http://lingwistyka.pbworks.com/w/page/76293866/KOGNI2014 językoznawstwo ogólne dla studentów II roku kognitywistyki IP/WNS/UAM

1. JĘZYKI
ŚWIATA
DR KONRAD JUSZCZYK
SEMESTR LETNI 2014
KOGNITYWISTYKA II
!
JĘZYKOZNAWSTWO OGÓLNE
WYKŁAD TRZECI

2. Języki świata: zróżnicowanie
•Ile
języków
jest
dziś
na
świecie?
•Jakie
jest
ich
rozmieszczenie?
•Jaka
jest
ich
sytuacja?
•żywe,
zagrożone,
martwe,
wkrzeszane
•pidginy
i
kreole
•trzy
historie
językowe
•Jak
klasyfikuje
się
języki?
•Co
wiemy
o
pochodzeniu
języka?

5. 7 miliardów ludzi mówi
7 tysiącami j ę z y k ó w
Około 400 języków jest
opisanych dokładnie, a
prawie 3000 częściowo
(World Atlas of Language
Structures: http://wals.info/)

6. Co
3
tygodnie
ginie
jeden
język!
W
ciągu
XXI
wieku
zginie
90%
języków.

7. 10 języków mających
największą liczbę
mówców rodzimych
w milonach i polski!
!
hBp://www.ethnologue.com/staFsFcs/size

8. hBp://www.ethnologue.com/staFsFcs/size
!
!
S u m a r o d z i m y c h
mówców 14 języków
równa się połowie liczby
ludzi na świecie.
!
Połowa ludzi na świecie
używa pozostałych 7091
języków!
!
3 3 4 0 n a j rz a d s z yc h
języków jest używanych
przez małe społeczności:
do 10000 ludzi, które
stanowią 0.3% ludności
!
!

10. hBp://www.redlinels.com/2014/01/10/most-­‐widely-­‐spoken-­‐languages/

11. hBp://www.ethnologue.com/staFsFcs

12. • Nasza
wiedza
o
językach
świata
opiera
się
na
danych
dotyczących
paruset
z
nich,
języków:
• najbardziej
rozpowszechnionych,
czyli
używanych
na
wszystkich
zamieszkanych
kontynentach;
• używanych
przez
największą
liczbę
mówców,
czyli
parę
miliardów
ludzi;
• posiadających
system
pisma,
co
pośrednio
wpływa
na
ujednolicenie
odmian
języka.
• używanych
przez
te
grupy
etniczne,
które
w
danym
państwie
dominują
politycznie
i
kulturowo.
• Teorie
językoznawcze
opisują
więc
język
ogólnie,
jako
naturalny
system
komunikacji
międzyludzkiej
i
skonstruowany
system
uspołecznionych
reguł.

13. Współczesne badania językoznawcze
obejmują także mniej znane języki.
hBp://www.mpi.nl/insFtute/research-­‐departments-­‐groups/language-­‐and-­‐cogniFon-­‐dep/fieldsites/yeli-­‐dnye/yeli-­‐dnye
STEPHEN
C.
LEVINSON

14. Ò Ratunek
języków
przez
dokumentację
i
edukację:
Ò nagrywanie,
póki
żyją
ostatni
mówcy
Ò tworzenie
gramatyk,
słowników,
podręczników
Ò opracowanie
systemów
pisma
dla
języków
bez
pisma
Ò rozpowszechnianie
wiedzy
o
językach
za
pomocą
książek,
gazet,
tv,
radia
i
internetu
oraz
projektów
naukowych
Ò Przykładowe
projekty
ratowania
języków:
ÒINNET:
hBp://inne-­‐jezyki.amu.edu.pl
ÒSIL:
Summer
InsFtute
of
LinguisFcs
ÒNG:
Enduring
voices
CO JEST ZADANIEM JĘZYKOZNAWCÓW?

16. hBp://www.redlinels.com/2014/02/06/how-­‐many-­‐languages-­‐are-­‐spoken-­‐in-­‐the-­‐us/

17. ENDURING VOICES

19. Języki: żywe, ginące i martwe
•Języki
są
uznawane
za
żywe,
gdy
są
przekazywane
przez
ich
mówców
z
pokolenia
na
pokolenie,
poprzez
przekaz
kulturowy.
•Języki
są
uznawane
za
ginące,
gdy
są
w
użyciu,
ale
nie
u
najmłodszych
pokoleń!
•Eyak:
1
mówca
w
2006,
Pirahã:
150
mówców
w
2004;
•Ainu:
paręset
w
Japonii
(badacze:
Piłsudski/Majewicz),
•Susuami:
płn-­‐wsch.
Nowa
Gwinea
(Comrie:
109)
•Języki
są
uznawane
za
martwe,
gdy
umierają
ostatni
jego
użytkownicy!
•sumeryjski,
dalmatyński,
ubyski,
catawba,
słowiński…

20. hBp://www.geocurrents.info/cultural-­‐geography/linguisFc-­‐geography/piraha-­‐allow-­‐recursion

21. Pirahã: kilkaset mówców
hBp://photoshd.wordpress.com/2010/03/23/piraha-­‐happy-­‐brasilian-­‐tribe/

22. Co wiemy o Pirahã?Dan
EvereB

23. Co wiemy o Pirahã?
•Badaczem
Pirahã
jest
Dan
EvereB,
lingwista,
a
kiedyś
misjonarz
żył
parę
lat
wśród
indian
Pirahã.
•Jeden
ze
skromniejszych
systemów
dźwiękowych:
•8
spółgłosek:
p
t
k
x
[ʔ]
b
g
s
h
i
3
samogłoski:
a
i
o.
•dodatkowo
wyróżnia
się
dwa
tony:
wysoki
i
niski
•Język
posiada
też
odmianę
gwizdaną.
•Dwa
liczebniki:
hoi
-­‐
mało
i
baagiso
-­‐
dużo
•brak
zdań
złożonych
i
wielokrotnego
dopełniacza
(czubek
ogona
psa),
czyli
tzw.
rekursji
(uniwersalnej;)

24. Ajnowie
Grupa
ajnuska
–
zdjęcie
z
lat
1863-­‐1870
(WIKIPEDIA)
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Bjs48_02_Ainu.jpg

25. Językiem Ajnów posługuje się
dziś co najwyżej paręset osób.
Obszary
zamieszkiwane
przez
Ajnów:
japońska
wyspa
Hokkaido
i
rosyjski
Sachalin
http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Carte_ainu.JPG&filetimestamp=20061226105440

26. Co wiemy o Ajnuskim?
•Znanym
badaczem
Ajnów
był
etnograf
i
językoznawca
–
Bronisław
Piłsudski
–
brat
Marszałka,
który
trafił
tam
na
początku
XXw.
na
skutek
zesłania.
Zamieszkał
tam
na
kilkanaście
lat,
a
jego
potomkowie
żyją
do
dziś
w
Japonii.
Udało
mu
się
nagrać
mowę
Ajnów
na
wałkach
woskowych,
stworzył
wiele
słowników
i
opisów
Ajnów.
•Język
Ajnów
jest
językiem
typu
SOV,
czyli
zdania
składają
się
z
podmiotu,
dopełnienia
i
orzeczenia.
•Jest
to
język
typu
polisyntetycznego,
czyli
zdania
to
długie
słowa,
złożone
z
wielu
morfemów.

27. W 1789 roku część zbuntowanych
anglojęzycznych marynarzy zostaje…
hBp://commons.wikimedia.org/wiki/File:StateLibQld_1_146923_Pitcairn_Island_(ship).jpg

28. hBp://www.tourist-­‐desFnaFons.com/2013/07/pitcairn-­‐island-­‐travel-­‐guide.html
…na wyspie Pitcairn, gdzie wraz z 19
Tahitańczyków osiedla się na stałe.
hBp://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2c/Pitcairn.png

29. Język Pitcairn
•Anglojęzyczni
marynarze
i
Tahitańczycy
stworzyli
mieszaną
odmianę
języka.
•Dziś
używany
jest
na
Pitcairn
i
Norfolk.
•Występują
w
nim
m.in.
zaimki
liczby
podwójnej
dem
tu
-­‐
oni
dwaj,
co
stanowi
cechę
polinezyjską
(pewnie
z
TahiF).
•Wyraz
donne
pochdodzi
od
szkockiego
dinna.

30. Języki ożywiane, wskrzeszane
•Przykład
języków
wskrzeszonych:
•hebrajski
(3mln
mówców
w
Izraelu)
•Nauczany
w
szkołach
po
II
wojnie
światowej
wyparł
•germański
jidysz
(używany
w
Europie
środkowo-­‐wschodniej)
•romański
ladino
(używany
w
Hiszpanii
w
średniowieczu)
•walijski:
książki,
telewizja,
radio,
BBC,
sądy,
szkoły…
Walijski
zna
ponad
pół
mln.
osób
-­‐
45%
Walijczyków!
•mański
i
korniński
(patrz
Comrie:
213/5)

31. hBp://www.bbc.co.uk/cymru/

32. Przykłady kontrowersji językowych
•Chiński:
najwięcej
mówców
ma
mandaryński,
ale
w
całych
Chinach
jest
około
200
języków!
•Języki
chińskie
albo
zespół
dialektów
Chin
•Kaszubski
(kiedyś
dialekt)
w
Polsce
to
język
uczony
w
szkole
•Serbsko-­‐chorwacki:
wspólny
w
XIX
i
XX
w.
w
Jugosławii,
teraz
odróżniany
w
Serbii
i
Chorwacji
na
skutek
różnicy
religii
i
pisma:
•Serbski
zapisywany
jest
alfabetem
łacińskim
i
cyrylicą
•Chorwacki
zapisywany
jest
tylko
alfabetem
łacińskim

33. Pidżyny a kreole
•Pidgin
to
język
powstały
z
dwu
języków
przez
zespolenie
się
systemów
językowych,
leksyki
i
gramatyki,
wymowy
i
innych
cech
tych
języków.
•Kreol
to
pidgin,
który
wyparł
język
etniczny
i
jest
przekazywany
naturalnie
jako
język
rodzimy.
Grupa
etniczna
przyjmuje
kreol
jako
główny.
•Pidżyny
i
kreole
powstają
głównie
na
obrzeżach
kontynentów,
wyspach,
bo
tam
najczęściej
dochodzi
do
kontaktów
międzykulturowych
i
międzyjęzykowych.
(COMRIE:
mapa
154/5)
•Rozmieszczenie
pidginów
i
kreoli
opartych
na
językach
europejskich
to
skutek
szlaków
handlowych
i
podróży
i
ekspansji
kolonialnej
ostatnich
wieków.

34. Językoznawstwo
–
wykład
drugi
–
przygotował:
dr
Konrad
Juszczyk

35. Przykłady pidżynów i kreolów
•jidysz
i
ladino
(język
Żydów)
(na
niemieckim
i
hiszpańskim)
•oficjalne
języki
Papui
Nowej
Gwinei
(na
angielskim):
•tok
pisin
(pidgin
melanezyjski)
i
hiri-­‐motu
•pijin
(Wyspy
Salomona),
bislama
(Vanuatu),
•kreolski
z
Zielonego
Przylądka
(na
portugalskim)
•Inglés-­‐de-­‐escalerilla
(na
hiszpańskim),
•pidgin
afrykanerski
(na
holenderskim),
•Michif
-­‐
język
Metysów
kanadyjskich
•russenorsk
-­‐
wśród
rybaków
Arktyki,
•spanglish
-­‐
północny
Meksyk
i
USA

36. Typologia klasyfikacji języków…
•Języki
są
analizowane
w
świetle
cech:
•Genetycznych:
pokrewieństwo
i
pochodzenie
•rodziny
językowe,
gałęzie
i
fyle
oraz
prajęzyki
•Geograficznych:
rozmieszczenie
na
świecie
•patrz
ETHNOLOGUE.org
•Ligi
i
cykle
językowe
obejmują
całe
kontynenty
(szczegółowy
opis
u
Majewicza)
•Strukturalnych,
czyli
systemowych
niezależnie
od
powiązań
geograficznych
czy
genetycznych
•Typologia
morfologiczna,szyku,
morfo-­‐syntaktyczna

37. IZOLATY czyli
IZOLOWANE
•Wśród
tysięcy
języków
o
ustalonych
związkach
genetycznych
pozostaje
parędziesiąt
„osieroconych”
języków.
•Pokrewne
izolatom
języki
wymarły,
a
zostały
np.:
•baskijski
(4
dialekty
w
Hiszpanii
i
4
we
Francji)
•ajnuski
(wymarły?
16
pamięta
w
1981)
Sachalin/Japonia
•niwchijski:
używany
na
Sachalinie,
łączony
z
Ajnuskim
•porome:
1000
ludzi
w
zach.
Papui
(Comrie:
107)
•Proszę
nie
mylić
izolowanych
z
językiami
izolującymi
!!!
•Izolujące
to
inaczej
języki
pozycyjne,
bądź
analityczne,
gdzie
gramatyka
zależy
od
szyku
zdania
tak
jak
w
angielskim
czy
szczególnie
w
chińskich.

38. Science
Magazine
20
November
1998
Holden
,
pp.
1455
DO POSŁUGIWANIA SIĘ JĘZYKIEM GOTOWI BYLIŚMY OKOŁO
150.000 LAT TEMU, ALE MÓWIMY OD OKOŁO 40.000 LAT!

39. Zróżnicowanie głosek maleje
wraz z oddalaniem się od
kolebki ludzkości!
!
!
Phonemic Diversity
Supports a Serial Founder
Effect Model of Language
Expansion from Africa
!
Science 15 April 2011:
Vol. 332 no. 6027 pp.
346-349
DOI: 10.1126/science.1199295
!
https://
www.sciencemag.org/
content/332/6027/346

40. jeszcze o językach
• biliografia, filmy, linki itd:
• http://lingwistyka.pbworks.com/w/page/
36777625/9%20Języki%20świata