1. Plany rozwoju
osiedla Rakowiec
w Warszawie, Helena
i Szymon Syrkusowie, 1942
A
rchitektura to szczególny rodzaj szczególnie w okresie po drugiej wojnie świa-
pamięci o zmianach i nawarstwie- towej, masowa realizacja snu o nowoczesnym
niach, które nadają znaczenie prze- świecie i nowoczesnych ludziach poprzez
h. syrkus, ku idei osiedla społecznego 1925-1975, warszawa 1976, s. 250
strzeni. Fenomen ten jest widoczny narzuconą typizację i banał niekończącej
zarówno w środowisku historycznym, jak się powtarzalności straciła swój pierwotny
i w płynnej, ponowoczesnej rzeczywistości. przekaz, stając się symbolem wynaturze-
Każdy budynek jest esejem opisującym arche- nia i dehumanizacji. Modernizm zawiódł
ologię miejsca, kultury i cywilizacji, z któ- i rozczarował, wprzęgając twórcze siły arty-
rych wyrasta. Środowisko stworzone przez stycznej awangardy w mechanizmy obiek-
człowieka niesie w sobie pamięć o czasach tywnie wydajnego i racjonalnego systemu
swojego powstania oraz o okresach kolejnych ekonomicznego i społecznego doby późnego
h. syrkus, ku idei osiedla społecznego 1925-1975, warszawa 1976, s. 250
zmian, którym podlegało. Odsłania zobiekty- kapitalizmu.
wizowaną historię, ale również treści, które
z perspektywy czasu tracą swoją wyrazi- Ta pesymistyczna konstatacja legła u pod-
Wszystkie fotografie w artykule stość i początkowe znaczenie. Funkcjonując staw filozofii tak zwanej szkoły weneckiej,
przedstawiają budynki z osiedla w zmienionym kontekście, budynki i miej- która od końca lat sześćdziesiątych ubiegłego
Koło na warszawskiej Woli, projekt sca zyskują nowy sens. Utrwalone w nich wieku miała duży wpływ na postrzeganie
Heleny i Szymona Syrkusów,
dyskursy kulturowe, które początkowo były architektury i jej historii. Szczególnie
Warszawa 1947-1950
opisem idei, z czasem tracą swoją pierwotną istotna w tym kontekście jest spuścizna
siłę i często zyskują zupełnie inną wymowę. Manfreda Tafuriego (1935-1994), rozczarowa-
W rezultacie przekaz symboliczny nabiera nego modernizmem badacza nowoczesności,
wirtualnego wymiaru, staje się osobnym za- który we wstępie do jednej z pierwszych
mkniętym światem, odmiennym – jeżeli nie swoich książek ubolewał, że wielu archi-
przeciwstawnym – wobec pragmatycznego
wymiaru trwałej materii.
Wymownym przykładem mutacji i rozszcze-
pienia odbioru na rzeczywisty, zbudowany
świat oraz ukryty lub niezrealizowany
świat idei jest droga, jaką przeszła percep-
cja architektury nowoczesnej. Początkowo,
wyrastający z egalitarnych, oświeceniowych
haseł modernizm kojarzył się głównie z po-
stępem oraz z budową nowego społeczeństwa,
Michał Wiśniewski gdzie jedynym kryterium hierarchii jest
świat, który jest,
merytoryczna kompetencja do zarządzania
produkcją. W kolejnych dekadach XX wieku,
a który nie powstał

2. cha awangardy, pozostawiając po sobie pust- się wokół treści społecznych. Tafuri rozpo- uznawane za sposób na zmianę społecznego
kę betonowych, wyzutych z człowieczeństwa czął swoją narrację od analizy rysunków oraz fizycznego porządku, rzadko kiedy moż-
blokowisk, których forma stanowi samoistny Piranesiego, określając tego twórcę mianem na uznać za technikę estetyczną posiadającą
akt agresji i przemocy wobec świata i spo- „groźnego architekta”, który jako jeden własny koherentny system. Futurystyczna
łeczeństwa. Pierwotne, zapładniające wizję z pierwszych skoncentrował swoją działal- wizja metropolii, która tak silnie przema-
idee pozostały jedynie wirtualnym refleksem ność wokół wizji nierzeczywistości. W dal- wiała przez awangardową sztukę niemiecką
czegoś, czym nigdy się nie stały. szej części Tafuri przenosi się do okresu mię- oraz sowiecką wczesnych lat dwudziestych,
dzywojennego i poddaje analizie trzy różne i która została uznana za akt założycielski
W ten zarówno krytyczny, jak i nostalgiczny konteksty rozwoju architektury: Republikę modernistycznego habitatu, nie stanowiła,
sposób na modernizm patrzy ponowoczesna Weimarską, ZSRR w początkach pierwszego zdaniem autora, rzeczywistości mogącej
historia architektury, koncentrując się na planu pięcioletniego oraz USA w początko- stworzyć nowy i obiektywnie lepszy świat.
idei, a więc treści ulotnej, niematerialnej, wej fazie epoki New Deal. Historia dwu- W próbach jej realizacji odnajdujemy jedynie
często nieczytelnej w realnym, zrealizowa- dziestowiecznej awangardy miała, zdaniem wirtualne wspomnienie początkowej wizji.
nym projekcie. Wielokrotnie to, co nieczy- autora, przesłanie wspólne z twórczością
telne, trudne do zobaczenia, wirtualne Piranesiego: zastanawiała się nad granicami W rezultacie modernizm zawiódł, pozosta-
w swoim przekazie, stanowi sedno naukowej formy oraz nad przemocą zadawaną formie wiając po sobie niezrealizowane, wirtualne
analizy. Modernizm, oprócz tego, że skupiał przez nią samą. Tafuri podkreśla, że to, co wizje, które w chwili zderzenia z rzeczywisto-
się na problemach estetycznych, rozgrywał w dziejach modernistycznej awangardy było ścią oraz z nadającą sens systemowi ideologią
tektów nie opisuje historii architektury, i wielu pamięci. Swoje badania koncentrował formy nowoczesnego ludzkiego środowiska,
a więc pozbawia się możliwości świadomego głównie na renesansie oraz modernizmie, a więc przemysłowej metropolii. Poszcze-
uczestnictwa w tworzeniu dyskursu własnej w wypadku tego pierwszego odkrywając uni- gólne rozdziały tej książki to opis kolejnych
dyscypliny. Ten zagorzały marksista zwią- wersalny charakter procesów zachodzących niezrealizowanych wizji, przerwanych przez
zany od 1968 roku z IUAV, słynną wenecką wraz z modernizacją, w wypadku drugiego wydarzenia historyczne procesów zachodzą-
szkołą architektury i wzornictwa, ustano- dekonstruując historię i narrację architektu- cych w budownictwie i urbanistyce oraz na-
wił nowy sposób krytycznego patrzenia na ry nowoczesnej oraz skupiając swoją uwagę stępujących po sobie rozczarowań i upadków.
budynki jako na specyficzny rodzaj tekstu. na takich problemach, jak rola utopii lub Wizjonerski charakter awangardy oraz brak
Dążył do oderwania historii architektury od dzieje awangardy. możliwości realizacji jej pomysłów – w chwi-
wyrastającej z akademickiej historii sztuki li zderzenia z rzeczywistością wymuszającą
deskryptywnej analizy formy, preferując W wydanej w 1987 roku książce Sphere and the przeniesienie do realnego świata jedynie
poszukiwanie treści niezwiązanych bez- Labirynth. Avant-Gardes and Architecture from pragmatycznego wymiaru zmechanizowanej
pośrednio z estetyką. W miejsce widzenia Piranesi to the 1970's Manfredo Tafuri przedsta- produkcji – pozostawiły po sobie niedosyt
historii jako linearnego, ciągłego zapisu, wił jedną z najważniejszych analiz upadku oraz rozdźwięk pomiędzy nowoczesną metro-
Tafuri interpretował tę dziedzinę nauki jako modernizmu. Opisał w niej rolę, jaką ode- polią a ideami, z których wyrosła. Siły rynku
rodzaj archeologii fragmentów wydarzeń grała awangarda artystyczna w tworzeniu i potrzeby produkcji stłamsiły twórczego du-
autoportret 2 [27] 2009 | 36

3. dokumentu Szymon Syrkus i Jan Chmielew- Warszawy, ale widziała miasto w szerszym, nych eksperymentów planistycznych. Przez
ski przygotowali projekt rozwoju urbani- metropolitalnym kontekście: w promieniu prawie całą okupację na Żoliborzu działała
stycznego stolicy, tak zwany plan Warszawy około 100 kilometrów, a także w ciągu kilku prowadzona przez Syrkusów konspiracyjna
funkcjonalnej. Obok przedstawionego w 1935 najbliższych dekad. Przestrzeń, czas i architek- pracownia planistyczna (Pracownia Archi-
roku przez Le Corbusiera i Pierre'a Jeanne- tura, wydana prawie dekadę później książka tektoniczno-Urbanistyczna Społecznego
reta planu miasta Nemours w Algierii był to innego współtwórcy Karty Ateńskiej, Sieg- Przedsiębiorstwa Budowlanego, PAU), w któ-
jeden z najwcześniejszych przykładów imple- frieda Giediona, zawiera racjonalistyczne rej prowadzono dokumentację zniszczeń,
mentacji nowych postulatów do światowej hasła, określa wymiary, w których poru- a także przygotowywano plany odbudowy
planistyki. szali się budowniczowie modernistycznego oraz koncepcyjne projekty nowych dzielnic
świata. W wypadku Warszawy te zasady były dla powojennej Warszawy. Nawet areszto-
Zaprezentowany projekt odbiegał swym wdrażane, nie bez przeszkód, aż do wybuchu wanie w październiku 1942 roku i wywie-
kształtem od przygotowywanych wcześniej wojny. Już pod koniec lat trzydziestych wraz zienie do Oświęcimia Szymona Syrkusa nie
planów urbanistycznych. Zamiast map z rozwojem autorytarnych ambicji rządów zatrzymało tych działań. Determinacja osób
z naniesionymi zmianami planistycznymi sanacji lewicowe pomysły społeczne propa- zaangażowanych w projekt była zbyt silna.
były skazane na niepowodzenie. Podsumowu- Ponowoczesna narracja Manfreda Tafuriego się mechanizmem reprodukcji środowiska bardziej przypominał dokument statystycz- gującego spółdzielczość PPS-u były podda- W okresie największych represji i prześlado-
jąc swoją tezę i w pewien sposób pokazując jest obecnie postrzegana w kategoriach uni- miejskiego, służącego przede wszystkim ma- ny – był opatrzony licznymi piktogramami wane coraz dalej idącej krytyce. Pomimo wań, głównie w 1942 roku, zespół urbanistów
powtarzalność procesu, Tafuri w końcowej wersalnego zwierciadła pokazującego skutki sowej produkcji, a więc jednemu z głównych określającymi funkcje życia w mieście, braku politycznego wsparcia, oświeceniowa zdołał opracować rewolucyjną koncepcję
części swojej narracji przechodzi do opisu podporządkowania progresywnej sztuki po- wyznaczników i środków działania nowocze- liczbę osób zamieszkujących lub pracujących myśl modernistów zdołała zaistnieć w kilku idealnego osiedla, utopijnej wizji zespołu
początków postmodernizmu. Ponownie opi- lityce. Również w przestrzeni polskich miast snych ideologii. w danym miejscu, czas i rodzaj transpor- miejscach międzywojennej Rzeczypospolitej. mieszkaniowego dla 10-12 tysięcy mieszkań-
sując architekturę awangardową, czyni z niej możemy odkryć wirtualny świat awangar- tu z jednego miejsca do drugiego, liczbę Obok Żoliborza także warszawski Rakowiec, ców skupionych w 4-5 koloniach na prze-
temat do prezentacji mechanizmów kontroli dowych sił i idei, których fizyczna realizacja Poszukując wirtualnego świata wartości na budynków publicznych, szkół, ośrodków łódzki Konstantynów oraz kilka innych reali- strzeni od około 30 do 100 hektarów. Inaczej
i zarządzania przestrzenią miejską przez stanowiła gwałt na samej sobie oraz zalążek warszawskim Ursynowie lub w krakowskim zdrowia itd. „Warszawa funkcjonalna” to zacji finansowanych przez ruch spółdzielczy, niż dzisiaj, projektowane w okupacyjnych
rzeczywistość polityczną. Ideologia, a z nią przyszłego rozczarowania. Wymowny w tym Prokocimiu, warto pamiętać, że wśród twór- przykład analizy miasta rozłożonego na między innymi w Sosnowcu, Poznaniu, Kra- warunkach „idealne osiedle” miało mieć
także pragmatyczna w swej naturze polityka, kontekście jest przykład polskiej awangardy ców Karty Ateńskiej, głównego dokumentu czynniki pierwsze i poddanego badaniom kowie, Grodnie, Gdyni i niektórych miastach własny żłobek, szkołę, tereny sportowe. Pas
wykorzystuje witalne siły awangardy, czyniąc międzywojennej, której historia wpisuje się planistycznego, jaki stworzyli międzywojen- dotyczącym możliwości demograficznego COP-u, wprowadzały nowe zasady. takich osiedli przewidziano do powojennej
z jej form własny język wyrazu, komunikacji w wizję zaprogramowanego upadku, jaką ni moderniści, znaleźli się, między innymi, oraz architektonicznego wzrostu. Wirtualna realizacji po zachodniej stronie Warszawy.
i legitymizacji poprzez dyskurs modernizacji. przedstawił Manfredo Tafuri. Monotonia, przedstawiciele warszawskiego środowiska wizja rosnącego jak na drożdżach miasta au- Okres okupacji, mimo całego tragizmu sytu- Od sąsiadującego z Okęciem Rakowca po Bie-
Zaobserwowany tym sposobem mechanizm pustka i wyobcowanie, uczucia, jakie często architektonicznego: Helena i Szymon Syr- torstwa Syrkusa i Chmielewskiego nie tylko acji, w jakiej znalazła się Polska oraz polskie lany miały powstać modernistyczne osiedla
jest powtarzany w różnych okresach, miej- wzbudzają polskie blokowiska, mają przecież kusowie, Stanisław i Barbara Brukalscy oraz obejmowała dzielnice najbliższe centrum miasta, nie zatrzymał rozwoju modernistycz- odwracające zasady rozwoju polskiej stolicy.
scach oraz systemach politycznych. Zapa- swój drugi, wirtualny przekaz – moderniza- Anatolia i Roman Piotrowscy, którzy wzięli
trzona w przyszłość produkcja artystyczna cyjny dyskurs oświeconego społeczeństwa. udział w czwartym spotkaniu Congrès Inter-
wielokrotnie została wprzęgnięta w machinę U podstaw tego rzadko dostrzeganego wymia- mational d'Architecture Moderne (CIAM),
ideologii, pozostawiając po sobie wirtualny, ru znalazły się wizje rodzimej awangardy, uczestnicząc w pracach nad jego końcowym
wysublimowany dyskurs, który stał się zaląż- dążącej do poprawy warunków bytowania dokumentem, czyli Kartą Ateńską. Ich
kiem jak najbardziej rzeczywistego świata, szerokich mas społecznych. Prometejski dalsza działalność służyła w dużym stop-
zamiast zachwytu budzącego najczęściej charakter tego działania przesłonił twór- niu wdrażaniu zasad Karty w przestrzeni
rozczarowanie lub grozę. com awangardy fakt, że ich dzieło stało polskich miast. Niespełna rok po powstaniu
autoportret 2 [27] 2009 | 38

4. ce w kraju, widząc w komunizmie drogę go w Polsce, przyspieszając implementację w Polsce licznych krytyków, do dziś prowo-
do budowy nowego społeczeństwa oraz nowej doktryny. Podczas 7. kongresu CIAM, kując gorące polemiki. Modernistyczna wizja
do wprowadzenia w życie wyrastających który odbył się w Bergamo w 1949 roku, He- oświeconego społeczeństwa zamieszkującego
z oświecenia zasad budowy miast. W 1949 lena Syrkus wygłosiła referat zatytułowany awangardowe miasta została zrealizowana je-
roku, z chwilą wprowadzenia doktryny Art Belongs to the People, będący samokrytyką dynie w drobnym fragmencie. Ideę zamknię-
realizmu socjalistycznego, modernizm został prelegentki oraz pochwałą realizmu socjali- to w wirtualnym świecie projektów i wizji;
potępiony i uznany za niesłuszny ideowo. stycznego. Przechodząc na pozycję obrońców natomiast jej masowa, bynajmniej nie
Rok wcześniej utworzono Zakłady Osiedli jedynie słusznego systemu i estetyki, w któ- wirtualna, realizacja doby PRL-u pozostawiła
Robotniczych (ZOR), które przejęły kontrolę rego imieniu dokonywano w tym samym świat pełen żelbetowych, prefabrykowanych
nad całością budownictwa mieszkaniowe- czasie masowych zbrodni, Syrkusowie zyskali form – świat, w którym żyjemy.
W dramatycznej rzeczywistości okupowanej ko uniemożliwiły prace nad kontynuacją kusów osiedle Koło na warszawskiej Woli.
Warszawy powstała wirtualna projekcja i rozwojem zasad „Warszawy funkcjonalnej”. Szymon Syrkus, pomimo trzyletniego pobytu
szczęśliwego, lepszego świata, wolnego od W pierwszych latach po zakończeniu wojny w obozie koncentracyjnym, tuż po powrocie
gwałtu oraz pozwalającego na samorealizację w zniszczonej stolicy prowadzono odbudo- do stolicy zaangażował się w odbudowę i wraz
jednostki. wę, podążając za ideami modernistycznej z żoną oraz przyjaciółmi przystąpił do inten-
awangardy. Ten krótki okres pozostawił po sywnej pracy nad nowymi planami najpierw
Zaskakujące jest, jak niewiele z tych pomy- sobie kilka niezwykle inspirujących projektów w ramach Biura Odbudowy Stolicy, a później
słów udało się zrealizować w okresie powo- koncepcyjnych oraz realizacji. Obok nowa- w Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej.
jennym oraz w jak bardzo wirtualny sposób torskich wizji zabudowania centrum stolicy
wszystkie fot. w art.: r. ciszek [w:] h. syrkus, ku idei osiedla społecznego 1925-1975, warszawa 1976
obecny jest ich awangardowy charakter. drapaczami chmur, jedną z najważniejszych Związani przed wojną z radykalną lewicą
Nowe władze komunistycznej Polski szyb- realizacji było zaprojektowane przez Syr- planiści szczerze poparli zmiany zachodzą-
autoportret 2 [27] 2009 | 40