Γλώσσα Δ΄ 10. 4. ΄΄Γραφή, η μνήμη των ανθρώπων΄΄

Επιμέλεια: Χρήστος Χαρμπής
http://xristx.blogspot.gr/
Γλώσσα Δ΄- Ενότητα 10η - Κεφάλαιο 4ο
:
Γραφή, η μνήμη των ανθρώπων ΄΄΄΄
Γραμματική - Φύλλα εργασιών
Επιμέλεια: Χρήστος Χαρμπής http://xristx.blogspot.gr σελ.1

Γραφή, η µνήµη των ανθρώπων : Οι άνθρωποι πρίν µάθουν να
γράφουν δεν µπορούσαν να θυµούνται όλα τα πράγµατα που έκαναν.
Όταν έµαθαν να γράφουν κατάφεραν να θυµούνται αυτά που εκάναν
γιατί τα έγραφαν. Οι άνθρωποι έγραφαν στα κεραµικά αγγεία σε δέρµατα
και σε χαρτί.
Ο δίσκος της Φαιστού : Οι άνθρωποι βρήκαν τον δίσκο της Φαιστού
στην Κρήτη κοντά στο Ηράκλειο. Πάνω στον δίσκο και στις δύο πλευρές
ήταν γραµµένα σύµβολα που τα χώριζαν κάθετες γραµµές.
Πού έγραφαν οι άνθρωποι; .........................................................................................................
Πού βρήκαν τον δίσκο της Φαιστού; .........................................................................................
ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ µικρά γράµµατα
ΚΡΗΤΗ
∆ίσκος
ΓΛΩΣΣΑ
Γραφή
Πηγαίνω στο Γκούντις ................................................................................
Θα κοιµηθώ .................................................................................................
Οι λέξεις που µας δείχνουν το χρόνο δηλαδή πότε
έγινε κάτι λέγονται χρονικοί σύνδεσµοι και η
πρόταση χρονική πρόταση.
Θα φάω κρέπα όταν έρθει η Τετάρτη
Χρονικοί σύνδεσµοι είναι οι λέξεις
Όταν, σαν , ενώ , καθώς, αφού, µόλις,
ώσπου, προτού
eva-edu

5
ΓΓρρααφφήή,, ηη µµννήήµµηη ττωωνν ααννθθρρώώππωωνν
Χρονικές προτά
σεις
Υπάρχουν προτάσεις που δεν έχουν ολοκληρωµένο νόηµα και δεν µπορούν να
σταθούν µόνες τους στο λόγο. Για το λόγο αυτό βρίσκονται δίπλα σε άλλες
προτάσεις (κύριες), τις οποίες προσδιορίζουν. Οι προτάσεις που φανερώνουν το
χρόνο (πότε;) που συνέβη κάτι λέγονται χρονικές προτάσεις. Οι λέξεις µε τις
οποίες εισάγονται, δηλαδή ξεκινούν, οι χρονικές προτάσεις λέγονται χρονικοί
σύνδεσµοι και είναι οι εξής:
όταν, πριν, προτού, σαν, ενώ, µόλις, καθώς, αφού, αφότου, ώσπου, ωσότου,
όσο που, όποτε, άµα.
π.χ. Όταν κάνει πολλή ζέστη, όλοι αναζητούν λίγη δροσιά.
Η Τζένη κολακεύεται όταν την επαινούν.
Οι χρονικές προτάσεις χωρίζονται µε κόµµα (,) από την πρόταση την οποία
προσδιορίζουν, ιδιαίτερα όταν προηγείται ή είναι αρκετά µεγάλη.
Αυτό που δηλώνει η χρονική πρόταση µπορεί να γίνεται πριν, µετά ή
συγχρόνως µε αυτό που δηλώνει η κύρια πρόταση.
π.χ. Όταν το παιδί είδε τη µητέρα, έτρεξε στην αγκαλιά της. (πριν)
Προτού πας στο γιατρό, πάρε τηλέφωνο. (µετά)
Ενώ µελετά, ακούει µουσική. (συγχρόνως)
Ασκήσεις
1. Να ενώσεις τις παρακάτω προτάσεις χρησιµοποιώντας το χρονικό
σύνδεσµο που είναι στην παρένθεση.
α) Ανεβαίνει στη σκάλα/Την πιάνει ίλιγγος (όταν)
……………………………………………………………………………………………………………………….
β) Ήρθε στο σπίτι µας/ Ξηµερώσει καλά καλά (πριν)
……………………………………………………………………………………………………………………….
γ) Είσαι αχάριστος / ∆εν αναγνωρίζεις τις θυσίες µου (αφού)

6
2. Να ενώσεις µε τον κατάλληλο χρονικό σύνδεσµο τις προτάσεις.
α) Ερχόταν να µας δει/ Τα παιδιά έκαναν µεγάλες χαρές.
……………………………………………………………………………………………………………………….
β) Έτρεξε ν’ ανοίξει την πόρτα/ Χτύπησε το κουδούνι
……………………………………………………………………………………………………………………….
γ) Κάναµε υποµονή/ Βρέθηκε λύση για το πρόβληµά µας.
……………………………………………………………………………………………………………………….

¨Παιδίον Τόπος¨ paidio.blogspot.com
ΧΧ ρρ οο νν ιι κκ έέ ςς ππ ρρ οο ττ άά σσ εε ιι ςς ::
π.χ.
Όσο ζω, θα τον κλαίω.
Σαν τελείωσε ο πόλεµος, γύρισα εδώ.
Αφού έρθω θα παίξουµε.
Οι χρονικές προτάσεις εισάγονται µε τους χρονικούς συνδέσµους:
όταν, σαν, ενώ, αφού, αφότου, πριν, µόλις, προτού, ώσπου, ωσότου,
όσο, που, οπότε, άµα, κάθε (φορά) που, κοντά να, έως ότου
Οι χρονικές προτάσεις συνήθως χωρίζονται µε κόµµα, από την
πρόταση που προσδιορίζουν εκτός κι αν είναι πολύ σύντοµες.
π.χ.
Όταν δεν έχει πολλή δουλειά, πηγαίνει στο εξοχικό του.
αλλά
Τηλεφώνησε µου αµέσως µόλις φτάσεις.
Χρονικές λέγονται οι δευτερεύουσες προτάσεις που φανερώνουν το
χρόνο δηλ. το πότε έγινε η πράξη της κύριας πρότασης.
Απαντάνε στην ερώτηση πότε;

1. Να ενώσεις τις προτάσεις χρησιµοποιώντας το χρονικό σύνδεσµο της
παρένθεσης.
Ανεβαίνει στη σκάλα / Την πιάνει ίλιγγος (όταν)
Όταν ανεβαίνει στη σκάλα, την πιάνει ίλιγγος.
Ήρθε στο σπίτι µας / Ξηµερώσει καλά καλά (πριν)
……………………………………………………………………………………………………………………………………….
Άνοιξε την πόρτα / Είδε µπροστά της τον παππού (µόλις)
……………………………………………………………………………………………………………………………………….
Είσαι αχάριστος / Δεν αναγνωρίζεις τις θυσίες µου (αφού)
……………………………………………………………………………………………………………………………………….
2. Να αντικαταστήσεις τις µετοχές µε χρονικές προτάσεις, όπως στο παράδειγµα.
Επιστρέφοντας στο σπίτι ο Λουκάς τράκαρε µε ένα φορτηγό.
Όταν επέστρεφε στο σπίτι, ο Λουκάς τράκαρε µε ένα φορτηγό.
Ο πατέρας αποκοιµήθηκε στον καναπές διαβάζοντας εφηµερίδα.
……………………………………………………………………………………………………………………………………….
Ανεβαίνοντας στην κορυφή του λόφου είδα απέναντι το χωριό.
……………………………………………………………………………………………………………………………………….
Φτάνοντας στα σύνορα τον ανάγκασαν να γυρίσει πίσω.
……………………………………………………………………………………………………………………………………….
3. Να ενώσεις τις προτάσεις µε τον κατάλληλο χρονικό σύνδεσµο, όπως στο
παράδειγµα.
• Ερχόταν να µας δει / Τα παιδιά έκαναν µεγάλες χαρές.
Όταν ερχόταν να µας δει, τα παιδιά έκαναν µεγάλες χαρές.
• Έτρεξε ν’ ανοίξει την πόρτα / Χτύπησε το κουδούνι
……………………………………………………………………………………………………………………………………….
• Πάω για δουλειά / Πέρασα από την τράπεζα
……………………………………………………………………………………………………………………………………….
• Συζητούσαν / Την έπιασαν τα κλάµατα
……………………………………………………………………………………………………………………………………….
Παλάνης Αθανάσιος

∂∂∂∂∂¡¡¡¡√√√√∆∆∆∆∆∆∏∏∏∏∆∆∆∆∞∞∞∞∞ 1111166666: ¶¶¶ÒÒÒ˜˜˜˜ ÛÛ˘˘Óı¤Ùˆ ÊÚ¿ÛÂÈ˜ Î·È ÚÔÙ¿ÛÂÈ˜;
197
ŸÙ·Ó Í˘Ó¿ˆ Î¿Óˆ Ù· ÂÍ‹˜:
∞ÊÔ‡ Ï‡Óˆ ÙÔ ÚfiÛˆfi ÌÔ˘, ÓÙ‡ÓÔÌ·È Î·È ¯ÙÂÓ›˙ÔÌ·È. ªfiÏÈ˜ ÙÂÏÂÈÒÛˆ, ÙÚÒˆ ÙÔ ÚˆÈÓfi ÌÔ˘,
ÂÓÒ Ë ÌËÙ¤Ú· ÌÔ˘ ·Ú¯›˙ÂÈ Ó· Ì·ÁÂÈÚÂ‡ÂÈ ÙÔ ÌÂÛËÌÂÚÈ·Ófi Ê·ÁËÙfi. ŸÙ·Ó ÊÙ¿ÛÂÈ ÙÔ Û¯ÔÏÈÎfi,
‚Á·›Óˆ ÛÙÔÓ ‰ÚfiÌÔ. ªÂÚÈÎ¤˜ ÊÔÚ¤˜ ÌfiÏÈ˜ Ô˘ ÙÔ ÚÔÏ·‚·›Óˆ! flÛÔ˘ Ó· ¿ˆ ÛÙÔ Û¯ÔÏÂ›Ô,
Û˘˙ËÙ¿ˆ ÌÂ ÙÔ˘˜ Û˘ÌÌ·ıËÙ¤˜ ÌÔ˘.
√È ¯ÚÔÓÈÎ¤˜ ÚÔÙ¿ÛÂÈ˜ ÂÈÛ¿ÁÔÓÙ·È ÌÂ ÙÔ˘˜ ¯ÚÔÓÈÎÔ‡˜ Û˘Ó‰¤ÛÌÔ˘˜
(.¯. ·ÊÔ‡, fiÙ·Ó, ÂÓÒ, ‚Ï. ÂÓfiÙËÙ· 14.1 µ).
∫·Ó¤Ó· Úfi‚ÏËÌ·! ªÔÚÒ Ó· ÌÈÏ‹Ûˆ ÁÈ· ÙÔÓ ¯ÚfiÓÔ ÌÂ ¤Ó· ÛˆÚfi ÙÚfi-
Ô˘˜ Î·È Ó· ·ÊËÁËıÒ fiÏ· fiÛ· Û˘Ì‚·›ÓÔ˘Ó (‚Ï. ·Ê‹ÁËÛË, ÂÓfiÙËÙ· 2.1):
ÌÂ ¯ÚÔÓÈÎ¿ ÂÈÚÚ‹Ì·Ù· (ÂÓfiÙËÙ· 12.1) (ÚÈÓ, ‡ÛÙÂÚ·, ¯ÙÂ˜ Î.¿.),
ÌÂ √ÓÔÌ·ÙÈÎ¤˜ ºÚ¿ÛÂÈ˜ (ÙÔ Úˆ›, ÙÔ ‚Ú¿‰˘),
ÌÂ ¶ÚÔıÂÙÈÎ¤˜ ºÚ¿ÛÂÈ˜ (ÌÂÙ¿ ·fi ÙÔ Û¯ÔÏÂ›Ô, ÚÈÓ ·fi ÙÔ ÚˆÈÓfi, Î·Ù¿
ÙË ‰È¿ÚÎÂÈ· ÙÔ˘ ÁÂ‡Ì·ÙÔ˜),
·ÏÏ¿ Î˘Ú›ˆ˜ ÌÂ ÚÔÙ¿ÛÂÈ˜, ÙÈ˜ ¯ÚÔÓÈÎ¤˜ ÚÔÙ¿ÛÂÈ˜.
¢ƒ∞™∆∏ƒπ√∆∏∆∞ 37 ¶ÂÚÈÁÚ¿Êˆ ÛÂ ÌÈ· ·Ú¿ÁÚ·ÊÔ ÌÈ· ‰ÈÎ‹ ÌÔ˘ Ì¤Ú·. ¶ÚÔÛ¤¯ˆ Ó·
‚¿Ïˆ ÛÙË ÛÂÈÚ¿ ÙÈ˜ Ú¿ÍÂÈ˜ ÌÔ˘ Î·È Ó· ‰ËÏÒÛˆ ÙË ÛÂÈÚ¿ ·˘Ù‹ ÌÂ
ÂÍ·ÚÙËÌ¤ÓÂ˜ ¯ÚÔÓÈÎ¤˜ ÚÔÙ¿ÛÂÈ˜.
£· Ì·˜
ÂÍËÁ‹ÛÂÙÂ...
¶Â›ÙÂ Ì·˜
ÁÈ·Ù› ˘ÔÛÙËÚ›Í·ÙÂ
fiÙÈ...
√È ‰ÂÈÓfiÛ·˘ÚÔÈ
ÂÍ·Ê·Ó›ÛÙËÎ·Ó, ÂÂÂÂÈÈ‰‰‹‹ ÍÍÂÂÎÎ››ÓÓËËÛÛÂÂ
ÛÛÙÙËË ÁÁËË ËË ÂÂÔÔ¯¯‹‹ ÙÙˆˆÓÓ ··ÁÁÂÂÙÙÒÒÓÓˆˆÓÓ.
∏ ÁË ·Ú·Ì¤ÓÂÈ ÛÂ ÙÚÔ¯È¿ Á‡Úˆ ·fi
ÙÔÓ ‹ÏÈÔ, ‰‰ÈÈfifiÙÙÈÈ ËË ‰‰‡‡ÓÓ··ÌÌËË
ÙÙËË˜˜ ‚‚··ÚÚ‡‡ÙÙËËÙÙ··˜˜ ÙÙÔÔ˘˘ ËËÏÏ››ÔÔ˘˘
ÙÙËË ÛÛ˘˘ÁÁÎÎÚÚ··ÙÙÂÂ››.
Œ¯ÂÈ˜ ÔÏÏ¿ Ú¿ÁÌ·Ù· Ó· Î¿ÓÂÈ˜,
√Ú¤ÛÙË! ¶Ò˜ fiÌˆ˜ ı· Ù· ‚¿ÏÂÈ˜ ÛÙË ÛÂÈÚ¿, Ò˜
ı· Ì·˜ ÂÍËÁ‹ÛÂÈ˜ fiÙÂ ı· Í˘Ó‹ÛÂÈ˜, fiÙÂ ı· Ê·˜
ÚˆÈÓfi, fiÙÂ ı· ·˜ ÛÙÔ Û¯ÔÏÂ›Ô, fiÙÂ ı· ·›ÍÂÈ˜ ÌÂ
ÙÔ˘˜ Ê›ÏÔ˘˜ ÛÔ˘;
¶Ò˜
Î·Ù·Ï‹Í·ÙÂ
ÛÙÔ
Û˘Ì¤Ú·ÛÌ·
fiÙÈ...
∏∏.. ∞∞ÈÈÙÙÈÈÔÔÏÏÔÔÁÁÈÈÎÎ¤¤˜˜ ÚÚÔÔÙÙ¿¿ÛÛÂÂÈÈ˜˜

Home > ΜΑΘΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ > Η γραφή
Η ΓΡΑΦΗ
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Ένα από τα σηµαντικότερα βήµατα στην εξέλιξη του παγκόσµιου πολιτισµού
υπήρξε η ανακάλυψη και η χρησιµοποίηση της γραφής. Με αυτήν
αποτύπωσε ο άνθρωπος τη σκέψη του, µετέδωσε την πείρα του και
εξυπηρέτησε την οργάνωση της ζωής. Στα γραπτά κυρίως κείµενα θεµελίωσε
η ιστορία την ανασύνθεση του παρελθόντος. Η ανακάλυψη της γραφής,
δηλαδή της απόδοσης του προφορικού λόγου µε γραφικά σύµβολα, αποτελεί
τη µεγαλύτερη πολιτισµική επανάσταση όλων των εποχών. Εγκαινίασε τον
πολιτισµό εκείνο που διαρκεί ήδη χιλιάδες χρόνια τον αποκαλούµενο
«πολιτισµό της γραφής», τον δικό µας πολιτισµό, ο οποίος, εξακολουθεί
ακόµα και σήµερα, να αποκρούει την αµφισβήτησή του, από τον έωλο
«πολιτισµό της εικόνας». Το ρήµα «γράφω» υπήρξε, είναι και θα είναι ένα
ρήµα θαυµατουργό.
Η ιστορία της γραφής χάνεται στα βάθη των αιώνων. Από την ζωγραφική
στα ιερογλυφικά και µετά στα γράµµατα προκύπτει µια λογική εξέλιξη. Αλλά
τα ευρήµατα και η χρονολόγηση τους πολλές φορές δείχνουν συνέχεια
εξέλιξης και εποχών. Πολλοί τάχθηκαν ενάντια στη γραφή γιατί όπως
υποστήριζαν εµπόδιζε την µνήµη. Τελικά διασώθηκε µέχρι τις µέρες µας,
µάλλον από ανθρώπους µε αδύνατη µνήµη.
Όµως ένα καταπληκτικό εύρηµα, από τις Βόρειες Σποράδες, µπορεί να
αλλάξει ριζικά τις απόψεις της παγκόσµιας επιστηµονικής κοινότητας για τη
δηµιουργία των πολιτισµών της γραφής. Πρόκειται για το θραύσµα ενός
αγγείου, πάνω στο οποίο είναι χαραγµένα σύµβολα κάποιου είδους γραφής.
Το εύρηµα χρονολογείται γύρω στο 4500 π.Χ., δηλαδή είναι περίπου 6.500
χρόνων. Και µόνο η ηλικία αυτών των συµβόλων κάνει το εύρηµα να µοιάζει
εξωπραγµατικό. Και τούτο γιατί το αρχαιότερο µέχρι τώρα γνωστό
επιγραφικό τεκµήριο, που προέρχεται από τη Σουµερία και χρονολογείται
στο 3200 π.Χ. είναι νεώτερο από το ενεπίγραφο όστρακο των Σποράδων,
κατά 1300 χρόνια. Υπάρχει, όµως, και κάτι ακόµα ίσως πιο σηµαντικό. Τα
σήµατα αυτής της προϊστορικής γραφής µοιάζουν πολύ µε γράµµατα του
αλφάβητου, που ανακαλύφθηκαν στην Ελλάδα πολύ αργότερα, γύρω στο
800 π.Χ. Το κεραµικό θραύσµα -όστρακο στην αρχαιολογική ορολογία-
βρέθηκε στην ανασκαφή της Σπηλιάς του Κύκλωπα, στην ερηµονησίδα
Γιούρα της Αλονήσου.
Χρονολογείται στην πολιτιστική φάση που ονοµάζεται Νεώτερη Νεολιθική
Εποχή και µε συµβατική χρονολόγηση γύρω στο 4500 π.Χ.
Στην Ελλάδα, η γραφή επισηµαίνεται στα πολύ πρώιµα χρόνια της εποχής
του Χαλκού. Χρησιµοποιείται χωρίς διακοπή ως την καθιέρωση στον
Ελληνικό χώρο του νέου αλφαβητικού συστήµατος, που έγινε µε βάση το
φοινικικό αλφάβητο.

Οι φυλές που απετέλεσαν το Ελληνικό Έθνος κατέβηκαν από τα βόρεια στη
διάρκεια της τρίτης και δεύτερης χιλιετηρίδας και εγκαταστάθηκαν στις
χώρες της Ελλάδας, όπου κατοικούσαν οι Πελασγοί, οι Κάρες και οι Λέλεγες.
Η γλώσσα των Ελληνικών φυλών, όταν κατήλθαν από το βορά, ήταν µόνο
προφορική. Με το πέρασµα των χρόνων διαµορφώθηκε και η γραπτή
επικοινωνία.
Ωστόσο από τη εποχή που ο άνθρωπος χρησιµοποίησε τον προφορικό λόγο,
µέχρι την εποχή που ανακάλυψε τη γραφή πέρασαν εκατοµµύρια χρόνια. Οι
ανάγκες της ζωής και η ταυτόχρονη πνευµατική του ανάπτυξη τον ώθησαν
να αρχίσει να εκφράζεται µε το γραπτό λόγο.
Ο πρωτόγονος άνθρωπος στο κυνήγι για να µεταδώσει σε εκείνον µε τον
οποίο κυνηγούσε µαζί κάποιο µήνυµα για το πέρασµα ενός ζώου
αναγκαζόταν να χρησιµοποιήσει κάποιο σήµα. Να αφήσει µια πέτρα, ένα
κλαδί, κάµποσα φύλλα και άλλα. Από αυτό το σηµείο αρχίζουν οι
παραστάσεις µε σύµβολα, δηλαδή για τη συµβολική παράσταση της σκέψης,
η οποία είναι µέρος της ζωγραφικής και της γραφής.
Ιδεογράµµατα
Οι πρώτες χαρακτικές παραστάσεις, που ανακαλύφθηκαν µέσα σε σπήλαια,
παριστάνουν άγρια ζώα και σκηνές κυνηγίου. Αυτό δεν είναι τίποτε άλλο από
γραπτή απεικόνιση σκέψεων, που έχουν σκοπό να µεταδώσουν στα µέλη της
πρωτόγονης οµάδας τις ικανότητες των εµπειροτέρων. Ο ζωγραφικός τρόπος
είναι ο αρχαιότερος για να διατυπώνεται γραπτά ένα νόηµα. Έτσι τα πρώτα
γραπτά σύµβολα επάνω στην πέτρα παριστάνουν ολόκληρο νόηµα, µια
πλήρη ιδέα και ακριβώς για το λόγο αυτό ονοµάζονται ιδεογράµµατα. Η
ιδεογραφική γραφή είναι η πρώτη ανθρώπινη γραφή. Με αυτό τον τρόπο
εξυπηρετήθηκε για πολλές χιλιετηρίδες η κοινωνία. Μπορούσαν τα µέλη της
να εκφράσουν θέµατα καθηµερινού ενδιαφέροντος και να απεικονίζουν
γραπτά µε αναπαράσταση ζώα, φυτά ή σκηνές της ζωής τους.
Συµβολική γραφή
Χρειάστηκε να περάσουν πολλά χρόνια για να καταλάβει ο άνθρωπος από
την πείρα του πως για να παραστήσει µε µεγαλύτερη ευκολία ένα ελάφι
µπορούσε να το κάνει όχι µε ολόκληρο το περίγραµµά του ή του σώµα του,
αλλά µόνο µε ένα χαρακτηριστικό του. Τα κέρατά του για παράδειγµα. Με
αυτόν τον τρόπο γίνεται ένα ακόµα βήµα από τη ζωγραφική προς τη
συµβολική αναπαράσταση.
Οι αρχαιότερες από όλες τις συµβολικές γραφές είναι η Αιγυπτιακή και η
Κρητοµινωική, η ηλικία των οποίων φτάνει την τρίτη χιλιετηρίδα π.Χ.
2. Η ΠΡΩΤΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΦΗ
Γνωρίζουµε πως η πρώτη γραφή που χρησιµοποίησαν οι Έλληνες, για να
γράψουν τη γλώσσα τους, ήταν µια µορφή της προελληνικής γραφής που
την ονοµάζουµε Γραµµική Β. Αποτελούνταν από 89 γράµµατα και ήταν
συλλαβική. Για κάθε συλλαβή υπήρχε και ιδιαίτερο γράµµα.
Οι επιγραφές που χρονολογούνται περίπου στον 13ο αιώνα και βρέθηκαν
στη Πύλο, στις Μυκήνες και την Κνωσό είναι οι παλαιότερες και είναι
γραµµένες µε αυτό το προελληνικό αλφάβητο. Η ιστορία της Ελληνικής
γλώσσας αρχίζει από τότε που παρουσιάζονται τα παλαιότερα γραπτά
µνηµεία της.

Πριν από λίγα σχετικά χρόνια, σαν παλαιότερα γραπτά µνηµεία θεωρούνταν
τα Οµηρικά έπη, τα οποία ανάγονται στον 8ο αιώνα π.Χ. και η περίφηµη
επιγραφή του ∆ιπύλου των Αθηνών, του ιδίου αιώνα.
Όµως από το 1953 η αρχή της ιστορίας της Ελληνικής γλώσσας και γραφής
µεταφέρθηκε από τον 8ο π.Χ. στον 13ο π.Χ. αιώνα. Τότε ο Άγγλος Μάικλ
Βέντρις (Μ.Ventris), αποκρυπτογράφος της Βασιλικής αεροπορίας,
αποκρυπτογράφησε την Γραµµική γραφή Β. Κατόρθωσε να διαβάσει
Ελληνικές επιγραφές του 13ου αιώνα, που είχαν βρεθεί στις Μυκήνες, στην
Πύλο και σε άλλα µέρη και ήταν γραµµένες σε προελληνικό αλφάβητο,
άγνωστο έως τότε. Η αποκρυπτογράφηση της Γραµµικής Β από τον Βέντρις
(Ventris) χαρακτηρίστηκε σαν από τις φιλολογικές ανακαλύψεις του αιώνα,
αντάξια της αποκρυπτογράφησης της ιερογλυφικής γραφής της Αιγύπτου.
3. ΤΟ ΦΟΙΝΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ - Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ
Η Γραµµική Β, όµως, ήταν δύσκολη. Κάθε σύµβολό της εκφράζει συλλαβή
και όχι φθόγγο. Αποτελούνταν από πολλά ψηφία, ακατάλληλα για την
Ελληνική γλώσσα, γιατί αρκετές φορές παραλείπονταν τα τελικά σύµφωνα.
Γι΄ αυτό, τη γραφή αυτή την αντικατέστησαν κατά τον 10ο αιώνα µε µιαν
άλλη γραφή, που ήταν πολύ πιο απλή. Τη γραφή αυτή οι Έλληνες την
πήραν από τους Φοίνικες. Το αλφάβητο αυτό είχε σχηµατισθεί από το
συλλαβογραφικό των Σηµιτών και το ιερογλυφικό των Αιγυπτίων. Το
Φοινικό αλφάβητο είχε 22 γράµµατα που παρίσταναν σύµφωνα. Όµως στην
Ελληνική γλώσσα οι λέξεις και οι συλλαβές σχηµατίζονται από φωνήεντα και
σύµφωνα. Έτσι µε την προσθήκη ορισµένων και την αφαίρεση άλλων
γραµµάτων, τελειοποιήθηκε το Ελληνικό αλφάβητο.
Πάνω στο φοινικικό πρότυπο έγιναν οι τροποποιήσεις που ήταν απαραίτητες
για την ηχητική απόδοση των οµιλουµένων τότε ελληνικών. H φοινικική
γραφή στηριζόταν σε µια διαφορετική αρχή από την Γραµµική Β. Είχε πολύ
λιγότερα σηµεία, αλλά όλα σχεδόν ήταν σύµφώνα και ο αναγνώστης έπρεπε
να συµπληρώσει τα φωνήεντα µόνος του. Η πρωτοτυπία των Ελλήνων ήταν
ότι συνέλαβαν πως µια συλλαβή µπορεί να αναλυθεί στα συνθετικά της µέρη
και ότι είναι δυνατό να χρησιµοποιείται χωριστό σηµείο για κάθε σύµφωνο
και κάθε φωνήεν. Πάνω σ’ αυτή τη γνήσια αλφαβητική αρχή, κάθε
συνδυασµός µπορούσε να καταγραφεί. Το ξεκίνηµα της αλφαβητικής
γραφής έγινε στο πρώτο ήµισυ του 8ου αιώνα , ίσως και στα τέλη του 9ου
αιώνα . Η εφεύρεση του αλφαβήτου παρά τον άµεσο και προέχοντα ρόλο
της στον εµπορικό τοµέα ανταποκρίνεται και σε άλλες βαθύτερες ανάγκες
και ιδιαίτερα σε εκείνη της γραφής της ποίησης. Τουλάχιστον από την αρχή
του 7ου αιώνα, η γραφή διέσωζε κώδικες νόµων και ψηφίσµατα των πόλεων
που χαραζόταν στους τοίχους των ναών και αργότερα στην αγορά.
Αρχικά οι Έλληνες έγραφαν όπως και οι Φοίνικες, δηλαδή από τα δεξιά προς
τα αριστερά. Η επιγραφή του ∆ιπύλου είναι γραµµένη σε Φοινικικό
αλφάβητο από τα δεξιά προς τα αριστερά. Αργότερα η γραφή γινόταν
αντίθετα, δηλαδή από τα αριστερά προς τα δεξιά. Γινόταν βουστροφηδόν,
δηλαδή όπως πηγαίνουν τα βόδια οργώνοντας το χωράφι.
Άρχιζαν τον πρώτο στίχο από τα δεξιά προς τα αριστερά. Ο άλλος στίχος
άρχιζε από κει που τέλειωνε ο πρώτος, δηλαδή από τα αριστερά και
προχωρούσε προς τα δεξιά. Ο τρίτος από τα δεξιά προς τα αριστερά κ.ο.κ.

Και πριν την κλασσική εποχή κατέληξαν στο σύστηµα γραφής από τα
αριστερά προς τα δεξιά, που ισχύει και σήµερα. Οι αρχαίοι Έλληνες έγραφαν
µε κεφαλαία γράµµατα, χωρίς να αφήνουν κενό από λέξη σε λέξη.
Αργότερα, για να γράφουν πιο γρήγορα, διαµόρφωσαν τη γραφή µε µικρά
γράµµατα. Η γραφή µε κεφαλαία γράµµατα διατηρήθηκε ως σήµερα µόνο
στους τίτλους και στις επιγραφές. Οι τόνοι και τα πνεύµατα άρχισαν να
χρησιµοποιούνται µετά τον 3ο αιώνα µ. Χ.
Η γραπτή διατύπωση των κειµένων έφερε νέες συµπεριφορές. Οι νόµοι
γίνονται αντικείµενα συγκρίσεων της µιας πόλης µε την άλλη. Χωρίς τη
γραφή ο Όµηρος δεν θα είχε γλιτώσει από τις πολλαπλές αλλοιώσεις και την
τελική λησµονιά. Η γραφή γίνεται κίνητρο ακόµα µεγαλύτερης ανεξαρτησίας
και στηρίζει την έννοια της ελευθερίας του πολίτη µέσα στην πόλη.
Παραστέκει στην γέννηση της µαθηµατικής και φιλοσοφικής σκέψης. Τέλος
από τη γραφή ξεκινάει η κατάρτιση των αρχείων µιας πνευµατικής
κληρονοµιάς, πάντοτε ζωντανής ύστερα από χιλιάδες χρόνια.
4. ΕΙ∆Η ΓΡΑΦΩΝ
Μινωική γραφή
Στην Κρήτη στην διάρκεια της Εποχής του Χαλκού χρησιµοποιούνταν τρεις
τύποι γραφής:
· η εικονογραφική ή ιερογλυφική
· Γραµµική Α
· η Γραµµική Β.
Ο Sir Arthur Evans ονόµασε την πρώτη ιερογλυφική εξαιτίας της οµοιότητάς
της µε την γραφή της Αιγύπτου. Το σύστηµα της ιερογλυφικής γραφής έχει
δύο βασικά γνωρίσµατα:
ΤΟ ΠΡΩΤΟ: τα αντικείµενα που µπορούν να αναπαρασταθούν απεικονίζονται
ως ζωγραφιές (ιδεογράµµατα)
ΤΟ ∆ΕΥΤΕΡΟ: τα εικονογραφικά σηµεία παίρνουν την φωνητική αξία των
λέξεων οι οποίες δηλώνουν τα αναπαριστώµενα αντικείµενα
(φωνογράµµατα).
Κατά τους νεοανακτορικούς χρόνους τελειοποιήθηκε και γενικεύθηκε στην
Κρήτη, η λεγόµενη Γραµµική Α , µια απλοποιηµένη σχηµατοποίηση των
ιερογλυφικών χαρακτήρων, που παραµένει µέχρι σήµερα
αναποκρυπτογράφητη.
Η τρίτη αιγαιακή γραφή, η Γραµµική Β αποτελεί αναπροσαρµογή του
συστήµατος Α. Περιλαµβάνει τριών ειδών σηµεία :
· συλλαβογράµµατα, που αποδίδουν καθένα και µια συλλαβή, και
χρησιµοποιούνται για τον συλλαβισµό του φωνητικού σχήµατος της λέξης
· δεογράµµατα
· αριθµητικά σηµεία
Η Γραµµική Β χρησιµοποιήθηκε στην Κρήτη και σε όλο το Μυκηναϊκό κόσµο
από το 1400 π.χ. µέχρι και το 1100 π.Χ. Η γραφή αυτή ήταν δύσχρηστη και
αποτελούσε το µονοπώλιο µιας µικρής επαγγελµατικής τάξης, που την
χρησιµοποιούσαν για γραφειοκρατικούς και εµπορικούς σκοπούς. Η
αποκρυπτογράφησή της από τον Μ.Ventris και J. Chadwick το 1952, έδειξε
ότι η γλώσσα της νέας γραφής ήταν η αρχαία Ελληνική, πράγµα που
µετέθεσε οριστικά την Μυκηναϊκή εποχή από την Προϊστορία στην

Πρωτοϊστορία .
Η Κρητική ιερογλυφική γραφή - 1900-1600 π.Χ.
Η γραφή αυτή δεν µας έχει αποκαλύψει τον κώδικά της. Γνωρίζουµε ωστόσο
ότι πρόκειται για µια γραφή που χρησιµοποιεί εικόνες ως σηµεία. Αλλά η
φωνητική της εξαντλείται σε περίπου 200 σφραγιδόλιθους. Συνυπήρχε µε τη
Γραµµική α, τόσο τοπικά όσο και χρονικά.
Η Γραµµική Α 1850-1450 π.Χ.
Η Γραµµική Α χρησιµοποιήθηκε κυρίως στην Ιωλκό. Ορισµένα πρόσφατα
ευρήµατα καταδεικνύουν ότι αποτέλεσε και µέσον γραφής σε τόπους µακριά
από το νησί. Από το σύνολο των επιγραφών, το µεγαλύτερο ποσοστό,
αποτελεί ιδιωτικά έγραφα, τα οποία χωρίζονται ανάλογα µε τα σχήµατα τους
σε κατηγορίες. Παρά την πρόοδο, που έχει σηµειωθεί η Γραµµική Α δεν έχει
αποκρυπτογραφηθεί.
Η Γραµµική Β 1450-1200 π.Χ.
Το ερέθισµα που προκάλεσε η Γραµµική Β ήταν η επαφή των µυκηναΐων µε
τους κάτοικους του νησιού του Μίνωα. Σήµερα γνωρίζουµε ότι η γραφή
αυτή υιοθετήθηκε αποκλειστικά για λογιστικούς λόγους. Χρονολογικά πρέπει
να τοποθετηθεί µετά τις αρχές του 16ου πΧ αιώνα.
Η αυθεντική Μινωική γραφή εµφανίστηκε περίπου το 2000 π.Χ. Η
ιδεογραφική Μινωική γραφή ονοµαζόταν ιερογλυφική. Η ιερογλυφική γραφή
των Μινωιτών δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί ακόµη. Η πιο σηµαντική
ιερογλυφική της Κρήτης είναι ο ∆ίσκος της Φαιστού. Υπήρχαν ιερογλυφικά
τοποθετηµένα σε σπειροειδές σχήµα και από τις 2 πλευρές. Η Γραµµική Α
χρησιµοποιούνταν ταυτόχρονα µε την ιερογλυφική της Φαιστού. Μετά το
1450 π.Χ. εµφανίζεται µία νέα γραφή που ονοµάζεται Γραµµική Β. Τα
σύµβολά της είναι παρόµοια µε τη Γραµµική Α.
5. ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΥΛΙΚΑ ΓΡΑΦΗΣ
Στην κοιτίδα της γραφής την Μεσοποταµία, ένα από τα κοινότερα υλικά
ήτανε ο αργιλώδης πηλός. Σε αυτό το άφθονο και ανέξοδο φυσικό υλικό
µπορεί κανείς να χαράξει, να γράψει, όσο θέλει και µάλιστα
χρησιµοποιώντας για εργαλεία τα εξίσου άφθονα και ανέξοδα καλάµια, που
φυτρώνουν στα έλη αυτής της χώρας.
Βέβαια, για να µεταµορφωθεί ο πηλός σε πινακίδα γραφής χρειάζεται
επεξεργασία. Το υλικό, αφού µαζευτεί, πρέπει να πλαστεί, να κοπεί σε σχήµα
και να λειανθεί τέλεια η µία πλευρά του, η κυρίως χρηστική, λιγότερο ή
ανάποδη. Όταν η γραφή – χάραξη τελείωνε ο γραφέας άπλωνε την πινακίδα
του στον ήλιο να στεγνώσει και από την διαδικασία αυτή προέκυπτε ένα
υλικό αρκετά στερεό, όχι όµως τόσο, ώστε να επιζήσει στην διάρκεια του
χρόνου. Η αθανασία των πινακίδων εξασφαλιζόταν µόνο µε το ψήσιµό τους
στο φούρνο.
Για την χάραξη των σφηνοειδών συµβόλων τους στην πέτρα, οι παλιότεροι
Σουµέριοι χρησιµοποιούσαν το καλέµι, το σφυρί κι έναν εκολαπτήρα µε
στρογγυλό άκρο. Οι Σουµέριοι από τότε που αξιοποίησαν τον πηλό,
χρησιµοποιούσαν ένα αιχµηρό εργαλείο, αρχικά µεταλλικό, αργότερα
καλαµένιο µε εγκοπές και ραβδώσεις, αυτό που επρόκειτο να µας παραδοθεί
από τους αρχαίους Έλληνες µε την ονοµασία «κάλαµος».
Για να το χρησιµοποιήσουνε όµως στην γραφή χρειαζόταν και αυτό µία

επεξεργασία. Το έξυναν υποµονετικά µέχρι να γίνει µυτερό από τη µία
πλευρά και στρογγυλό από την άλλη.
Μεταλλική πένα
Αφού αναφερθήκαµε στην γραφή, καλό θα ήταν να θυµηθούµε ότι ο
Αριστοτέλης χρησιµοποιούσε πένα από µέταλλο µε σχισµή στην µέση για να
γράφει τα πάρα πολλά έργα του ευκολότερα. Παρόµοια µπρούτζινη πένα
βρέθηκε στην κατεστραµµένη Ποµπηία.
Χρειάζεται να φτάσουµε στα 1565 για να ανακαλυφθεί το µολύβι από
γραφίτη στην Ελβετία από τον Π. Σκαλίς, και στα 1748 για να µας ξανά-
φτιάξει ο Γ. Γιάνσεν στην Γερµανία την χαλύβδινη πένα. Όσο για το στυλό
µε µπίλια που σήµερα βρίσκεται παντού, εφευρέθηκε λίγο µετά τον 2ο
παγκόσµιο πόλεµο.
Μελάνι
Για γραφή και ζωγραφική χρησιµοποιήθηκαν κατά καιρούς διάφορα µελάνια.
Στην Κίνα χρησιµοποιήθηκε, αρκετά, µελάνι φτιαγµένο από το κάρβουνο
καµένου λαδιού, αναµειγµένο µε κάποια κόλα.
Ιδιαίτερα εντυπωσιακά για την εποχή του µεσαίωνα παραµένουν βυζαντινά
γραπτά που σαν µελάνι είχαν χρησιµοποιήσει χρυσό ή ασήµι που είχαν
µετατρέψει σε σκόνη και τελικά σε µίγµα κόλας για γραφική ύλη. Αργότερα
τα ίδια υλικά χρησιµοποιούνται από ζωγράφους.
Πού έγραφε όµως όλος αυτός ο αρχαίος κόσµος; Oι προ-Ίνκας γράφανε
πάνω σε φύλα µπανανιάς. Από όλους σχεδόν τους λαούς έχουν βρεθεί
επιγραφές χαραγµένες σε κεραµικά. Ο εύκολος στην χάραξη φρέσκος πηλός
επίσης διέσωσε πολλά δείγµατα γραφής. Πιο επίσηµα κείµενα βρέθηκαν
σκαλισµένα σε µάρµαρο ή σε βράχο ακόµα και σε µεταλλικές πλάκες.
Περγαµηνές
Για πιο φορητές µορφές αρχείων χρησιµοποιούσαν κατάλληλα
επεξεργασµένα δέρµατα, τις περιβόητες περγαµηνές. Η περγαµηνή κάνει την
εµφάνισή της το 2ο αιώνα, στη λεκάνη της Μεσογείου, µε βάση θέµατα
ζώων.
Είναι σχεδόν ηµιδιαφανής, εξαιρετικής αντοχής και η δηµιουργία της αρκετά
δύσκολη καθώς πρέπει να λειανθεί µε το χέρι και να τεντωθεί κατάλληλα.
Στο τµήµα για τη βυρσοδεψία θα πάρετε µια ιδέα της τεχνικής. Μερικές
περγαµηνές είναι τόσο καλά κατασκευασµένες που αντέξανε πολλά
σβησίµατα και ξανά-γραψίµατα στο πέρασµα των αιώνων από µοναχούς και
λόγιους που καθώς δεν είχανε γόµες, ουσιαστικά ξύνανε µε λεπίδα την κατά
την γνώµη τους άχρηστου περιεχοµένου περγαµηνή για να αποκτήσουν
γραφική ύλη. Λόγω του υψηλού κόστους της περγαµηνής ολόκληρα κείµενα
σβήνονταν για να χρησιµοποιηθεί και πάλι σαν γραφική ύλη η περγαµηνή.
Αυτά τα έγραφα έγιναν γνωστά σαν παλίµψηστα.
Ο πάπυρος
Στην Αίγυπτο, η ιστορία των υλικών γραφής σφραγίζεται διαχρονικά από την
παρουσία του περίφηµου πάπυρου, οµολογουµένως καταπληκτική επινόηση
για την εποχή της. Πρόκειται για το προϊόν θαµνώδους φυτού του κύπειρου,
που ψηλώνει έως και τα 5 µέτρα και φύτρωνε άφθονο γύρω από το δέλτα
του Νείλου. Αν αναλογιστούµε την ευπάθεια ενός κατεργασµένου στο χέρι
υλικού, είναι εκπληκτικό ότι βρέθηκαν πάπυροι αρχαιότεροι του 1500 π.Χ.

Το ιδιαίτερα ξηρό περιβάλλον εµπόδισε καταστροφή τους από υγρασία.
Οι Αιγύπτιοι µάζευαν την ψίχα του φυτού πάπυρος, έκοβαν το µαλακό µίσχο
του σε λεπτές ταινίες, χώριζαν τις ίνες, τοποθετώντας τη µία πάνω στην
άλλη, έτσι ώστε να σχηµατίσει ένα συµπαγές σώµα, µία στιβάδα. Συµπίεζαν
µάλιστα αυτή τη στιβάδα για να σκληρύνει κάπως και µετά την άπλωναν και
την ξέραιναν στον καυτερό αφρικανικό ήλιο.
Έπειτα λείαιναν τις στιβάδες µε χαλίκια και κολλούσαν καµία εικοσαριά από
αυτές µεταξύ τους, δίνοντας τους τη µορφή ρολό. Αυτό το ρολό ήταν το
τελικό προϊόν, ο πάπυρος της γραφής, πάνω στον οποίο από τότε
αποτυπώθηκε η όλη πολιτισµική δραστηριότητα των γύρω και πέρα από τη
Μεσόγειο αρχαίων λαών. Η ποιότητά του θυµίζει λευκή µουσελίνα και η
αντοχή του περγαµηνή από µοσχάρι.
Η κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Άραβες έκανε µετά τον 7ο αιώνα πολύ
δύσκολη για τους ευρωπαίους την προµήθεια παπύρων κι έτσι άρχισαν να
φτιάχνουν τις δικές τους περγαµηνές, µέχρι την έλευση της εφεύρεσης του
χαρτιού από την Κίνα στην Ευρώπη.
Μια παρόµοια τεχνική µε την κατασκευή του παπύρου έχει επιβιώσει µέχρι
σήµερα στον τρόπο που φτιάχνεται στην Ιαπωνία µέχρι σήµερα το
χειροποίητο χαρτί µε τον παραδοσιακό τους τρόπο.
Για να γράψουν στον πάπυρο οι Αιγύπτιοι χρησιµοποιούσαν µελάνι σε 2
χρώµατα, το κόκκινο και το µαύρο. Με το κόκκινο έγραφαν µόνο τους
τίτλους και τα ονόµατα των Θεών και των Φαραώ και το κατασκεύαζαν από
κοκκινόχρωµα ή µίνιο. Το µαύρο µελάνι παρασκευαζόταν από βρεγµένη
καπνιά, γόµα και λίπος σε σκόνη.
Τα εργαλεία γραφής που συµπλήρωναν τον εξοπλισµό του γραφέα, ήταν ο
κάλαµος, το βουρτσάκι, πέτρινο µελανοδοχείο, κύπελλο για το νερό και µία
σµίλη, που έπαιζε το ρόλο της µεταγενέστερης ξύστρας.
Αργότερα όταν εµφανίστηκαν πινακίδες, αλειµµένες µε κερί, για τη γραφή
χρησιµοποιούσαν τη «γραφίδα», ένα κοντύλι µυτερό στο ένα άκρο και πλατύ
στο άλλο. Οι γραφίδες κατασκευάζονταν από µπρούτζο, από κόκαλο, από
ελεφαντόδοντο, αλλά και από ασήµι και από χρυσάφι.
Το όστρακο
Στις πόλεις της αρχαίας Ελλάδας ένα από τα υλικά γραφής ήταν το όστρακο,
που σήµαινε το θραύσµα ενός πήλινου αγγείου. Ήταν υλικό που δεν κόστιζε
ακριβά, αφού προερχόταν από σπασµένους αµφορείς. Χρησιµοποιούνταν
στα σχολεία από φτωχούς µαθητές, αλλά και για άλλους λόγους, όπως
παραδείγµατος χάρη στα δηµοψηφίσµατα, όπου ο λαός ανάλογα µε τον
αριθµό των οστράκων επέβαλε την ποινή του οστρακισµού.
Στο αθηναϊκό σχολείο της κλασικής εποχής το υλικό γραφής ήταν η ξύλινη
πλάκα µε επίστρωση κεριού βαµµένου κόκκινου ή σκούρου από τη µία
πλευρά της. Χρησιµοποιούσαν επίσης πλάκες από κασσίτερο ή ορείχαλκο.
Στη Ρώµη χρησιµοποιήθηκε και το λινάρι, µε το οποίο κατασκευάστηκαν τα
λινά βιβλία. Τέλος στις Ινδίες και στην Κίνα το πιο συνηθισµένο υλικό
γραφής ήταν το ξύλο, βγαλµένο από το φλοιό του φοινικόδεντρου και της
φλαµουριάς. Οι γραφείς χάραζαν τα κείµενά τους πάνω σε κοµµάτια φλοιού,
µε µία σιδερένια γραφίδα και µετά έχυναν µελάνι στα αυλάκια, που άνοιγαν
οι αράδες του κειµένου.

6. ΑΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ
Προµηθέας
Μία ηρωική µορφή που θυσιάστηκε για να προσφέρει τεχνολογία στους
ανθρώπους είναι ο Προµηθέας. Όπως αναφέρει ο Αισχύλος, ο Προµηθέας
βλέποντας τους ανθρώπους σε πρωτόγονη κατάσταση δεν τους έδωσε απ'
ευθείας την φωτιά για να µην καούνε, αλλά την έδωσε σε µορφή
γραµµάτων. Οι άνθρωποι παίζοντας µ' αυτά δηµιούργησαν γραπτό λόγο που
τους εξέλιξε αντίστοιχα. Σύντοµα η παιδεία έγινε το δώρο στον άνθρωπο το
οποίο όµως και πάλι δεν διστάζουν να χρησιµοποιήσουν οι εκάστοτε
εξουσιαστές για να παιδέψουν τον άνθρωπο φέρνοντάς τον στα µέτρα τους.
Γραφή ∆ισπηλιού
Έξω από την Καστοριά ανακαλύφθηκαν σχετικά πρόσφατα αποµεινάρια ενός
αρχαίου οικισµού. Ήταν κι αυτός δίπλα στην λίµνη όπως και η σηµερινή
πόλη. Στο οικισµό ∆ισπηλιό ανακαλύφθηκε µεταξύ άλλων και µια µορφή
γραφής που περιέχει τα γράµµατα του Ιωνικού αλφαβήτου. Χρονολογούνται
απ' το 6000 π.Χ. Αυτό ανατρέπει αρκετές θεωρίες για την έλευση των
Ελλήνων στον Ελλαδικό χώρο αλλά και την προέλευση της γραφής.
Οµηρική αναφορά
Ο Όµηρος στην ραψωδία Ζ' αναφέρει ότι ο Σίσυφος χάραξε στις οπλές των
βοδιών του την φράση «ο Αυτόλυκος µε κλέβει», πράγµα που δείχνει ότι η
γραφή και η ανάγνωση ήταν ήδη διαδεδοµένη και σε απλούς βοσκούς. Σε
ποια όµως εποχή αναφέρεται η Ιλιάδα; Οι µελετητές δεν έχουν καταλήξει σε
κοινή χρονολογία. Κάποιοι µιλάνε για 1300 π.Χ. ενώ άλλοι βρίσκουν
ενδείξεις για πολύ παλιότερη χρονολόγηση. Το σίγουρο είναι πάντως ότι
χωρίς την διαδεδοµένη γνώση της γραφής, πολύ δύσκολα θα είχε µπορέσει
να διασωθεί αυτούσιο ένα τόσο µεγάλο έργο.
Πανάρχαια πινακίδα του Γκλοζέλ
Στο Γκλοζέλ, κοντά στο Βισύ (Vichy) της Γαλλίας, βρέθηκαν το 1924 µεταξύ
άλλων αρχαίων ευρηµάτων, πινακίδες της Μαγδαληναίας εποχής µε καθαρά
χαραγµένα γράµµατα, πολλά από τα οποία αντιστοιχούσαν σε Ελληνικά και
Φοινικικά. Οι πινακίδες θεωρούνται τόσο παλιές 12.000 - 15.000 χρόνων
που οι µελετητές διχάζονται για την αυθεντικότητά τους. Η κεραµική και η
γλυπτική γνώση ήταν επίσης ήδη σε ψηλό επίπεδο την ίδια εποχή στο
Γκλοζέλ, όπως φαίνεται απ' τα υπόλοιπα ευρήµατα.
Γαλάτες
Λέγεται ότι οι Γαλάτες -απόγονοι του Ηρακλή και της Γαλάτειας κατά την
µυθολογία- χρησιµοποιούσαν τους Ελληνικούς χαρακτήρες στην γραφή των
Γαλατικών, τα οποία φυσικά είχαν και πλήθος ελληνικών λέξεων. Όταν
αργότερα ήρθαν σε επαφή µε Ρωµαϊκές λεγεώνες συνεννοούνταν µαζί τους
στα Ελληνικά που τα είχαν µάθει, όπως οι ίδιοι έλεγαν, από Έλληνες
αποίκους και εµπόρους.
Σήµερα οι Έλληνες είναι οι µόνοι που επιµένουν να αποκαλούν την
ευρύτερη περιοχή των Γαλατών Γαλλία και όχι France όπως όλοι οι άλλοι. Η
Επικράτηση των Φράγγων δεν έσβησε, ακόµα, την ανάµνηση των Γαλατών.
∆ίσκος της Φαιστού
Το σπουδαιότερο δείγµα ιερογλυφικής γραφής από την Κρήτη είναι ο

πήλινος δίσκος της Φαιστού. Σε αυτόν περιγράφονται οι άθλοι του Ηρακλή
και παράλληλα συµβολίζεται η εξέλιξη της φύσεως του ανθρώπου. Ο δίσκος
της Φαιστού αποτελεί την αρχαιότερη εφεύρεση της τυπογραφίας. Βρέθηκε
στην Φαιστό της Κρήτης, περίπου 60 χιλιόµετρα νότια του Ηρακλείου, στις
αρχές του 20ού αιώνα. Είναι φτιαγµένος από κεραµικό υλικό, έχει 16 εκ.
διάµετρο και είναι διπλής όψης. Το κείµενο πάνω του είναι τυπωµένο από
κινητά στοιχεία, που µαρτυρά γνώση αρχών τυπογραφίας, σε σπειροειδή
µορφή από το κέντρο προς την περιφέρεια. Οι δύο όψεις έχουν ελαφρά
διαφορετικό βάθος κειµένου σαν να χρησιµοποιήθηκε διαφορετική πίεση σε
µία πλευρά ή να ήταν πιο στεγνός και σκληρός ο πηλός. Εικάζεται ότι
φτιάχτηκε από δύο δίσκους πηλού που ενώθηκαν πριν στεγνώσουν
σχηµατίζοντας τελικά ένα ενιαίο δίσκο διπλής όψης. Χρησιµοποιήθηκαν 45
διαφορετικά σύµβολα σε ένα σύνολο 242 συµβόλων, που χωρίζονται από
κάθετες γραµµές. Η γλώσσα που χρησιµοποιήθηκε είναι η Γραµµική A (η
πρώτη γνωστή Ελληνική γραπτή γλώσσα). Πιστεύεται ότι είναι από το 1600
π.Χ.
Κάποιοι µελετητές του δίσκου παρατηρώντας τα σύµβολα κατέληξαν σε
συµπεράσµατα ότι περιγράφονται οι άθλοι του Ηρακλή αλλά παράλληλα
συµβολίζεται και η εξέλιξη της φύσεως του ανθρώπου. Μελετώντας τον
δίσκο και συγκρίνοντας µε µυθολογικά και άλλα γνωστά στοιχεία της ίδιας
εποχής προκύπτουν και αναφορές στο Άστρο του Κυνός γνωστό και ως
Σείριο.
Ο µελετητής του Μινωικού πολιτισµού Λεόν Ποµεράνς πιστεύει ότι ο δίσκος
δεν είναι γραµµένος σε καµιά γλώσσα αλλά είναι ένα σύστηµα αλληγορικών
συµβόλων, προερχόµενα ίσως και από τα ζωδιακά, και έτσι χρειαζόµαστε
ερµηνεία και όχι µετάφραση. Με αυτή την άποψη τείνουν να συµφωνήσουν
και αρκετοί άλλοι.
Ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο σχετικά µε το θέµα είναι «Η Αποκρυπτογράφηση
του δίσκου της Φαιστού» του Θεόδωρου Αξιώτη. Περιέχει πάρα πολλά
στοιχεία που περιγράφουν τον πολιτισµό πίσω απ' τον δίσκο, βασιζόµενος
και αυτός όχι στην µετάφραση αλλά στον αποσυµβολισµό του δίσκου.
Παρατηρεί µεγάλη πιθανότητα να περιγράφονται οι άθλοι του Ηρακλή.
Άλλοι µελετητές υποστηρίζουν ότι πρόκειται για κάτι αντίστοιχο µε τις
γεωµαντικές πυξίδες του Φένγκ Σούι και ότι περιλαµβάνει 366 υποδιαιρέσεις
δίνοντας µέτρηση του έτους σε ηµέρες. O δίσκος βρίσκεται στο αρχαιολογικό
µουσείο Ηρακλείου µαζί µε πολλά άλλα ενδιαφέροντα ευρήµατα όπως τα
ωοκέλυφα αγγεία. Παρόµοια σύµβολα µε αυτά του δίσκου της Φαιστού
βρέθηκαν και πάνω σε ένα διπλό πέλεκυ της ίδιας εποχής που βρέθηκε στο
Αρκαλοχώρι. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι τα ίδια σύµβολα
βρέθηκαν ζωγραφισµένα και σε κάποια αρχαιολογικά ευρήµατα στην
Αµερική!
Τον ∆εκέµβριο του 2001 στην δυτική Κούβα, κοντά στη χερσόνησο
Γκουαναχαµπίµπες (Guanahacabibes), σε υποθαλάσσιες έρευνες για
βυθισµένα πλοία των προηγούµενων αιώνων, η Καναδή ερευνήτρια
Παουλίνα Ζελίτσκι (Paulina Zelitsky) µε το πλήρωµά της βρήκαν µε την
βοήθεια τηλεχειριζόµενου ροµπότ, σε βάθος περίπου 650 µέτρων, ερείπια
από βυθισµένη πανάρχαια πόλη. Κάποιες επιγραφές έχουν αρκετά σύµβολα

που είναι κοινά µε τον δίσκο της Φαιστού. Η ηλικία τους προσδιορίζεται στα
6.000 χρόνια, ταυτίζοντάς τα µε την πιθανότερη ηλικία της µυθικής
Ατλαντίδος.
Αρχή τυπογραφίας
Εκτός απ' τον δίσκο της Φαιστού, που τυπώθηκε µε κινητά στοιχεία πάνω σε
φρέσκο πηλό, έχουµε παρόµοια τακτική µε σφραγίδες φτιαγµένες τόσο από
µέταλλα όσο και από πολύτιµους λίθους. Σφραγίδες για χρήση σε έγγραφα
αλλά και για πήλινα σφραγίσµατα που δούλευαν σαν εγγύηση ποιότητας του
περιεχοµένου, έχουν βρεθεί πάρα πολλές. Η απόσταση απ' την τυπογραφία
είναι µικρή. Πότε όµως οργανώθηκε συστηµατικά δεν το ξέρουµε.
Η Κίνα έχει και αυτή την σηµαντική συνεισφορά της και σε αυτό τον τοµέα.
Λέγεται ότι από το 1040 µ.Χ. χρησιµοποιούσαν κινητά τυπογραφικά
στοιχεία, αλλά µετά από τόσες καταστροφές εγγράφων παγκοσµίως από
διάφορους φανατικούς στο πέρασµα των αιώνων, όλο και λιγότερα
πράγµατα µένουν να µεταφέρουν γνώσεις και τεχνικές.
Η τυπογραφία κειµένων µε µεγάλες ξύλινες και σπανιότερα µεταλλικές
σφραγίδες διασώζεται µέχρι σήµερα σε πλήθος βουδιστικών κυρίως
µοναστηριών. Πολλά από αυτά αν και µε παραδοσιακές και µάλλον
ξεπερασµένες τεχνικές, καταφέρνουν να δίνουν εντυπωσιακής ποιότητας
αποτελέσµατα ακόµα και σήµερα παράγοντας χειροποίητα βιβλία..
Στην Κίνα µάλιστα λέγεται ότι βρέθηκαν σε αρχαίους τάφους κάποιοι δίσκοι
παρόµοιου µεγέθους και ηλικίας µε τον δίσκο της Φαιστού αλλά στην
συνέχεια εξαφανίστηκαν προφανώς για µελέτη από Κινέζους αρχαιολόγους.
Χρειάστηκε να φτάσουµε στο 1450 για να ξαναβρεί ο Γουτεµβέργιος στην
Γερµανία την τυπογραφία µε κινητά στοιχεία και τώρα πια, στον 21ο αιώνα,
ο εκτυπωτής δίπλα στο computer µας θεωρείται απλά δεδοµένος.
Κρυπτογραφία
Μερικά µηνύµατα έπρεπε πάντα να σταλούν µε την µέγιστη ασφάλεια. Γι΄
αυτό χρησιµοποιήθηκαν διάφορες µέθοδοι ώστε τα µηνύµατα να µπορούν να
διαβαστούν µόνο απ' τον παραλήπτη και να είναι ακατανόητα σε βαθµό που
να γίνονται άχρηστα για οποιονδήποτε άλλο. Μερικές µέθοδοι απ' αυτές
δείχνουν πολύ απλοϊκές σήµερα, αλλά κάποιες άλλες δεν έχουν
αποκρυπτογραφηθεί ακόµα.
Στην αρχαία Σπάρτη για την αποστολή απόρρητων στρατιωτικών
µηνυµάτων, το µήνυµα γραφόταν σ' ένα κύλινδρο που γύρω του είχε
τυλιχτεί µία στενή λωρίδα δέρµατος σε διαδοχικές σειρές. Αυτή ήταν η
περιβόητη σκυτάλη. Ο κύλινδρος αφαιρούνταν κι έµενε η λωρίδα που
µπορούσε να ξαναδιαβαστεί µόνο αν τυλιγόταν µε τον ίδιο τρόπο πάνω σε
ολόιδιας διαµέτρου κύλινδρο. Κάθε άλλη διαφορετική διάµετρος κυλίνδρου
έδινε ακατανόητα µηνύµατα. Πολλές φορές γραφόταν σε συνδυασµό µε
καθρέπτη, ώστε να απαιτείται καθρέπτης και στην ανάγνωση.
Άλλη απλούστερη µέθοδος ήταν η αντιστροφή συλλαβών όπως
«δηµοκρατία» που θα φαινόταν σαν «ηδοµαρκίτα».
Άλλη µέθοδος χρησιµοποιούσε την ουροδόχου κύστη κάποιου ζώου που
φουσκωνόταν και πάνω της γραφόταν µε οριακά µικρά γράµµατα το
µήνυµα. Όταν ξεφουσκωνόταν το µήνυµα έδειχνε πια σαν λεκές. Κατά την
αποστολή της συνήθως κρυβόταν καλά, π.χ. σε δοχείο µε λάδι και ο

παραλήπτης έπρεπε να την φουσκώσει και πάλι για να µπορέσει να διαβάσει
το µήνυµα.
Στην αρχαία Κίνα το µήνυµα γραφόταν σε λεπτή µεταξωτή κορδέλα η οποία
τυλιγόταν σαν µικρό µπαλάκι και καλυπτόταν µε κερί. Το µικρό κέρινο
µπαλάκι το κατάπινε ο αγγελιοφόρος και έτσι το µετέφερε µε την µέγιστη
δυνατή ασφάλεια!
Ακόµα σπανιότερη ήταν η µέθοδος που το µήνυµα γραφόταν στο ξυρισµένο
κεφάλι κάποιου δούλου. Αφού µεσολαβούσε ο απαραίτητος χρόνος
επαρκούς ανάπτυξης των µαλλιών του, ο δούλος στελνόταν να παραδώσει
το µήνυµα και µετά το επόµενο ξύρισµα κεφαλιού το µήνυµα έβρισκε
επιτέλους τον παραλήπτη του. Αυτό µάλλον δείχνει αρκετά καθαρά τις
ταχύτητες επικοινωνίας που θεωρούσαν αποδεκτές στον αρχαίο κόσµο...
Οι αρχαίοι Εβραίοι χρησιµοποιούσαν το αλφάβητό τους αντεστραµµένο (το
τελευταίο γράµµα σαν πρώτο κλπ) για να πετύχουν παρόµοια
κρυπτογράφηση.
Οι Ρωµαίοι χρησιµοποίησαν απλούστερες µεθόδους µετάθεσης γραµµάτων
κατά µία ή δύο θέσεις. Ο Ιούλιος Καίσαρ χρησιµοποίησε µέθοδο στην οποία
υπήρχε µετατόπιση δύο θέσεων, το Α γινόταν Γ κλπ. Ο Αύγουστος Καίσαρ
σχεδόν το ίδιο αλλά µε µετατόπιση µιας θέσης.
Το αόρατο µελάνι ήταν µία ακόµα µέθοδος που χρησιµοποιούνταν αρκετά.
Πάνω συνήθως από κάποιο άλλο κείµενο αδιάφορου περιεχοµένου γραφόταν
µε χυµό λεµονιού αντί για µελάνι το κρυφό µήνυµα. Μετά µπορούσε να
διαβαστεί στο φως κεριού µόνο από τον υποψιασµένο παραλήπτη.
Ακόµα και βρασµένα αυγά χρησιµοποιήθηκαν για την ασφαλή µεταφορά
µηνυµάτων. Τον 16ο αιώνα στην Ιταλία ο Τζιοβάνι Πόρτα έγραφε µε µελάνι
φτιαγµένο από σκόρδο και ξύδι πάνω στο τσόφλι του αβγού. Το µελάνι
απορροφούταν στο εσωτερικό και εξωτερικά δεν φαινόταν τίποτα. Το
µήνυµα όµως παρέµενε αποτυπωµένο πάνω στο ασπράδι του βρασµένου
αβγού.
Στενογραφία
Η στενογραφία χρησιµοποιούνταν για γρήγορη γραφή και µόνο όσοι ήξεραν
τον τρόπο να την διαβάσουν µπορούσαν να καταλάβουν το νόηµα του
κειµένου. Αυτό µάλλον δεν κατατάσσεται στην κρυπτογραφία, µιας και θα
χρησιµοποιούσε κοινούς για την εποχή κώδικες και κανόνες αλλά µένει
αρκετά κρυπτογραφικό και ακατανόητο για µας που ακόµη δεν τους
ξέρουµε!
Ο Ξενοφών έγραψε το έργο του σε κώδικα στενογραφίας. Αρκετά αργότερα
ο Μάρκος Τούλιος Τύρος, φίλος του Κικέρωνα χρησιµοποίησε µία παρόµοια
µέθοδο για να µπορεί να καταγράφει απ' ευθείας τους λόγους του Κικέρωνα,
του Σενέκα και άλλων ρητόρων της εποχής. Αργότερα το σύστηµα
στενογραφίας του διαδόθηκε και διδασκόταν στα ρωµαϊκά σχολεία.
Η στενογραφία χρησιµοποιούνταν επίσης πολλές φορές και στις αρχαίες
τηλεπικοινωνίες για σηµαντική συντόµευση των µηνυµάτων.
Μάλλον η στενογραφία είναι ο πρώτος τύπος συµπίεσης των δεδοµένων στις
τηλεπικοινωνίες πολύ πριν τον ξανασυναντήσουµε στην εξέλιξη της
τεχνολογίας.
Κάποια στοιχεία αποδεικνύουν ότι και στην αρχαία Κίνα είχαν

αποτελεσµατικότατο και εντυπωσιακά γρήγορο στενογραφικό κώδικα, ώστε
να µπορούν να καταγράφουν απ' ευθείας µία συζήτηση κανονικού ρυθµού
ακόµα και επιστηµονικού περιεχοµένου.
Αρκετά αργότερα ο Θεοδόσιος ο δεύτερος ιδρύει στην Κωνσταντινούπολη
ανώτερη πανεπιστηµιακού τύπου σχολή που έχει 31 διαφορετικούς τοµείς
εκπαίδευσης, µεταξύ άλλων και στενογραφία που γινόταν όλο και πιο
απαραίτητη στην δηµόσια διοίκηση.
Καλλιτεχνικές µικρογραφίες
Επίσης οι µικρογραφίες της Μεσαιωνικής και πρότερης εποχής παρουσιάζουν
εκπληκτικά χρώµατα απροσδόκητα ανθεκτικά στις δυσµενείς συνθήκες
αποθήκευσης (µύκητες, υγρασία) και ιδιαίτερη λεπτοµέρεια. (Σήµερα, 10
αιώνες µετά, οι φωτογραφικής ποιότητας εκτυπώσεις από τους ink-jet
εκτυπωτές µας αντέχουν δεν αντέχουν 1 µήνα στον ήλιο και ούτε 2 µέρες σε
συνθήκες υγρασίας, πόσο µάλλον αν βραχούν. Ποιο ήταν το µυστικό των
µοναχών; Οι βαφές µε µικροσωµατίδια όπως σκόνη πετρωµάτων και
εκχυλίσµατα φυτών, που σε αντίθεση µε τα σύγχρονα µελάνια είναι πολύ
ανθεκτικές. Και φυσικά απ' ότι αποδυκνείεται τελικά, χρησιµοποιούσαν πολύ
καλύτερα υλικά απ' το σηµερινό χαρτί.
Φορητές πινακίδες γραφής
Μεγάλη διάδοση είχαν επίσης από τον καιρό της αρχαίας Αθήνας και ξύλινες
πτυσσόµενες πινακίδες επικαλυµµένες µε κερί. Σε αυτές µπορούσαν να
γράφουν και να σβήνουν µε σχετική ευκολία χρησιµοποιώντας συνήθως
κάποιο µικρό στύλο στενό και πλακέ στο ένα άκρο και επίπεδο στο άλλο
ώστε να µπορεί να διορθώνει σχετικά εύκολα στο εύπλαστο κερί. Συνήθως
το σηµειωµατάριο αυτού του τύπου αποτελούταν από δύο κερωµένες ξύλινες
επιφάνειες που έκλειναν αντικριστά, σαν σηµερινό βιβλίο, προφυλάσσοντας
µε αποστάτες τις σηµειώσεις στις κερωµένες επιφάνειες.
Χρειάζεται να φτάσουµε σχεδόν στον 8ο αιώνα για να αρχίσει η Ευρώπη να
έχει σαν γραφική ύλη το χαρτί. Οι Κινέζοι το είχαν από το 100 µ.Χ.
Χαρτί
Στην Κίνα η γνώση κατασκευής χαρτιού ξεκινάει από πολύ παλιά και είναι
λίγο πολύ γνωστή σε όλους. Όταν οι Άραβες έφτασαν και κατέκτησαν
κάποια τµήµατα το 751 µ.Χ. κοντά στο Samarkand, ανάµεσα στα λάφυρα
ήταν και Κινέζοι σκλάβοι που γνώριζαν την τέχνη κατασκευής του χαρτιού.
Έτσι το µυστικό µεταφέρθηκε στην ∆ύση.
Μιά άλλη Κινέζικη επινόηση είναι η επικάλυψη του χαρτιού µε τέτοια υλικά
που η γραφή ή η εκτύπωση πάνω του να είναι όσο το δυνατόν ποιοτικότερη.
Σήµερα µε τους εκτυπωτές µας τεχνολογίας ψεκασµού µελάνης (inkjet)
είδαµε ότι το απλό χαρτί που χρησιµοποιούσαµε δεν ήταν τόσο καλό για
ποιοτικές εκτυπώσεις, και πάλι καταλήξαµε να χρησιµοποιούµε για
φωτογραφική ποιότητα χαρτί µε διάφορες επικαλύψεις.
Αρκετά άγνωστο όµως παραµένει το γεγονός ότι και οι Μάγια έφτιαχναν
κανονικό χαρτί σχεδόν από το 1000 π.Χ. Οι Αζτέκοι διατήρησαν την γνώση
παραγωγής χαρτιού και η γνώση έφτασε µέχρι τους Μεξικανούς Otomi µέχρι
και σήµερα. Η µέθοδος χρησιµοποιεί το εσωτερικό της φλούδας του κορµού
της συκιάς, το οποίο παραµένει στο νερό µέχρι να καθαρίσει απ' τους χυµούς
του. Μετά οι ίνες βράζονται σε ασβέστη και ξεπλένονται και πάλι. Στην

συνέχεια οι ίνες ζυµώνονται σε πολτό, πλάθονται σε φύλα και αφήνονται να
στεγνώσουν απλωµένες σε επίπεδες επιφάνειες. Οι Αζτέκοι χρησιµοποιούσαν
ζεστές πέτρες µε τις οποίες όχι µόνο έκαναν το χαρτί όσο πιο ίσιο γινόταν,
αλλά λέγεται ότι έτσι το προετοίµαζαν µε τον καλύτερο τρόπο για το
επόµενο στάδιο πού πολλές φορές δεν ήταν απλά η γραφή, αλλά και η
εκτύπωση.
7. Βιβλιογραφία
1. ΧΑΡ. Θ. ΜΗΧΙΩΤΗ: «Η Ελλάδα µας» - Η Ελληνική πνευµατική ζωή –
Ελληνική γλώσσα, σελίδες 341 έως 343
2. ΘΟ∆ΩΡΟΥ ΚΑΡΖΗ: Η παιδεία στην αρχαιότητα, σελίδες 99, 130 έως 140
3. ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΥ ΡΑΓΚΑΒΗ: Λεξικόν της Ελληνικής Αρχαιολογίας, σελίδες
197 έως 199
4. ΝΙΚΟΥ ΝΙΚΗΤΙ∆Η άρθρο, σε ειδικό αφιέρωµα για την Κνωσσό και την
Κρήτη, µε τίτλο «Ελληνική η αρχαιότερη γραφή».
5. ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟΥ
ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ – ΡΕΘΥΜΝΟ άρθρο µε τίτλο «Η
εξέλιξη της γραφής στο Αιγαίο».
6. ΑΝΤΩΝΗΣ ΒΑΣΙΛΑΚΗΣ άρθρο µε τίτλο «Η Ελληνικότητα των Κρητικών
γραφών», βασισµένο στο βιβλίο του ιδίου «Οι 147 πόλεις της αρχαίας
Κρήτης».
7. www.libraries.gr άρθρο µε τίτλο «Κρητικός και Μηκυναϊκός πολιτισµός –
η εικονογράφηση και οι γραµµικές γραφές».
8. www.geocities.com άρθρο µε τίτλο « Η γραφή στην αρχαιότητα».

• Α. Τα πρώτα δείγµατα
Ακόµα και µέχρι πρόσφατα σε κάποια λεξικά, όπως το Νέο ορθογραφικό και ερµηνευτικό
λεξικό των εκδόσεων Χρ. Γιοβάνη (Αθήνα,1969), συναντούσαµε ερµηνείες της λέξης βιβλίο
όπως «χάρτης» ή «πινακίδιο προς γραφή». Κατά µία έννοια λοιπόν, θα µπορούσε κανείς να
θεωρήσει ότι βιβλίο είναι οποιοσδήποτε ανεξάρτητος φορέας γραπτών µηνυµάτων. Βάσει
αυτής της λογικής, βιβλία ή προάγγελοι αυτών µπορούν να θεωρηθούν κάποια µνηµεία του
γραπτού λόγου, όπως ο δίσκος της Φαιστού ή οι αιγυπτιακοί πάπυροι.
Ο δίσκος της Φαιστού ανακαλύφθηκε το 1906 στην Κρήτη και χρονολογείται στον 17ο
π.Χ. αιώνα. Φτιαγµένος από άργιλο, έχει σε κάθε πλευρά του 45 διαφορετικά σηµεία που
αναπαριστούν µορφές ζώων ή αντικείµενα της καθηµερινής ζωής. ∆ύο ή τρία σηµεία µαζί
αποτελούν µια λέξη, γεγονός που κάνει τους ειδικούς να πιστεύουν ότι πρόκειται για µια
συλλαβική γραφή, η οποία αρχίζει από την άκρη του δίσκου και επεκτείνεται σπειροειδώς
προς το κέντρο του. Μέχρι σήµερα κανείς δεν µπόρεσε να την αποκρυπτογραφήσει.
Εικόνα 1: Ο δίσκος της Φαιστού
Οι Αιγύπτιοι, συγκριτικά µε άλλους λαούς που χρησιµοποίησαν την γραφή πολύ νωρίς,
όπως οι Μεσοποτάµιοι, είχαν το προνόµιο αποτύπωσης πάνω σε ένα σχετικά εύκαµπτο υλικό:
τον πάπυρο. Ο πάπυρος πρόσφερε πολλά πλεονεκτήµατα σ’ σχέση µε τον άργιλο ή την
πέτρα: ήταν πιο ελαφρύς, εύχρηστος και µπορούσαν να εγγραφούν σ’ αυτόν µεγαλύτερα
κείµενα που παράλληλα καταλάµβαναν µικρότερο χώρο. Ο πάπυρος είναι ένα φυτό που
φύτρωνε άφθονο κοντά στις όχθες του Νείλου και το χρησιµοποιούσαν στην κατασκευή
πολλών χρηστικών αντικειµένων. Η εφαρµογή του ως φορέασ γραφής θεωρήθηκε
«επαναστατική», µια και αποτέλεσε υλικό δηµιουργίας των πρώτων εύκαµπτων φύλλων
γραφής, δηλαδή των προγόνων της γνωστής σ’ εµάς σελίδας βιβλίου. Παρόµοια χρήση
δόθηκε και στο δέρµα, το λινό και σ’ άλλα οργανικά υλικά.
Β. Η γέννηση των βιβλίων και των βιβλιοθηκών
Κατά το δεύτερο µισό του 14ου
αιώνα π.Χ. (19η
αιγυπτιακή δυναστεία) τους οι νεκροί
θάβονταν µαζί µ’ ένα σύγγραµµα που ονόµαζαν Βίβλο των νεκρών. Στη διάρκεια της κηδείας,
5

ένας ιερέας διάβαζε από τη Βίβλο λόγια που θα βοηθούσαν το πέρασµα του νεκρού στην
αιωνιότητα. Στη ζωγραφιά που ακολουθεί βλέπουµε µια ζυγαριά η οποία αναπαριστά το
ζύγισµα των ψυχών. Στη µια άκρη της βρίσκεται η πένα που συµβολίζει τη Μάιτ, δηλαδή τη
∆ικαιοσύνη και την Αλήθεια. Στην άλλη είναι η καρδιά του νεκρού. Για να είναι οµαλή η
µετάβαση του νεκρού στην αιώνια ζωή η ζυγαριά έπρεπε να ισορροπεί.
Εικόνα 2: Η Βίβλος των νεκρών
Κατά τον 2ο
π.Χ αιώνα, η άρνηση της Αιγύπτου να προµηθεύσει στις γειτονικές χώρες τον
πολύτιµο πάπυρο, είχε ως συνέπεια την ανακάλυψη ενός νέου υλικού, της περγαµηνής. Το
όνοµά της σηµαίνει «δέρµα από την Πέργαµο» και όπως αυτό δηλώνει, το εύχρηστο υλικό
πρωτοχρησιµοποιήθηκε στη γνωστή πόλη της Μικράς Ασίας, που εκείνη την περίοδο
ευηµερούσε. Η περγαµηνή γινόταν από δέρµα προβάτου, κατσίκας, µοσχαριού, αντιλόπης,
γαζέλας ή ακόµα και στρουθοκαµήλου. Μεταξύ αυτών, το ιδανικότερο ήταν αυτό του
προβάτου και του µοσχαριού γιατί µπορούσε να γραφεί και από τις δύο πλευρές του. Για να
παραχθεί η περγαµηνή, οι γραφείς έπλεναν το δέρµα µε ασβεστόνερο και το καθάριζαν από
τις τρίχες. Μετά το άφηναν να στεγνώσει πάνω σε καλαµωτές, αφού προηγουµένως το είχαν
επικαλύψει ολόκληρο µε ασβέστη για να απορροφηθεί το λίπος. Μετά το χτυπούσαν µε µια
σπάτουλα και µετέπειτα έκοβαν τα φύλλα. Η περγαµηνή πριν χρησιµοποιηθεί έπρεπε να
τριφθεί µε µία λάµα µαχαιριού ή µε ελαφρόπετρα, ώστε να µην έχει κηλίδες και εξογκώµατα.
Η λεία επιφάνεια της Περγαµηνής και η οµαλή απορροφητικότητα της µελάνης επέτρεψε
την αποτύπωση σ’ αυτήν όµορφων, φανταχτερών χρωµάτων. Γεγονός που, σε συνδυασµό µε
τα πλεονεκτήµατα που έδινε στους γραφείς η χρήση του φτερού χήνας, επέτρεψε στους
επόµενους αιώνες να φιλοτεχνηθούν πραγµατικά αριστουργηµατικά βιβλία. Κατά τον 9ο
και
10ο
αιώνα η παραγωγή βιβλίων από περγαµηνή είχε συγκεντρωθεί στα µοναστήρια. Οµοίως ο
εξοπλισµός, η σύσταση, η βελτίωση µε νέους τόµους και η συντήρηση των βιβλιοθηκών
γινόταν κυρίως από µοναχούς. Τα περισσότερα µοναστήρια είχαν το δικό τους scriptorium
6

και βιβλιοθήκη. Το scriptorium ήταν ένα εργαστήριο αντιγραφής κειµένων θρησκευτικού
κυρίως περιεχόµενου. Παράλληλα όµως, χάρη στους «αντιγραφείς», δηλαδή εκείνους που
αντέγραφαν και διακοσµούσαν τα βιβλία µε το χέρι, σώθηκαν και τα αρχαία ελληνικά και
ρωµαϊκά κείµενα. Η σκληρή δραστηριότητα της αντιγραφής στα µοναστήρια σταµατούσε
µόνο τις περιόδους προσευχής, ενώ για να γίνει σωστά χρειαζόταν αυστηρή κατανοµή των
ρόλων και αφοσίωση. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι για την αντιγραφή 200 χειρογράφων
(τόµων) χρειάζονταν 45 αντιγραφείς που θα δούλευαν 22 µήνες. Επιπλέον, για να
τελειοποιηθεί ένα βιβλίο χρειάζονταν καλλιγράφοι, εικονογράφοι, βιβλιοδέτες,
µινιατουρίστες και άλλοι ειδικοί. Τα δηµιουργήµατά τους ήταν πραγµατικά έργα τέχνης.
Εικόνα 3: Αντιγραφέας βιβλίων
Τα βιβλία αυτά, λόγω του µόχθου που δυσχέραινε την παραγωγή τους άρα και το µεγάλο
κόστος τους, ήταν προνόµιο των πλουσίων και του κλήρου. Πολλοί αριστοκράτες
ενδιαφέρθηκαν ν’ αποκτήσουν την προσωπική τους βιβλιοθήκη. Για την επιλογή των
κειµένων και την οργάνωσή τους προσλάµβαναν λόγιους οι οποίοι και κατεύθυναν τις
επιλογές τους. Αρκετές από αυτές τις βιβλιοθήκες, κυρίως της Ιταλίας, αποτέλεσαν κατά τον
14ο
και 15ο
αιώνα εφαλτήρια του Ουµανιστικού κινήµατος και της διάδοσης του αρχαίου
ελληνικού πνεύµατος στη ∆ύση. Εκτός από τα κείµενα των φιλοσόφων και τα λειτουργικά ή
θεολογικά εγχειρίδια, στις ιδιωτικές βιβλιοθήκες των πλουσίων µπορούσε κανείς να βρει
τόµους λογικής, µαθηµατικών, αστρονοµίας αλλά και γραµµατικές. Λίγα από αυτά τα
κείµενα γράφονταν στη µητρική γλώσσα των συγγραφέων. Τα περισσότερα ήταν στα
λατινικά, γεγονός που περιόριζε σηµαντικά το κοινό των βιβλιοθηκών, ακόµα και στην
περίπτωση που ήταν δηµόσιες. Με άλλα λόγια, η ανάγνωση ήταν προνόµιο των λίγων,
µορφωµένων, πλουσίων ή κληρικών.
7

Εικόνα 4: Σελίδα χειρογράφου
Γ. Η πρώτη τυπογραφική επανάσταση
Το βιβλίο θα αποτελέσει αγαθό για τους πολλούς λίγους αιώνες αργότερα. Συγκεκριµένα τον
15ο
αιώνα, όταν η ανακάλυψη της τυπογραφίας θ’ αλλάξει σηµαντικά τη µορφή και τη χρήση
τόσο των βιβλίων όσο και των βιβλιοθηκών. Τότε, όταν δηλαδή κατασκευάζονται τα πρώτα
µεταλλικά γράµµατα και γίνεται δυνατή η εύκολη αναπαραγωγή πολλαπλών αντιτύπων, το
βιβλίο παίρνει τη µορφή που έχει µέχρι σήµερα και εδραιώνεται σταθερά στο βάθρο των
µέσων επικοινωνίας. Από τότε και µέχρι τις µέρες µας, όταν µιλάµε για το βιβλίο θα
εννοούµε το έντυπο βιβλίο. Ακόµα και σήµερα που η χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών έχει
φέρει στο προσκήνιο την έννοια του ηλεκτρονικού βιβλίου, αυτό δεν έχει καταφέρει να
αντικαταστήσει ούτε νοηµατικά, αλλά ούτε χρηστικά το συµβατικό βιβλίο.
Η ανακάλυψη της τυπογραφίας αποδίδεται στον γερµανό Γουτεµβέργιο το 1453,
χρονολογία που συµπίπτει µε την άλωση της Κωνσταντινούπολης και την πτώση του
Βυζαντίου. Η σύµπτωση αυτή παίζει σηµαντικό ρόλο στη µετέπειτα πορεία των ελληνικών
γραµµάτων και του βιβλίου ειδικότερα. Η Ελλάδα αποκόπτεται πολιτιστικά από την ∆ύση και
χάνει την ευκαιρία να µοιραστεί µε αυτήν την τόσο σηµαντική περίοδο της Αναγέννησης,
περίοδο κατά την οποία τα γράµµατα και οι τέχνες γνωρίζουν µια εξαιρετική άνθηση. Τότε το
έντυπο βιβλίο γίνεται το βασικό εργαλείο διάδοσης της πνευµατικής παραγωγής της εποχής,
αλλά και διάσωσης των αρχαίων κειµένων. ∆ηλαδή, παράλληλα µε την εκτύπωση πολλών
8

συγγραµµάτων λογίων του 15ου
αιώνα, γίνονται και οι πρώτες εκδόσεις κειµένων Ελλήνων
φιλοσόφων της αρχαιότητας. Την εποχή εκείνη το σηµαντικότερο χώρο καλλιέργειας των
ελληνικών γραµµάτων αποτέλεσε η Ιταλία και συγκεκριµένα πόλεις όπως η Φλωρεντία και η
Βενετία, στις οποίες κατέφυγαν πολλοί Έλληνες λόγιοι για ν’ αποφύγουν τον τουρκικό ζυγό.
Εικόνα 5: Χαλκογραφία του βιβλίου Danse Macabre του Matthias Huss (1499) που τυπώθηκε στην πόλη Λυών
της Γαλλίας. Θεωρείται η πρώτη εικονογράφηση τυπογραφικού εργαστηρίου.
Μεταξύ αυτών ξεχωρίζουν ο Ιανός Λάσκαρης, ο Ζαχαρίας Καλλέργης και ο Μάρκος
Μουσούρος. Ο πρώτος αυτών έζησε στην Φλωρεντία όπου ασχολήθηκε µε την έκδοση
ελληνικών κειµένων, πριν φύγει στη Γαλλία ακολουθώντας τον Κάρολο Η΄ και ελπίζοντας
ότι θα τον βοηθήσει στον αγώνα εκδίωξης των Οθωµανών. Ο Λάσκαρης είχε επίσης
αναλάβει τη συγκρότηση της βιβλιοθήκης των πλουσίων Μεδίκων, µιας από τις πιο
σηµαντικές οικογένειες της εποχής.
Ταυτόχρονα στη Βενετία, ο Ζαχαρίας Καλλέργης εξασφάλιζε, εκτός από τον τίτλο του
αγωνιστή για το συµφέρον της πατρίδας του, και τον τίτλο του καλλιτέχνη εκδότη-
τυπογράφου. Σε κάποια από τα πιο όµορφα βιβλία της εποχής, τα οποία τύπωσε µε
χρηµατοδότηση ενός άλλου σηµαντικού Έλληνα, του Νικόλαου Βλαστού, χρησιµοποίησε
τους περίφηµους τύπους που ο ίδιος είχε χαράξει. Όντας εξαιρετικός καλλιγράφος µπόρεσε
να µεταφέρει την εµπειρία του στην τυπογραφική τέχνη. Οι µεταλλικοί χαρακτήρες που
σχεδίασε και που µιµούνταν την αισθητική των χειρόγραφων, έµειναν στην ιστορία της
τυπογραφίας για την αρµονία και την ευαναγνωσιµότητά τους.
Ο Μάρκος Μουσούρος απ’ την πλευρά του, δούλεψε κοντά σ’ έναν από τους
µεγαλύτερους εκδότες όλων των εποχών, τον βενετσιάνο Άλδο Μανούτιο. Σε πολλά βιβλία
που τύπωσε ο Άλδος, µέσα σε µια περίπου εικοσαετία, ο Μουσούρος εµφανίζεται να
προλογίζει κείµενα αρχαίων Ελλήνων. Η δράση του ως επιµελητή ελληνικών εκδόσεων και
συνεργάτη κάποιων από τους σηµαντικότερους τυπογράφους της εποχής επισκιαζόταν στο
µυαλό του από την αγωνία του για το πραγµατικό νόηµα που έχουν όλα αυτά για την Ελλάδα.
Προβληµατιζόταν δηλαδή για το αν όλα αυτά τα αξιόλογα βιβλία βοηθούσαν τους
συµπατριώτες του στην καθηµερινή τους έγνοια για επανάκτηση της ελευθερίας τους.
9

Εικόνα 6: Μάρκος Μουσούρος και Άλδος Μανούτιος
∆υστυχώς στην Ελλάδα δεν υπήρχαν, τη δεδοµένη χρονική περίοδο, οι κατάλληλες
συνθήκες ώστε να επωφεληθεί ο λαός από τα τόσα πλεονεκτήµατα που η τεχνική της
τυπογραφίας έφερε στην ανθρωπότητα. Το βιβλίο παίρνει τότε τη µορφή που θα διατηρήσει
µέχρι σήµερα. Η ευχρηστία του µικρού σχήµατος βιβλίων, σε αντίθεση µε τα ογκώδη
χειρόγραφα και η δυνατότητα αναπαραγωγής πολλών αντιτύπων µε λιγότερο κόπο,
επιτρέπουν σε µεγάλο αριθµό εξαιρετικών κείµενων να µπουν στα σπίτια του απλού λαού.
Τότε, χάρη στην τυπογραφία, αυξάνεται ο αριθµός των µορφωµένων και οι σπουδάζοντες τα
γράµµατα έχουν πλέον άφθονο υλικό στη διάθεσή τους.
Αξίζει ν’ αναφερθεί ότι στα τυπογραφεία του 15ου
αιώνα των τριών χωρών που
περισσότερο δραστηριοποιήθηκαν, δηλαδή της Γερµανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας,
πραγµατοποιήθηκαν περίπου 40.000 εκδόσεις. Αν υποθέσουµε ότι η κάθε έκδοση
κυκλοφορούσε σε 500 αντίτυπα, τότε προκύπτουν 20.000.000 βιβλία. Τα βιβλία αυτά, εκτός
από κείµενα αρχαίων Ελλήνων, ενσωµάτωναν θρησκευτικά κείµενα, εκπαιδευτικά,
γραµµατικές ή λεξικά, κωµικά συγγράµµατα, µυθιστορήµατα και άλλα. Σηµαντικές διαφορές
στη θεµατογραφία παρατηρούνται µεταξύ της βόρειας Ευρώπης και της Ιταλίας. Για
παράδειγµα, αξίζει ν’ αναφερθεί ότι οι Γερµανοί τυπογράφοι δε χρησιµοποίησαν την τέχνη
τους για να προκαλέσουν κάποια κοινωνική αλλαγή ή ανάταση του πνεύµατος της εποχής
τους, όπως αντίθετα έκαναν οι Ιταλοί της Αναγέννησης και του Ουµανιστικού κινήµατος. Με
άλλα λόγια, οι Γερµανοί τους ενδιαφέρονται περισσότερο για τη βελτίωση της ίδιας τεχνικής
παρά για την εκµετάλλευση της ως προς το κοινωνικό όφελος. Αυτό έχει να κάνει µε τις
διαφορετικές κοινωνικές συνθήκες, ανάγκες και προβληµατισµούς των δύο αυτών χωρών,
που προφανώς διέφεραν.
10

Γλώσσα Δ΄ 10. 4. ΄΄Γραφή, η μνήμη των ανθρώπων΄΄

Γλώσσα Δ΄ 10. 4. ΄΄Γραφή, η μνήμη των ανθρώπων΄΄

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Γλώσσα Δ΄ 10. 4. ΄΄Γραφή, η μνήμη των ανθρώπων΄΄

Similar to Γλώσσα Δ΄ 10. 4. ΄΄Γραφή, η μνήμη των ανθρώπων΄΄ (20)

More from Χρήστος Χαρμπής

More from Χρήστος Χαρμπής (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (15)

Γλώσσα Δ΄ 10. 4. ΄΄Γραφή, η μνήμη των ανθρώπων΄΄