәтижелері бойынша АІЖК-нің 241бабына сәйкес, шешімнің көшірмелерін аталған мемлекеттік органдарға
салып жіберу туралы мәселені шешкен дұрыс.
АІЖК-нің 298-бабының 2-бөлігінің хабарландыруды жариялау туралы
ұйғарым шығару жөніндегі нормасы іс жүзінде әртүрлі қолданылады. Кейбір
судьялар жарияланатын хабарландырудың мәтінін істі тыңдауға дайындау
туралы ұйғарымда бірде көрсетсе, енді бірде көрсетпейді, ал енді басқалары –
заң талаптарына сәйкес жеке ұйғарым шығарады.
Талдау «жергілікті газет» деген терминге әр түрлі түсінік берілетінін
_____________________________________________________________
20

21. _____________________________ТАЛДАУ____________________________
байқатты. Егер соттардың бірі хабарландыруды аудандық газетте
жариялаумен шектелсе, басқа соттар ақпаратты облыс бойынша тарайтын
газетте жариялауды міндеттейді. Осы орайда жарияланымның маңызын
ескере отырып, хабарландыруды аудандық газетте де, сондай-ақ облыстық
газетте де жариялаған дұрыс деп есептейміз.
Жарияланым туралы ұғарым шығарумен қатар соттар олардың
мазмұнының АІЖК-нің 298-бабының 2-бөлігіне сай келетінін тексерулері
қажет. Алайда, кейде соттар хабарландыруды жариялау дәлелдемелерін
азаматтық іс матералдарына қоса тіркемейді (Ақмола облысы Степногорск
қалалық сотының К.-ның Б.-ны хабар-ошарсыз кеткен деп тану туралы
арызы бойынша; Павлодар облысы Качир аудандық сотының «Мектепке
дейін және мектеп жасындағы балаларды оқыту нысанындағы балалар үйі»
мемлекеттік мекемесінің И.-ды хабар-ошарсыз кеткен деп тану туралы арызы
бойынша және басқалар).
Хабарландыруды жариялау және онымен танысу үшін уақыт беру
арызданушының дәлелдерін тексерудің және мүдделі тұлғалардың
құқықтарын қамтамасыз етудің әсерлі тәсілдерінің бірі болып табылады.
Т. қызы С.- ортақ меншікті сатып алу – сату мәселесін шешіп, несие
шарты бойынша берешекті өтеу мақсатымен қызын хабар-ошарсыз кеткен
деп тану туралы арыз берген. Ол арызында қызы үйінен шығып кетіп, қайта
оралмай, жоқ болып кеткені туралы жазған. Істі сотта қарауға әзірлену
барысында, хабарландыру жарияланғаннан кейін Шығыс Қазақстан
облысының Риддер қалалық сотына Н. келіп, С.-ның қай жерде жүргенін
білетінін және оны хабар-ошарсыз кеткен деп жариялау мақсатының өзі Т.ның қарызды қайтаруға құлықсыздығына байланысты екенін хабарлаған.
Риддер қалалық сотының 2009 жылғы 22 маусымдағы шешімімен. Т.-ның
арызы қанағаттандырылмаған.
Істі тыңдауға дайындаудың АІЖК-нің 298-бабында көзделген
мерзімдері әдетте сақталады. Дегенмен, істі хабарландыру жарияланған
күннен бастап үш айлық мерзім өтпей жатып ерте тағайындау әрі қарау
мысалдары да кездеседі (Солтүстік Қазақстан облысы Аққайың аудандық
сотының З.-ның арызы бойынша; Павлодар аблысы Железин аудандық
сотының П.-ның арызы бойынша).
Прокурордың міндетті түрде қатысуы туралы АІЖК-нің 299-бабында
көзделген тәртіп бұзылмаған. Бірақ, істі тыңдауға тағайындау туралы
ұйғарымдарда прокурорды хабардар ету туралы әрдайым көрсетіле бермейді.
Ерекше іс жүргізу – соттың жүргізуіне жатқызылған істерді қараудың
тәртібі. Мұндай істерге құқық туралы даудың болмауы, субъективтік
құқықтарды қорғаудың арнайы құралдары мен тәсілдерін қорғау, рәсімнің
кейбір ерекшеліктері тән. Ерекше іс жүргізудің мақсаты - құқық туралы
дауды шешу емес, заңдық маңызы бар мән-жайларды біржақтылы сот ісін
жүргізуде растау, сондай-ақ арызданушының даусыз құқықтарын қорғау
____________________________________________________________
21

22. ____________________________ТАЛДАУ_____________________________
және оның осы құқықтарды іске асыруына байланысты мүдделерін қорғау
болып табылады. Ерекше іс жүргізу тәртібімен қаралатын істердің бәрінде
құқық, талап туралы дау болмайды, бітімгерлік келісім және дауласушы
тараптар да болмайды. Арызданушы істе өз құқықтарын қорғауды емес
(құқықтарды ешкім бұзбайды және бұл туралы ешкім дау айтпайды), өз
құқықтарын жүзеге асыруға кедергі келтіретін мән-жайларды жоюды не өз
құқықтарын тиісінше жүзеге асыру және қорғау үшін жағдай туғызуды не
құқықтық мәртебе белгілеуді көздейді.
Істің дұрыс және уақытында шешілуін қамтамасыз ету мақсатында
сотқа дейінгі дайындық сатысында соттың дәлелдемелерді уақытында алуы
үшін тиісті жағдай жасау қажет.
Осыған байланысты, АІЖК-нің 170-бабына және жоғарыда аталған
нормативтік қаулының 2-тармағына сәйкес, соттар облыс орталықтарының,
астананың, таяу орналасқан өңірлердің тиісті органдарына, сондай-ақ жоқ
адамдардың туған жерлері бойынша мына:
- зейнетақы қорларына аударымдардың болуы туралы (ЗЕМО);
- тұрған жері бойынша тіркеу туралы (мекен-жай бюросы);
- адамның сотталған, іздеу жарияланған не қамаудағы адамдардың
арасында болуы туралы (ҚСжАЕО);
- іздеу ісінің бар-жоғы туралы (ішкі істер органдары);
- тегінің, атының, әкесінің атының өзгергені не қайтыс болу туралы акт
жазбаларының болуы туралы (АХАЖ);
- республикадан тыс жерге кету жөнінде мәліметтерді ұсыну туралы
ұйғарымдар жібереді.
Халықтың соңғы жылдары қалыптасқан ішкі еңбек көші-қонының
деңгейін, оң нәтижелерді ескере отырып, соттар Зейнетақылар мен
жәрдемақыларды төлеу жөніндегі мемлекеттік орталыққа сұрау салады.
Міндетті зейнетақылық жарналарды аударудың орталықтандырылған есебін
жүргізу іздестірілген адамның зейнетақылық немесе әлеуметтік
аударымдарының бар-жоғын анықтауға мүмкіндік береді. Мұның өзі
арыздың не қараусыз қалдырылуына не іс бойынша іс жүргізудің
қысқартылуына әкеп соғады.
Мысалы, Шығыс Қазақстан облысының Шемонайха аудандық соты
С.-ның Е.-ні хабар-ошарсыз кеткен деп тану туралы арызы бойынша істі
қарауға дайындау барысында Шемонайха ауданының Зейнетақылар мен
жәрдемақыларды төлеу жөніндегі мемлекеттік орталығынан зейнетақы
қорына аударымдардың бар-жоғы туралы мәлімет сұраған. Аталған
мекеменің берген жауабынан 2009 жылдың шілдесінде әлеуметтік аударым
жүргізілгені анықталған. Кейін сот осы аударымдар аударылған жерге сұрау
салып, соған орай шара қабылдаудың нәтижесінде жоқ адамның тұрған жері
анықталған. Осыған байланысты Шемонайха аудандық сотының 2009 жылғы
________________________________________________________________
22

23. _________________________ ТАЛДАУ____________________________
18 қыркүйектегі ұйғарымымен арыз қараусыз қалдырылды.
Істің нақты жағдайына байланысты сұраулар басқа ұйымдарға да
жіберілуі мүмкін.
Мысалы, Ж. асыраушының жоғалуына байланысты балаларына
жәрдемақы ресімдеу үшін жұбайы Ю.-ды хабар-ошарсыз кеткен деп тану
туралы арызбен 2009 жылғы 22 қыркүйекте сотқа жүгінген. Істің мәнжайынан Ю.-нің «Атырауөзенпорты»
акционерлік қоғамында «Баку»
теплоходының капитаны болып жұмыс істегені байқалады. Каспий теңізінде
жүзіп жүрген осы теплоходтан 2007 жылғы 19 қыркүйекте «SOS» дабыл
белгісі беріліп, соңынан теплоходтың суға батып кеткені, алайда, экипаж
мүшелерінің табылмағаны анықталған. Осы факт бойынша ҚК-нің 295бабының 2-бөлігі бойынша қылмыстық іс қозғалған, алайда, тергеу
мерзімінің аяқталуына қарай кеме экипажы табылмаған.
Осы азаматтық іс пен басқа да істер бойынша экипаждың қалған
мүшелеріне қатысты «Сот дәрігерлік орталығы» ММ Атырау филиалынан,
«Атырау облыстық паталогоанатомиялық бюросы» қазыналық мемлекеттік
ұжымдық кәсіпорнынан мәліметтер, қылмыстық істің материалдары мен
басқа да мәліметтер сұратылған.
Атырау қаласы № 2 сотының 2009 жылғы 20 қаңтардағы шешімімен
Ю. хабар-ошарсыз кеткен деп танылған.
Осы іс бойынша, АІЖК-нің 219-бабының 2-бөлігінің талаптары сақтала
отырып, Жоғарғы Соттың «Адамды хабар-ошарсыз кетті деп тану немесе
адамды өлді деп жариялау туралы істер бойынша сот тәжірибесі туралы»
1968 жылғы 25 қыркүйектегі № 9 нормативтік қаулысының 3-тармағының в)
тармақшасын қолданудың мүмкіндігі талқылануы да ықтимал еді. Осы
нормативтік қаулы бойынша, сот азаматты хабар-ошарсыз кеткен деп тану
туралы арызды қарау барысында АК-нің 31-бабында көзделген жағдайлар
болған кезде оны өлген деп жариялауға құқылы.
Өткен жыл ішінде республика соттары 510 іс бойынша азаматты хабарошарсыз кеткен деп тану туралы шешім шығарды, 19 іс бойынша арызды
қанағаттандырудан бас тартылды, 491 жағдайда арыз қанағаттандырылды.
Осы санаттар бойынша сот актілері негізінен заң талаптарына сай әрі
тиісті негіздер бойынша қабылданған. Алайда, өрескел сот қателіктеріне әлі
де жол беріледі, істің мән-жайы толық зерттелмейді, заң дұрыс
қолданылмайды.
Мысалы, Н. асыраушыдан айырылуына байланысты балаларына
арнайы мемлекеттік жәрдемақы алу үшін жұбайы В.-ны хабар-ошарсыз
кеткен деп тану туралы арызбен сотқа жүгінген. Шығыс Қазақстан облысы
Глубокое аудандық сотының 2009 жылғы 4 наурыздағы шешімімен арыз
қанағаттандырылған. Кейіннен прокурордың наразылығы бойынша сот
шешімінің күші жойылды. Бұған 2008 жылғы 12 шілдеде іздеу жариялау
____________________________________________________________
23

24. __________________________ ТАЛДАУ___________________________
фактісін соттың В.-ның жүрген жерін анықтауға мүмкіндік бермейтін
жеткілікті дәлелдеме ретінде қабылдағаны негіз болды. Солай бола тұра,
Жоғарғы Соттың «Адамды хабар-ошарсыз кетті деп тану немесе адамды өлді
деп жариялау туралы істер бойынша сот тәжірибесі туралы» нормативтік
қаулысында полицияның хабар-ошарсыз кеткен азаматтың іздестіріліп,
табылмағаны туралы анықтамасын сол азаматты хабар-ошарсыз кеткен деп
тану үшін даусыз дәлелдеме деп тануға болмайтыны туралы тікелей атап
көрсетілген. Арызданушы өзінің талабын негіздейтін басқа дәлелдемелерді
ұсынбаған және сот хабар-ошарсыз кеткен азаматтың жүрген жерін анықтау
жөнінде жеткілікті шара қолданбаған. Сотқа дейінгі дайындықты тиісінше
жүргізбегені және істі үстірт қарағаны үшін облыстық соттың апелляциялық
алқасының судьясына қатысты жеке қаулы шығарылды.
Хабар-ошарсыз кеткен деп танылған адамдардың істері хабар-ошарсыз
жоғалып кеткендер ретінде көп жағдайда ішкі істер органдарында іздеуде
болған.
Мысалы, Д.-ның 1959 жылы туған азаматша В.-ны хабар-ошарсыз
кеткен деп тану туралы арызы жөніндегі азаматтық іс бойынша Астана
қаласының Сарыарқа аудандық соты істі сотта қарауға әзірлеу барысында
арызданушыдан хабар-ошарсыз кеткен адамның соңғы тұрған жері мен
жұмыс орны туралы мәліметтерді алған, арызданушының есебінен жергілікті
газетте хабарландыру бергізген, арызда көрсетілген мән-жайларды растайтын
құжаттардың түпнұсқалары қаралып, куәлерден жауап алынған. Нәтижесінде
В.-ның Астана қаласы, Чехов көшесі, 68-үй, 11-пәтер мекен-жайы бойынша
жұбайымен және балаларымен бірге тұрғаны, спирт ішімдіктерін ішетіні,
2007 жылдың наурызында үйінен кетіп қалып, содан тұрғылықты жеріне
қайтадан оралмағаны, әжесі балалардың тәрбиесімен айналысқаны
анықталды. Тұрған жері бойынша В. туралы мәліметтер 2007 жылдан бері
анықталмағандықтан, Астана қаласы Сарыарқа аудандық сотының 2009
жылғы 27 тамыздағы шешімімен Д.-ның арызы қанағаттандырылған.
2009 жылғы 9 сәуірде Астана қаласының прокуроры 1966 жылы туған
С.-ны хабар-ошарсыз кеткен деп тану туралы арызбен сотқа жүгінген. Бұл
оның 1996 жылы туған баласы А.-ның әлеуметтік мәртебесін анықтау үшін
қажет болған. Талапқа дәлел ретінде сотқа Сарыарқа аудандық ішкі істер
басқармасының қаулысы, хабар-ошарсыз кеткен адамды білген адамдардың
түсіндірмесі, мекен-жай анықтамасы, іздеу жарияланғаны туралы бұқаралық
ақпарат құралында жарияланған хабарлама және басқа да тиісті құжаттар
қоса ұсынылған. С.-ның ата-анасы тұратын жерді анықтау жөнінде де тиісті
шара қолданылған, Сот медицинасы орталығы мен Әділет департаментіне де
сұрау салынған. Соттың 29.08.2009 жылғы шешімімен С. хабар-ошарсыз
кеткен деп танылған.
Арызданушылардың ішкі істер органдарының басшылары: ішкі істер
басқармасы полициясының әр түрлі бөлімдері, криминалдық полицияның
___________________________________________________________
24