1. Σχέδιο μαθήματος για τήν Α΄
Λυκέιου: διδαχθήκέ το Νοέμβριο
του 2013
1. Το μάθημα διδάχθηκε σε τρεις διδακτικές ώρες:
2. θέμα: Αρχαϊκή εποχή: η γένεση της πόλης-κράτους και ο β΄ αποικισμός,
τα πολιτεύματα και ο πολιτισμός της αρχαϊκής εποχής
3. Επιδιώχθηκε μέσα από τη διδασκαλία της ενότητας , τα πολιτεύματα και
ο πολιτισμός
η μετάδοση νέων ιστορικών γνώσεων στους μαθητές
η εμπέδωση της σημασίας των βασικών προϋποθέσεων της πόλης-
κράτους, ελευθερία, αυτονομία, αυτάρκεια, για την ευδοκίμηση
κάθε κοινωνίας και ευνομούμενου σύγχρονου κράτους
η διεύρυνση της οπτικής γωνίας προσέγγισης της οικονομικής
κρίσης και των αλλαγών που μπορεί να επιφέρει
4. Θεωρητικές αρχές: περισσότερο ακολουθήθηκε η μοντέρνα προσέγγιση
της ιστορίας, η οποία και χαρακτηρίζεται από τα εξής:
Η επιστημονική αλήθεια και η γνώση της πραγματικότητας είναι
πολλαπλή και όχι μοναδική
Η γνώση και η αλήθεια εξαρτώνται από το σκεπτόμενο
υποκείμενο με βάση τα ερωτήματα που θέτει και τις θεωρίες που
ασπάζεται
Αποδεκτές οι εναλλακτικές επιστημονικές απόψεις
Το παρελθόν υπάρχει μέσω της σχέσης του με το παρόν, παρότι
διαφέρει απ’ αυτό Η «αντικειμενικότητα» προκύπτει μέσα από τη
συνεχή διάδραση μαρτυρίας – ερμηνείας, παρελθόντος –
παρόντος, υποκειμένου – αντικειμένου
Το «ιστορικό» παρελθόν αναφέρεται στο πραγματικό παρελθόν,
αλλά δεν ταυτίζεται μαζί του (υπάρχει η δυνατότητα και άλλων
επιστημονικών ερμηνειών)
5. Εκπαιδευτικοί στόχοι
Καλλιέργεια ιστορικής γνώσης μαθητών μέσα από την
καλλιέργεια ιστορικής σκέψης και δεξιοτήτων
Κριτική μελέτη εναλλακτικών ιστορικών κειμένων
Χρήση και ερμηνεία ιστορικών μαρτυριών
Άρθρωση ιστορικού λόγου από τους μαθητές
6. Τεχνικές και εποπτικά μέσα
Επιλεγμένοι ιστότοποι (ανοιχτά ηλεκτρονικά περιβάλλοντα)
2. Έμμεσες και άμεσες πηγές
7. Πώς ενεπλάκησαν οι μαθητές:
Ενεπλάκησαν σε μια διαδικασία διερεύνησης συνεργατικής
μάθησης – δημιουργίας
Ομάδες: ανέλαβαν συγκεκριμένο και διακριτό έργο με διαφορετι
κό φύλο εργασίας.
Φύλλο εργασίας:
Οι δραστηριότητες επιδιώχθηκε να είναι ισοδύναμες στα
διαφορετικά φύλλα εργασίας και
να αντιστοιχούν στους στόχους που έχουμε θέσει (γνώσεων,
δεξιοτήτων, στάσεων)
8. Διδακτικοί στόχοι
Α. ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ
Προέλευση της πόλης-κράτους και λόγοι ύπαρξής της
Γένεση της πόλης-κράτους και συστατικά της στοιχεία
Βασικές επιδιώξεις των πόλεων-κρατών
Η σημασία του θεσμού των πόλεων-κρατών: αποτέλεσαν τροχοπέδη για
την οργάνωση των ελλήνων σε ενιαίο κράτος, όμως αποτέλεσαν
γενεσιουργό δύναμη των επιτευγμάτων και της πολιτισμικής τους
πορείας
Η σημασία της ανάπτυξης πολιτικής δραστηριότητας στα πλαίσια των
πόλεων-κρατών
Η κατανόηση των δομών που οδήγησαν στη μετεξέλιξη των ομηρικών
κοινοτήτων σε πόλεις-κράτη
Η οικονομική και κοινωνική οργάνωση των πόλεων-κρατών: να
αντιληφθούν ότι οι πόλεις-κράτη δεν οργανώθηκαν συγχρόνως και με
τον ίδιο τρόπο
Λόγοι κρίσης του ομηρικού κόσμου και σύνδεσή της με την κρίση της
βασιλικής εξουσίας
Διαλεκτική των κοινωνικών τάξεων: ευγενείς-πλήθος-όχλος-δούλοι
Τρόποι αντιμετώπισης της κρίσης του ομηρικού κόσμου
Ο β΄ αποικισμός ως βασική πρακτική αντιμετώπισης της κρίσης
Εντοπισμός διαφορών του α΄και β΄αποικισμού: διαφορετικοί λόγοι
Οι κοινωνικές αλλαγές ως απόρροια της ανάπτυξης του εμπορίου στα
πλαίσια του β΄αποικισμού
διαδικασίες ίδρυσης μιας αποικίας
πληροφορίες για τις σχέσεις ελλήνων και βαρβάρων στα πλαίσια του β΄
αποικισμού.
Οικονομικές μεταβολές και συνέπειες στην κοινωνία των πόλεων-κρατών
3. Να κατανοήσουν οι μαθητές τις πολιτειακές εξελίξεις που συνέβησαν
στις πόλεις-κράτη
Να πληροφορηθούν τα χαρακτηριστικά του ελληνικού πολιτισμού της
αρχαϊκής εποχής
Να παρακολουθήσουν συνοπτικά την ιστορία των περσικών πολέμων και
να αξιολογήσουν τη σημασία τους για τους έλληνες, το έθνος και τον
πολιτισμό τους
Να αντιληφθούν τους λόγους που οδήγησαν στην παρακμή του
αριστοκρατικού πολιτεύματος και στη διολίσθηση στην ολιγαρχία
Να κατανοήσουν τους λόγους που οδήγησαν στην στρατιωτική
μεταρρύθμιση της οπλιτικής φάλαγγας
Να συλλάβουν το λυτρωτικό ρόλο της κωδικοποίησης του άγραφου
εθιμικού δικαίου στα τέλη του 7ου αι., όπου σημειώνεται όξυνση των
σχέσεων ευγενών και πλουσίων
Να αντιληφθούν τους λόγους που οδήγησαν στην τυραννίδα και να
κατανοήσουν το ρόλο της δημαγωγίας και του λαϊκισμού στην
εγκαθίδρυσή τους
Να διαπιστώσουν τη διαχρονική υπονομευτική πολιτική που εφαρμόζει
ένας τύραννος, για να καταλάβει την εξουσία
Να δικαιολογήσουν τη ναυτική δύναμη και πλούτο των Κορινθίων
Να διακρίνουν τους δύο τύπους δουλείας και τα αρχαϊκά κριτήρια
διάκρισης ελεύθερων και δούλων
Να συλλάβουν τους λόγους που η τέχνη είναι επηρεασμένη από τα
πρότυπα της Ανατολής
Να συλλάβουν τις μορφές τέχνης που αναπτύχθηκαν στα αρχαϊκά
χρόνια: αρχιτεκτονική, γλυπτική, αγγειοπλαστική
Να μπορούν να διακρίνουν τους δύο βασικούς ρυθμούς αρχιτεκτονικής:
δωρικό και ιωνικό, οι οποίοι και αντικατοπτρίζουν διαφορετική
κουλτούρα, πολιτισμό και τρόπο ζωής
Να αντιληφθούν τι εικονίζουν οι κούροι και οι κόρες και να κατανοήσουν
ότι αποτελούν ορόσημο τέχνης που ανοίγει τη θύρα στη νέα εποχή
Να αντιληφθούν τους λόγους ανάπτυξης της αγγειοπλαστικής:
ανάπτυξη εμπορίου και να μπορούν να διακρίνουν τον ερυθρόμορφο και
μελανόμορφο ρυθμό
Β. ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΜΑΘΗΣΙΑΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ
Οι μαθητές να μπορούν να συντάσσουν διάφορων μορφών κείμενα που
απαιτούν αντίστοιχα μαθησιακά περιβάλλοντα ή πολιτιστικές
δραστηριότητες
4. Να αποκτήσουν την ικανότητα κατανόησης των κειμένων και των ιδεών
που διαπνέονται, να εκφράζουν τις απόψεις τους, να τις τεκμηριώνουν
και να διατυπώνουν τις προσωπικές τους απόψεις
Με τις ερευνητικές εργασίες και τις ομάδες να καλλιεργήσουν
ομαδοσυνεργατικό πνεύμα και δημιουργικότητα
Να καλλιεργήσουν την κριτική σκέψη και να οικοδομήσουν ιστορική
σκέψη και συνείδηση
Να επιχειρούν συγκρίσεις μεταξύ των εποχών, έστω και με
αναχρονισμούς, για να λάβουν τα απαραίτητα διδάγματα, που θα τους
ευαισθητοποιήσουν και θα τους καταστήσουν υπεύθυνους πολίτες, με
ατόφια εθνική συνείδηση και αντίληψη της δημοκρατίας και
συνειδητοποίηση των αγώνων για ελευθερία, ανεξαρτησία και
κατοχύρωση ανθρώπινων δικαιωμάτων
Γ. ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
Να κατανοήσουν τα επίπεδα του νέου και κριτικού γραμματισμού
Να αποκτήσουν την ικανότητα κριτικής αντιμετώπισης των άμεσων αι
έμμεσων πηγών
Να αποκτήσουν την ικανότητα παραγωγής λόγου και επίλυσης
ασκήσεων
Να ασκηθούν στην προφορική συζήτηση και παρουσίαση στα πλαίσια της
ομάδας
Δ. ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΤΠΕ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ
Να εξοικειωθούν οι μαθητές με τη τεχνολογία της πληροφορικής, ώστε
να μπορούν να επιλέγουν τις κατάλληλες ιστορικές πηγές και
πληροφορίες, να διαβάζουν και να γράφουν κείμενα μέσω Η/Υ και να
επικοινωνούν μέσω αυτών ως πομποί και δέκτες.
Να γνωρίσουν και να χρησιμοποιήσουν τις διάφορες εφαρμογές των
Τ.Π.Ε.
Ε. ΜΕΘΟΔΟΣ
Συνεργατική, διερευνητική, μαθητοκεντρική
9. Πορεία διδασκαλίας
1η ώρα΅: Την πρώτη ώρα έγινε από τον διδάσκοντα κ. Νικόδημος
Μιχαηλίδη συνοπτική παρουσίαση της ενότητας με τη χρήση των ΤΠΕ σε
μορφή power point
Στη διάρκεια της παρουσίασης αναπτύχθηκε ζωντανός και
εποικοδομητικός διάλογος με τους μαθητές, ενώ λύθηκαν απορίες των
5. μαθητών σε αρκετά σημεία της παρουσίασης από τον διδάσκοντα λόγω
της συνοπτικής κορφής των πληροφοριών
2η ώρα: μοιράστηκαν στις ομάδες τα φύλλα εργασίας, τα οποία
περιελάμβαναν ερωτήσεις εμπέδωσης της ύλης, παράθεση κειμένων με
ερωτήσεις επί των πηγών με σκοπό την κατανόηση εννοιών και ιδεών-
κλειδιών μέσα στο συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο και παράθεση
ιστοτόπων για διερεύνηση στο διαδίκτυο με αποφυγή της πολύωρης
αναζήτησης από την πλευρά των μαθητών
3η ώρα: παρουσίαση των φύλλων εργασίας από τις ομάδες στην τάξη.
Ακολούθησε ανακεφαλαίωση, αξιολόγηση και αυτοαξιολόγηση του
σχεδίου διδασκαλίας και διατυπώθηκαν απόψεις ως προς τις δυνατότητες
επέκτασής του με δραστηριότητες
10. Οργάνωση τάξης:
25 μαθητές χωρίστηκαν σε έξι ομάδες με ισάριθμα φύλλα εργασίας. Σε
κάθε ομάδα ένας ήταν ο χειριστής του Υπολογιστή, ένας ήταν ο
γραμματέας και κρατούσε σημειώσεις, ένας ήταν ο καθοδηγητής της
ομάδας στη διερεύνηση των πληροφοριών και ένας (και δεύτερος στην 6η
ομάδα) διαμόρφωνε το κείμενο. Υπήρχε συνεργασία και συνδιαμόρφωση
της εξέλιξης της διερεύνησης και της διαμόρφωσης του τελικού κειμένου
11. Υλικοτεχνική υποδομή: εργαστήριο πληροφορικής, σύνδεση στο
διαδίκτυο, μηχάνημα προβολής
12. Τα φύλλα εργασίας
ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ: 750-480 πχ-
Β΄ΑΠΟΪΚΪΣΜΟΣ
ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΪΑΣ
ΟΜΑΔΑ 1ή
1. Πού και πότε δημιουργήθηκαν οι πρώτες πόλεις – κράτη. Με
ποιον τρόπο δημιουργήθηκαν οι πόλεις – κράτη στα παράλια
της Μ. Ασίας; Με ποιους τρόπους δημιουργήθηκαν οι πόλεις –
κράτη στον Ελλαδικό χώρο; Να λάβετε υπόψη σας τις ανάλογες
σελίδες του σχολικού σας βιβλίου και την πηγή από τα Πολιτικά
του Αριστοτέλη και τους εξής διαδικτυακούς κόμβους:
http://www.fhw.gr/chronos/04/gr/society/,
7. ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ: 750-480 πχ-
Β΄ΑΠΟΪΚΪΣΜΟΣ
ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΪΑΣ
ΟΜΑΔΑ 2ή
1. Να αναζητήσετε τα αίτια του β΄αποικισμού. Να στηριχτείτε
στις πληροφορίες του βιβλίου σας, στα παρακάτω κείμενα
και στους διαδικτυακούς κόμβους:
http://users.sch.gr/maritheodo/history-pi/section4/lemmata/2-1-
0.htm
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B5%CF%8D%CF%8
4%CE%B5%CF%81%CE%BF%CF%82_%CE%B5%CE%BB%CE%
BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82_%C
E%B1%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%B9%CF%83%
CE%BC%CF%8C%CF%82
Α΄ ΚΕΙΜΕΝΟ
Η επέκταση του Ελληνισμού στα παράλια της Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου, που
έγινε από τα μέσα του 8ου αι. ως τα μέσα του 6ου αι. π.Χ., αποτελεί ένα από τα
λαμπρότερα κεφάλαια της Ιστορίας του αποικισμού στον κόσμο γενικά.
Οι λόγοι που οδήγησαν στην επέκταση αυτή είναι διαφορετικοί. Πρέπει να αναζητηθούν
στην οικονομική ανάπτυξη, στην οποία σιγά-σιγά οδήγησαν οι ήρεμοι αιώνες τής
μόνιμης εγκαταστάσεως μετά την θύελλα των μεταναστεύσεων των λαών. Ενώ στην
Ιωνία, παράλληλα με την αγροκαλλιέργεια, είχε αναπτυχθεί πολύ νωρίς και το εμπόριο,
στην μητροπολιτική Ελλάδα κυριαρχούσε κατά την εποχή του Μεσαίωνος η γεωργία.
Μόνο από τον 8ο/7ο αι. π.Χ. άρχισαν να αναπτύσσονται και εδώ, κυρίως στις παραλιακές
πόλεις, το εμπόριο και η βιοτεχνία. Η αρχή του αποικισμού έγινε όμως από την
μητροπολιτική Ελλάδα Πρωτοπόρες ήταν οι ιωνικές παραλιακές πόλεις του Ευρίπου
8. Ερέτρια και Χαλκίς, ακολούθησαν δε οι δωρικές παραλιακές πόλεις του Ισθμού Μέγαρα
και Κόρινθος. Αντίθετα, η λαμπρή αποικιστική δραστηριότης της Μιλήτου αρχίζει κατά
τον 7ο αι. π.Χ. Επειδή η οικονομία της μητροπολιτικής Ελλάδος ήταν κυρίως αγροτική, οι
παλαιότερες αποικίες που προέρχονταν από εκεί ιδρύθηκαν, κυρίως για να ικανοποιηθεί
η ανάγκη αποκτήσεως νέων εδαφών, εφ’ όσον με την αύξηση του πληθυσμού το πάτριο
έδαφος δεν επαρκούσε για το έμψυχο δυναμικό που πλεόναζε· αντίθετα, στις αποικίες
της Μιλήτου, όπως θα δούμε παρακάτω, έπαιζαν σπουδαίο ρόλο και εμπορικά
συμφέροντα.
(Wilken)
Β’ ΚΕΙΜΕΝΟ
Υπάρχουν δυο θεωρίες σχετικά με τις αρχές του ελληνικού αποικισμού της αρχαϊκής
περιόδου, που για πολλά χρόνια διαίρεσαν τους σύγχρονους μελετητές. Η μια πλευρά
υποστήριζε ότι η ελληνική εξάπλωση ανταποκρινόταν πρώτα απ’ όλα σε κίνητρα
εμπορικά. Ειδικότερα, εξαιτίας της ανάπτυξης της σιδηρουργίας, γινόταν απαραίτητος ο
έλεγχος ορισμένων περιοχών πλούσιων σε κοιτάσματα. Εξάλλου, η δημογραφική
έκρηξη, από τον 9ο αιώνα και μετά, που διαπιστώνεται από την αύξηση των
κατοικημένων τοποθεσιών και των νεκροπόλεων δεν θα μπορούσε να συμβεί χωρίς τη
δυνατότητα ανεφοδιασμού σε δημητριακά, που η Ελλάδα δεν παρήγε σε επαρκείς
ποσότητες. Τέλος, το γεγονός ότι σι πρώτες αποικίες ιδρύθηκαν στη Νότια Ιταλία, όπου
οι Μυκηναίοι είχαν ήδη εμπορικά πρακτορεία, ενίσχυε τις πεποιθήσεις των
υποστηρικτών της εμπορικής εκδοχής.
Όμως η θεωρία αυτή προσέκρουε στα επιχειρήματα της άλλης πλευράς που τόνιζαν τη
σημασία, αφενός των παραδόσεων που ανέφεραν οι αρχαίες πηγές, αφετέρου των ίδιων
των τοποθεσιών, γιατί σι κυριότερες αποικίες είχαν ιδρυθεί σε σημεία που
περιβάλλονται από πλούσιες αγροτικές γαίες. Πράγματι, οι ιδρυτικές διηγήσεις εξηγούν
την αναχώρηση των αποίκων προβάλλοντας είτε κάποια εσωτερική κρίση της πόλης —
παράδειγμα, η ίδρυση του Τάραντα από τους εκδιωχθέντες Σπαρτιάτες— είτε
προβλήματα επιβίωσης, όπως στη Θήρα, που μια σιτοδεία εξανάγκασε ένα μεγάλο
μέρος των κατοίκων της νήσου να μεταναστεύσουν και να ιδρύσουν την Κυρήνη στη
Λιβυκή ακτή, ή, τέλος, μιας κατάστασης που οι αρχαίοι συγγραφείς ονόμαζαν
στενοχωρία, δηλαδή έλλειψη καλλιεργήσιμης γης.
(Mossé – Gourbeillon)
2. Ποιες διαφορές διαπιστώνετε ανάμεσα στον πρώτο και δεύτερο
αποικισμό;. Να στηριχτείτε στις πληροφορίες του βιβλίου σας,
στο παρακάτω κείμενο και στους παρακάτω διαδικτυακούς
κόμβους: http://users.sch.gr/maritheodo/history-
pi/section4/lemmata/2-1-0.htm
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B5%CF%8D%CF%84%
CE%B5%CF%81%CE%BF%CF%82_%CE%B5%CE%BB%CE%BB%
CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82_%CE%B1%
CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%B9%CF%83%CE%BC%C
F%8C%CF%82
ΚΕΙΜΕΝΟ
9. Ο αποικισμός γινόταν τώρα από μια μητρόπολη, με την οποία η νέα κοινότης
διατηρούσε την σχέση θυγατρικής πόλεως. Επικεφαλής των αποίκων ήταν ένας
οικιστής, στον οποίο μετά το θάνατό του αποδίδονταν τιμές ήρωα. Η νέα
κοινότης ήταν πόλη όπως ακριβώς η μητρόπολη, με θρησκευτικούς δεσμούς, με
τη φωτιά που έπαιρναν μαζί τους οι άποικοι από την ιερή εστία της
μητροπόλεως, τις λατρείες και τις γιορτές ή ακόμη το ημερολόγιο και τους
πολιτειακούς θεσμούς και διατηρούσε με την μητρόπολη σχέση σεβασμού.
Ωστόσο, ως πολιτική κοινότης, ως πόλη, ήταν κατά κανόνα ανεξάρτητη από
αυτήν. (…)
Ο πολίτης της αποικίας δεν ανήκε πλέον στο σώμα των πολιτών της μητροπόλεως
και σ’ αυτό διαφέρει η αποικία από τις κληρουχίες που ιδρύονταν αργότερα: οι
κληρούχοι εξακολουθούσαν να είναι πολίτες των παλαιών κοινοτήτων. Το στοιχείο
αυτό εξηγεί τις μεγαλειώδεις επιτυχίες του ελληνικού αποικισμού, σε αντίθεση προς
τον αποικισμό των Φοινίκων. Για τους Φοίνικες οι αποικίες λειτουργούσαν ως απλά
εμπορικά πρακτορεία που εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα της μητρόπολης πόλης και
σε περίπτωση συγκρούσεως εγκαταλείπονταν χωρίς πολλούς δισταγμούς. Αντίθετα
οι Έλληνες άποικοι δημιουργούσαν μια νέα πατρίδα, για την οποία ήταν πρόθυμοι
να θυσιάσουν την περιουσία και τη ζωή τους.
(Wilken)
2. Να δικαιολογήσετε την άποψη που υποστηρίζει ότι οι πρώτες
πόλεις-κράτη πρέπει να σχηματίστηκαν στα παράλια της Μ. Ασίας
3. Να δικαιολογήσετε την άποψη ότι τα αίτια ανάπτυξης της πόλης-
κράτους δεν είναι επαρκώς γνωστά. Να λάβετε υπόψη σας το
παρακάτω παράθεμα:
10. ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ: 750-480 πχ-
Β΄ΑΠΟΪΚΪΣΜΟΣ
ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΪΑΣ
ΟΜΑΔΑ 3ή
1. Να αναφερθείτε στη διάκριση των αποικιών και στις
επιμέρους διακρίσεις τους. Να σημειώσετε παραδείγματα.
Να λάβετε υπόψη σας το παρακάτω κείμενο και το
διαδικτυακό κόμβο:
http://users.sch.gr/maritheodo/history-pi/section4/lemmata/2-1-
0.htm
2. Ποια ήταν η πορεία των αποίκων στα πλαίσια του
β΄αποικισμού;. Να λάβετε υπόψη σας τα παρακάτω κείμενα
και τους διαδικτυακούς κόμβους:
http://users.sch.gr/maritheodo/history-pi/section4/lemmata/2-1-
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B5%CF%8D%CF%8
4%CE%B5%CF%81%CE%BF%CF%82_%CE%B5%CE%BB%CE%
BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82_%C
E%B1%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%B9%CF%83%
CE%BC%CF%8C%CF%820.htm
http://blacksea.ehw.gr/forms/filePage.aspx?lemmaId=3683
ΚΕΙΜΕΝΟ 1
Τα στάδια του ελληνικού αποικισμού στη Μεσόγειο
Η ελληνική εξάπλωση στη Μεσόγειο χωρίζεται συνήθως σε δύο χρονικές ενότητες. Στην
πρώτη, που αρχίζει στα μέσα του 8ου αιώνα, Έλληνες προερχόμενοι Κυρίως από την
Εύβοια και την ηπειρωτική Ελλάδα πηγαίνουν να εγκατασταθούν στη Νότια Ιταλία και
στη Σικελία. Στη δεύτερη περίοδο, από το δεύτερο τέταρτο του 7ου αιώνα και μετά,
διαφοροποιούνται και πληθαίνουν τόσο οι τόποι καταγωγής των αποίκων, όσο και οι
τόποι προς τους οποίους κατευθύνονται. Έλληνες από τα νησιά και από τη Μικρά Ασία
στέλνουν αποικίες στη Δύση, αλλά και στην Αφρική και μέχρι τα παράλια του Ευξείνου
Πόντου.
(Mossé – Gourbeillon)
11. ΚΕΙΜΕΝΟ 2
Στην παραλία της Θράκης ίδρυσαν η Χαλκίδα και η Ερέτρια αγροτικές αποικίες. Η
Χαλκιδική, εκτός από την Ποτίδαια(αποικία της Κορίνθου) έγινε όλη ιωνική. Από την
Εύβοια αποικίστηκε επίσης η παραλία της Μακεδονίας, η πλούσια σε χρυσό Θάσος από
την Πάρο. Από τη Λέσβο αποικίστηκε τώρα η Τρωάς. (…) Οι Έληνες μπόρεσαν να
εγκατασταθούν και στην Αίγυπτο. Από τους Μιλησίους (…) κτίστηκε κοντά στον Νείλο η
Ναύκρατις. (…) Στην αφρικανική παραλία, δυτικά της Αιγύπτου, ιδρύθηκε από τη
δωρική Θήρα κατά τον 7ο αιώνα η Κυρήνη (στη σημερινή Λιβύη). (…) Στη Σικελία
εμφανίστηκαν πρώτοι οι Χαλκιδείς. (…) Προηγουμένως είχαν ιδρύσει στην παραλία της
Καμπανίας την Κύμη. Τους Χαλκιδείς ακολούθησαν στη Σικελία οι Κορίνθιοι, που
ίδρυσαν τις Συρακούσες. (…) Πέρα από τη Σικελία και την Ιταλία προχώρησαν οι
τολμηροί Φωκαείς από την Μικρά Ασία (αρχαία Φώκαια) και γύρω στα 600 ίδρυσαν τη
Μασσαλία. Από εκεί κατέλαβαν θέσεις στην ανατολική παραλία της Ισπανίας.
(Wilken)
3. Γιατί περιορίστηκε η βασιλική εξουσία στις ομηρικές
κοινότητες, ποια κοινωνική τάξη ανέλαβε πρωταγωνιστικό
ρόλο και γιατί; Να λάβετε υπόψη σας τις πληροφορίες του
βιβλίου σας και στους παρακάτω διαδικτυακούς κόμβους:
http://www.greek-
language.gr/greekLang/modern_greek/tools/corpora/pi/content.html?t=3,1764
http://eapilektoi.blogspot.gr/2010/10/2.html
4. Περιγράψτε τις διαδικασίες ίδρυσης μιας αποικίας. Να
λάβετε υπόψη σας τους παρακάτω διαδικτυακούς κόμβους:
http://www.ecumenes-
upatras.gr/default.asp?rid=10&aid=16&chpageID=2
http://users.sch.gr/maritheodo/history-pi/section4/lemmata/2-1-
0.htm
12. ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ: 750-480 πχ-
Β΄ΑΠΟΪΚΪΣΜΟΣ
ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΪΑΣ
ΟΜΑΔΑ 4ή
1. Να επισημάνετε τις συνέπειες του β΄αποικισμού. Να λάβετε
υπόψη σας το βιβλίο σας, τα παρακάτω κείμενα και τους
παρακάτω διαδικτυακούς κόμβους:
http://users.sch.gr/maritheodo/history-pi/section4/lemmata/2-1-
0.htm
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B1
%CF%8A%CE%BA%CE%AE_%CE%B5%CF%80%CE%BF%CF
%87%CE%AE
ΚΕΙΜΕΝΟ 1
Η επαφή με τόσους πολλούς και διαφορετικούς συνάμα λαούς είχε ένα πολύ
σημαντικό θετικό αποτέλεσμα. Υπερνικώντας τη διάσπαση σε διάφορα φύλα οι
Έλληνες συνειδητοποίησαν εκείνο που είχαν όλοι κοινό σε αντίθεση προς τους
διαφορετικής προελεύσεως ξένους: την ελληνικότητά τους, όπως εκφραζόταν
στην ποίηση και στη θρησκεία, στα ήθη και στις αντιλήψεις τους.
(Wilken)
ΚΕΙΜΕΝΟ 2
Η τεράστια επέκταση των Ελλήνων στα παράλια της Μεσογείου και του
Ευξείνου Πόντου δεν είχε μόνον συνέπειες οικονομικής φύσεως. Είχε βασική
σημασία για όλη την κατοπινή παγκόσμια ιστορία ως τις μέρες μας, κυρίως γιατί
σε όλες αυτές τις χώρες σκορπίστηκε το σπέρμα του ελληνικού πολιτισμού. Αλλά
και στην εξέλιξη του ίδιου του ελληνικού πολιτισμού είχε βαθιά επίδραση, γιατί
διεύρυνε σε εξαιρετικά μεγάλο βαθμό τον πνευματικό ορίζοντα των Ελλήνων. Σε
μια πόλη όπως η Μίλητος, που έκανε εμπόριο σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο,
αλλά συνάμα είχε και πολύ στενές εμπορικές σχέσεις με τη Σύβαρι στην Κάτω
Ιταλία, τα πλοία της οποίας διέσχιζαν ολόκληρη τη Μεσόγειο, συγκεντρώθηκαν
γνώσεις για χώρες και λαούς όλου του τότε πολιτισμένου κόσμου, γνώσεις που
13. ωθούσαν σε σύγκριση και βαθύτερη σκέψη. Έτσι προετοιμάστηκε το έδαφος,
ώστε τον 6ο αιώνα να αναπτυχθεί η ιωνική φυσική φιλοσοφία και η ιωνική
επιστήμη.
Η ελληνική αποικία της Κυρήνης εξασφάλισε ευημερία με το εμπόριο του σιλφίου, ενός πολύτιμου
αρωματικού και φαρμακευτικού φυτού. Στην παράσταση από κύλικα του 6ου αι. π. Χ. εικονίζεται ο
βασιλιάς Αρκεσίλας να επιβλέπει το ζύγισμα και τη φόρτωση σιλφίου.[Παρίσι, Μουσείο Λούβρου].
2. Οι κοινωνικές αλλαγές ως απόρροια της ανάπτυξης του
εμπορίου στα πλαίσια του β΄αποικισμού. Να λάβετε υπόψη
σας το παρακάτω κείμενο και τους παρακάτω διαδικτυακούς
κόμβους:
http://eapilektoi.blogspot.gr/2010/10/2.html
http://users.sch.gr/maritheodo/history-pi/section4/lemmata/2-1-
0.htm
3. Να δώσετε πληροφορίες για τις σχέσεις ελλήνων και
βαρβάρων στα πλαίσια του β΄αποικισμού. ΝΑ λάβετε υπόψη
σας τους παρακάτω διαδικτυακούς κόμβους:
http://users.sch.gr/maritheodo/history-pi/section4/lemmata/2-1-
0.htm
http://www.ecumenes-
upatras.gr/default.asp?rid=10&aid=16&chpageID=2
2. Οικονομικές μεταβολές και συνέπειες στην κοινωνία των πόλεων-
κρατών. Να λάβετε υπόψη σας το παρακάτω κείμενο και τους
παρακάτω διαδικτυακούς τόπους:
14. http://eapilektoi.blogspot.gr/2010/10/2.html,
http://users.sch.gr/maritheodo/history-pi/section4/lemmata/2-1-10.htm
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΣΤΙΣ "ΔΥΝΑΜΙΚΕΣ" ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ
Η δημιουργία της πόλης και η διαμόρφωση νέων οικονομικών και πολιτικών
όρων έχει ως συνέπεια τη βαθμιαία διαφοροποίηση της κοινωνικής δομής κατά
τη διάρκεια της αρχαϊκής εποχής. Στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας
βρίσκονται οι ευγενείς γαιοκτήμονες. Ένα μεσαίο κοινωνικό στρώμα
περιλαμβάνει τους ιδιοκτήτες κτημάτων που έχουν σημαντικά εισοδήματα,
καθώς και τους ιδιοκτήτες εργαστηρίων και εμπόρους που έχουν ανάλογη
οικονομική δύναμη. Στα κατώτερα στρώματα βρί- σκονται οι μισθωτοί τεχνίτες
και εργάτες καθώς και οι εξαρτημένοι καλλιεργητές της υπαίθρου. Τέλος, στην
κατώτερη βαθμίδα βρίσκονται οι δούλοι, που ασχολούνται με κάθε είδους
εργασία και αποκλείονται από την πολιτική και κοινωνική ζωή.
Οι αριστοκράτες
Οι ευγενείς διευρύνουν την κτηματική τους περιουσία με δημόσιες γαίες ή με
αγορά κτη- μάτων από ανθρώπους με μι- κρή ή μέτρια περιουσία, εκμε-
ταλλευόμενοι τις οικονομικές δυσκολίες που οι τελευταίοι αντιμετωπίζουν. Η
αριστοκρα- τία των γαιοκτημόνων παρου- σιάζεται με διάφορα χαρακτη- ριστικά
ονόματα σ' ολόκληρο τον ελληνικό χώρο, μητροπολιτικό και αποικιακό:
ιπποβόται στη Χαλκίδα, γεωμόροι στη Σάμο, βασιλήαι στη Βοιωτία, ευπατρίδαι
στην Αττική. Τα ονόματα παραπέμπουν τόσο στην κατοχή γης (γεωμόροι) όσο
και σε δραστηριότητες που υποδηλώνουν έναν τρόπο ζωής και ορισμένες αξίες
(ιπποβόται κ.λπ.), ή και στην καταγωγή (ευπατρίδαι). Σκηνή κυνηγιού από
μελανόμορφο αγγείο (6ος π.Χ. αι., Αρχαιολ. Μουσείο Μονάχου). Το κυνήγι
μπορεί να αποτελεί για τα κατώτερα στρώματα μέσο βιοπορισμού, αλλά για τους
ευγενείς είναι ευχάριστη απασχόληση.
Η κοινωνική υπεροχή των ευγενών καθορίζεται από το κύρος που τους προσδίδει
η καταγωγή τους από ένα θεό ή ήρωα, σύμφωνα με τις γενεαλογίες, οι οποίες
είναι δι- κό τους έργο. Στηρίζεται επίσης, στον πλούτο που είναι κυρίως πρόσοδοι
από τη γη αλλά και από το αναπτυσσόμενο θαλάσσιο εμπόριο, στην πολιτική
υπεροχή που εκ- φράζεται με τη συμμετοχή στα όργανα άσκησης της εξουσίας
και απονομής της δικαι- οσύνης, καθώς και στην κυριαρχία τους στον τομέα της
θρησκείας και την οργάνωση της λατρείας. Οι αριστοκράτες συνδέονται με
κοινές αξίες και κοινό τρόπο ζωής που συνίσταται στη συμμετοχή σε γιορτές και
αγώνες, την επιθυμία διάκρισης και την επι- δίωξη μιας εκλεπτυσμένης ζωής
που τους προσδίδει κύρος και αναγνώριση. Η οικο- νομική τους κατάσταση τους
επιτρέπει να έχουν ελεύθερο χρόνο, ώστε να γυμνάζουν το σώμα και να
καλλιεργούν το πνεύμα τους. Εκτροφή αλόγων και αρματοδρομίες εί- ναι τα
σύμβολα της υπεροχής τους. Οι νίκες τους στους αγώνες, κυρίως τους Ολυ-
μπιακούς, τους προσπορίζουν πανελλήνια φήμη. Τα τελειότερα προϊόντα της
γλυπτι- κής είναι δικές τους παραγγελίες για αφιέρωση στους θεούς, ενώ η
καλλιτεχνική αγ- γειοπλαστική σ' αυτούς κυρίως απευθύνεται. Η απόστασή τους
από τις άλλες κοινω- νικές τάξεις είναι τεράστια και αποτυπώνεται στο σχετικό
15. λεξιλόγιο της αρχαίας γραμματείας: ευγενείς, γενναίοι, χρηστοί, χαρίεντες, ενώ
οι μη ευγενείς αποκαλού- νται πονηροί, κονίποδες, δειλοί.
Τα μεσαία κοινωνικά στρώματα
Η ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας συντελεί ώστε να εμφανιστούν στις
πιο προοδευμένες ελληνικές κοινωνίες οι έμποροι και οι βιο- τέχνες, που θα
διαδραματίσουν σημα- ντικό ρόλο στην κοινωνία. Οι οικονο- μικά ισχυρότεροι
απ' αυτούς θα συμ- μετάσχουν στην οπλιτική φάλαγγα, αφού μπορούν να
διαθέσουν χρήματα για αγορά πανοπλίας, και θα διεκδι- κήσουν αλλαγή της
θέσης τους στα πλαίσια της πολιτείας, δηλαδή διεύ- ρυνση των πολιτικών τους
δικαιωμά- των. Με την πάροδο του χρόνου, με- ρικοί απ' αυτούς θα αποκτήσουν
με- γάλες χρηματικές περιουσίες και θα αποτελέσουν την αριστοκρατία του
πλούτου. Η επιθυμία για αύξηση του κοινωνικού τους γοήτρου τους οδηγεί
συχνά σε γάμους με γόνους αριστοκρατικών οικογενειών. Η στρατιωτική
μεταρρύθμιση της οπλιτικής φάλαγγας (μέσα του 7ου αιώνα π.Χ.) απαιτούσε
από όσους θα εντάσσονταν στο νέο στρατιωτικό σχηματισμό να διαθέτουν
Παράσταση ελαιοτριβείου (6ος π.Χ. αι., Μουσείο Κα- λών Τεχνών Βοστώνης). Οι
γεωργικές εργασίες, κα- θώς και η επεξεργασία των προϊόντων αποτελούν κύ-
ρια απασχόληση των μεσαίων και κατώτερων κοινω- νικών στρωμάτων.
ικανοποιητικά εισοδήματα, ώστε να είναι σε θέση να αγοράσουν την πανοπλία
τους. Τέτοια εισοδήματα είχαν οι ανεξάρτητοι καλλιεργητές, ιδιοκτήτες μέσης
κτηματικής περιουσίας, οι οποίοι αποτέλεσαν μέλη της φάλαγγας. Στην Αθήνα,
για παράδειγμα, όπως γνωρίζουμε από τις πολιτειακές ρυθμίσεις του Σόλωνα,
υπήρχε μια κατηγορία πολιτών, οι ζευγίται, με περιουσία και εισοδήματα που
τους επέτρεπαν να αγορά- σουν πανοπλία. Βέβαια, ο αριθμός όσων ανήκαν στην
κατηγορία αυτή δεν φαίνεται να είναι μεγάλος. Οι ανεξάρτητοι γεωργοί
καλλιεργούν τη γη τους με τη βοήθεια λί- γων δούλων, όπως φαίνεται από την
ποίηση του Ησιόδου. Στην Αθήνα, οι πολιτεια- κές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
διευρύνουν τα πολιτικά δικαιώματα των ζευγιτών, βελτιώνοντας την κοινωνική
τους θέση.
Τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα-το παράδειγμα των εκτημόρων Η διανομή
των οικογενειακών κλήρων σε περισσότερους του ενός κληρονόμους μειώνει
προοδευτικά την έκταση κάθε κλήρου γης, σε σημείο που αυτός δεν επαρκεί για
να καλύψει τις οικογενειακές ανάγκες διατροφής. Πόσο η πραγματικότητα αυτή
ήταν αναμφισβήτητη στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ., φαίνεται από τη συμβουλή
του Ησιόδου: ο γεωργός πρέπει να αποκτά ένα μόνο γιο. Κατά τον 7ο αιώνα π.Χ.
η κατά- σταση των φτωχών καλλιεργητών επιδεινώνεται. Οι πιεστικές ανάγκες
τούς αναγκά- ζουν να προσφεύγουν σε δανεισμό, με αποτέλεσμα την
υποθήκευση των κτημάτων τους και, σε περίπτωση μη εξόφλησης του χρέους,
την πώληση των ίδιων και της οικογενείας τους ως δούλων. Στην Αθήνα, η
κατάσταση έφτασε σε εκρηκτικό ση- μείο κατά τα τέλη του 7ου και τις αρχές του
6ου αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη και τον Πλούταρχο, ένα μεγάλο
μέρος του λαού, οι εκτήμοροι ή πελάται, καλλιεργούσαν τα κτήματα των
πλουσίων στους οποί- ους έδιναν το 1/6 της παραγωγής. Όταν δεν μπορού- σαν
να ανταποκριθούν στην υποχρέωση αυτή, μετέπι- πταν σε κατάσταση δουλείας
οι ίδιοι και οι οικογένει- ές τους. Εκτός από τους εκτήμορους, υπήρχαν και άλ- λοι
16. που είχαν χρέη στους πλούσιους με εγγύηση το σώ- μα τους, και ήταν δυνατόν
να οδηγηθούν σε δουλεία5. Ο Σόλων, με την ιδιότητα του άρχοντος, του διαλλα-
κτή και του νομοθέτη, θα προχωρήσει στη διαγραφή των χρεών (χρεών αποκοπή)
και θα καταργήσει το δα- νεισμό με υποθήκη τα σώματα των δανειζομένων (δα-
νείζεσθαι επί σώμασιν). Για το ζήτημα της παροχής δανείου από τους ευγενείς
προς τους εκτήμορους έχει 5. Η δεινή θέση των εκτημό- ρων Μετά απ' αυτά (σημ:
τους κα- θαρμούς του Επιμενίδη για το Κυλώνειο άγος) ήλθαν σε διά- σταση οι
αριστοκράτες και ο λα- ός για μεγάλο χρονικό διάστη- μα. Γιατί και το πολίτευμα
ήταν ολιγαρχικό αλλά και οι φτωχοί ήταν υποταγμένοι (εδούλευον) στους
πλούσιους και οι ίδιοι και τα παιδιά και οι γυναίκες τους και ονομάζονταν
πελάτες και εκτήμοροι, διότι με αυτή τη μίσθωση (το 1/6) καλλιεργούσαν τα
κτήματα των πλουσίων και ολόκληρη η χώρα ανήκε στους λίγους. Αν οι
καλλιεργητές δεν απέδιδαν το μίσθωμα, γίνονταν δούλοι οι ίδιοι και τα παιδιά
τους. Τα δάνεια συνάπτονταν με υποθήκη τα σώματα μέχρι την εποχή του
Σόλωνα, ο οποίος πρώτος έλαβε προστατευτικά μέτρα για το λαό. Αριστοτέλης.
Αθηναίων πολι- τεία, 2.
διατυπωθεί η άποψη ότι το δάνειο παραχωρείται όχι για να επιστραφεί, αλλά για
να εξασφαλιστεί η εξάρτηση του δανειολήπτη και η προσφορά της εργασίας του.
Σε κάθε περίπτωση πάντως, οι ρυθμίσεις του Σόλωνα φαίνεται ότι
αποκατέστησαν ένα σημα- ντικό αριθμό μικροϊδιοκτητών. Ανάλογες
καταστάσεις με αυτή των εκτημόρων συνα- ντώνται και σε άλλες ελληνικές
πόλεις.
Οι δούλοι Με την καλλιέργεια της γης ασχολούνται και δούλοι ή εξαρτημέ- νοι
καλλιεργητές που δεν ανήκουν στην κατηγορία εκείνων που περιέρ- χονται σε
κατάσταση εξάρτησης λό- γω χρεών. Ο Ησίοδος στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ.,
αναφερόμενος στους χωρικούς της Βοιωτίας, μας πληροφορεί ότι έχουν δούλους
(δμώας), χωρίς όμως περισσότερες λεπτομέρειες6. Αναφορές επίσης σε δούλους
υπάρχουν στους λυρικούς ποιητές του 7ου και 6ου π.Χ. αιώνα, ενώ στην Αθήνα,
μετά τις μεταρρυθ- μίσεις του Σόλωνα, οι ανάγκες σε εργατικά χέρια για την
καλλιέργεια της γης αυξάνουν τον αριθμό των δούλων που προέρχονται από
αγορά. Η ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου επί- σης έχει ως συνέπεια
την αύξηση του αριθμού των δού- λων, που καλύπτουν τις σχετικές ανάγκες.
Στον τομέα της βιοτεχνίας, όπως φαίνεται, ασχολούνται αρκετοί δούλοι οι οποίοι
εργάζονται δίπλα στους ιδιοκτήτες των εργαστηρίων ή απλώς υπό την επίβλεψή
τους.
Κοινωνική και πολιτική οργάνωση της αρχαίας Ελλάδας: σελ.
24-27
17. ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ: 750-480 πχ-
τα πολιτέυματα
ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΪΑΣ
ΟΜΑΔΑ 5ή
5. Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην παρακμή του αριστοκρατικού
πολιτεύματος και στην αντικατάστασή του από την
ολιγαρχία; Να λάβετε υπόψη σας το σχολικό σας βιβλίο και
τα παρακάτω:
Α. C.Mosse, H αρχαϊκή Ελλάδα, σελ. 160-163
Β.Στη στρατιωτική μεταρρύθμιση της οπλιτικής φάλαγγας
κατά την αρχαϊκή εποχή οδήγησαν :
1. Η χρήση του σιδήρου.
6. Η μεταβολή της πολεμικής τακτικής στην οποία
προέχει πλέον το σύνολο κι όχι το άτομο. (Cl.
Mosse, «Αρχαϊκή κοινωνία»)
7. Οι τεχνικές καινοτομίες που ακολούθησαν
τη χρήση του σιδήρου.
8. Κυρίως οι κοινωνικές μεταβολές που οδήγησαν
στον υποσκελισμό των ευγενών στρατιωτών
5.Η εμφάνιση της πόλεως. Το γεγονός αυτό
σημαίνει ιδιοποίηση μιας εδαφικής περιοχής και επομένως
καθορισμένα σύνορα, με τησυνακόλουθη ανάγκη
υπερασπίσεώς των.
18. Το καθήκον αυτό των πολιτών θα οδηγήσει στην επινόηση
της φάλαγγας και στη συμμετοχή σ’
αυτή όλων όσων μπορούν ν’ αποκτήσουν πανοπλία.
«Το φαινόμενο της οπλιτικής φάλαγγας συνιστά ένα νέο τρόπο διεξ
αγωγής του πολέμου,
όπου η μάχη δεν είναι μια σειρά μονομαχιών, αλλά σύγκρουση δύο πει
θαρχειμένων κι ενοποιημένων συνόλων από οπλίτες και προεκτείνεται
στον πολιτικό χώρο ως ένα υπόβαθρο για την εμφάνιση της δημοκρατί
ας. Το φαινόμενο αυτό όμως δεν προέρχεται κατά βάθος απ’
την εφαρμογή κάποιας τεχνολογικής ανακάλυψης,
αλλά έχει κοινωνικό και πολιτικό περιεχόμενο».
( Κ. Καστοριάδης )
Απ’ την ισοτιμία των οπλιτών της φάλαγγας,
που ήταν αποτέλεσμα του τρόπου λειτουργίας της,
προέκυψε και η απαίτηση για ίση συμμετοχή στη λήψη των πολιτικώ
ν αποφάσεων.
«Το άτομο αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της πόλης,
και για να έχει ή για να απαιτήσει μια θέση στον πολιτικό της κόσμο
πρέπει να συνεργάζεται και να συμπάσχει με το υπόλοιπο τμήμα των
πολιτών.
Αυτό το πνεύμα εκφράζεται στη νέα τακτική του πολέμου που εισάγετ
αι κατά τον 7ο
αιώνα π.χ.
,την οπλιτική φάλαγγα. Ενώ παλαιότερα οι μάχες έπαιρναν τη μορφή
συμπλοκών μεταξύ ευγενών των δύο παρατάξεων,
η νέα τακτική απαιτεί τις μαχητικές ικανότητες του συνόλου των πολε
μιστών προς διατήρηση αδιάσπαστης της πολεμικής παράταξης.
Η πολεμική ανδρεία που στα ομηρικά έπη χαρακτήριζε τους ευγενείς
«καθίσταται τώρα καθήκον προς το κράτος,
καθήκον στο οποίο όλοι οι πολίτες είναι χρεώστες.»
(Jaeger, «ΠΑΙΔΕΙΑ»)
«Η οικονομική ανάπτυξη και οι τεχνικές πρόοδοι που συντελούνται σ
τη μεταλλοτεχνία καθιστούν δυνατή την αλλαγή που πραγματοποιείται
τον 7ο
αιώνα π.
19. χ. στον οπλισμό και την τακτική του πολέμου. Ενώ μέχρι τότε οι έφιπ
ποι ιππείς οπλισμένοι με ξίφος και λόγχη,
και προφυλαγμένοι από μεγάλη σε μέγεθος ασπίδα και πανοπλία έκρι
ναν την έκβαση της μάχης,
με την τακτική της αγωνιζόμενης σε συμπαγή παράταξη φάλαγγας ο
ρόλος του ιππικού μειώθηκε.»
( «ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΛΕΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗΝ
ΠΟΛΙΤΙΚΗ», Άννα Ραμού-Χαψιάδη )
«Κατ’ αρχάς ένας παράγοντας που έπαιξε αποφασιστικό ρόλο ήταν
ο στρατιωτικός παράγοντας. Η νεοσχηματιζόμενη πόλη, όπως την
ορίσαμε πιο πάνω, αποτελείτο από μία αριστοκρατία πολεμιστών που
κατείχαν άλογα και όπλα και εξασφάλιζαν την κοινή άμυνα. Όμως, με
την ανάπτυξη των πόλεων, η ανάγκη κάθε πόλης να υπερασπίζεται τα
εδάφη της από τις καταπατήσεις των γειτονικών πόλεων οδήγησε
στη διεύρυνση της ιδιότητας του πολεμιστή.
Η ιδιότητα αυτή χαρακτήριζε όλους εκείνους που ήταν σε θέση να
προμηθευτούν πανοπλία, δηλαδή τον βαρύ εξοπλισμό του οπλίτη. Έτσι,
αναφέρεται συχνά ο όρος «επανάσταση των οπλιτών», όπου οι άτακτες
μάχες και οι ηρωικές μονομαχίες των επών αντικαταστάθηκαν από τον
σχηματισμό σε φάλαγγα, στην οποία όλοι οι μαχόμενοι παρατάσσονταν
σε γραμμές και σχημάτιζαν μια συμπαγή μάζα πίσω από την προστασία
της περίφημης στρογγυλής ασπίδας που κρατούσαν στο αριστερό χέρι.
Και μάλιστα, περισσότερο και από τη δημιουργία της φάλαγγας, αυτό που
είχε σημαντικές συνέπειες ήταν το άνοιγμά της σε όλο και μεγαλύτερο
αριθμό μαχητών. Διότι μέσα στη φάλαγγα κανένας από τους μαχητές
δεν ήταν αναντικατάστατος, ήταν συνεπώς όλοι ίσοι, και η νίκη
συνεπαγόταν ίση κατανομή των λαφύρων, είτε επρόκειτο για όπλα,
ζώα ή γαίες.
Η διεύρυνση των στοίχων της φάλαγγας συνέβαλε στην
ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας. Και από την ισότητα στη διανομή
των λαφύρων κατέστη δυνατό το πέρασμα στην ισότητα κατά τη
διανομή της πολιτικής εξουσίας. Είναι ευνόητο ότι τα πράγματα δεν
εξελίχθηκαν τόσο απλά ούτε και με τον ίδιο τρόπο παντού. Στη Σπάρτη,
για παράδειγμα, η ιδιότητα του πολίτη ταυτίζεται από πολύ νωρίς με την
πολεμική ιδιότητα, καθώς οι Σπαρτιάτες ήταν κατ' αρχήν και πάνω απ'
όλα στρατιώτες, εφόσον η υποδούλωση των ειλώτων τούς εξασφάλιζε
πλήρη οικονομική ανεξαρτησία. Αλλού, μόνο εκείνοι που μπορούσαν να
αποκτήσουν τον εξοπλισμό του οπλίτη είχαν τη δυνατότητα να
συμμετέχουν στις συνελεύσεις, και ο δήμος ταυτιζόταν με τους ένοπλους
πολίτες. Αυτό τουλάχιστον αφήνει να εννοηθεί ο φιλόσοφος Αριστοτέλης,
που θεωρούσε αυτή την «πόλη των οπλιτών» ως την καλύτερη δυνατή».
20. «Ο ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ», Claude Mosse
2. Σε ποιο πολίτευμα οδήγησε η κρίση της αριστοκρατικής
δομής της κοινωνίας; Πώς έγινε η μετάβαση; Να λάβετε
υπόψη σας το σχολικό βιβλίο και τα εξής:
Α. Ο Δράκων ήταν τύραννος αλλά και ο πρώτος ο οποίος κατέγραψε τους
νόμους στην Αρχαία Αθήνα με εντολή των Αθηναίων. Αν και συνήθως
αναφέρεται ως ο πρώτος νομοθέτης των Αθηνών, πριν από αυτόν, έξι
άρχοντες ονομαζόμενοι Θεσμοθέτες, θεσμοθετούσαν άγραφους νόμους
από το 683 π.Χ.
Το 624 π.Χ. οι Αθηναίοι του ανέθεσαν να γράψει τους νόμους και το 621
π.Χ. τους έγραψε σε μαρμάρινες πλάκες τις οποίες τοποθέτησε στην
Αγορά. Οι νόμοι αυτοί ήταν πολύ αυστηροί και από τότε η έκφραση
"Δρακόντειοι νόμοι" είναι συνώνυμη με τους ιδιαίτερα αυστηρούς
νόμους. Αντίστοιχα "Δρακόντεια μέτρα" ονομάζονται τα αυστηρά μέτρα.
Δεν είναι τυχαίο ότι ο Πλούταρχος είπε ότι οι νόμοι του Δράκοντα
γράφτηκαν με αίμα, όχι με μελάνι.
Οι τιμωρίες ήταν ιδιαίτερα σκληρές, με ασήμαντα αδικήματα, όπως η
κλοπή ενός μήλου ή ακόμη και η τεμπελιά να τιμωρούνται με θάνατο.
Οι νόμοι του Δράκοντα αντικαταστάθηκαν με τη νομοθεσία του Σόλωνα
μετά το 594 π.Χ.
Β. Τη ζωή και το νομοθετικό έργο του περίφημου αρχαίου Σπαρτιάτη
νομοθέτη Λυκούργου, την καλύπτει η ομίχλη των μύθων και των θρύλων
της αρχαιότητας και μερικοί ιστορικοί των νεότερων χρόνων υποστήριξαν
ότι αυτός δεν ήταν ιστορικό πρόσωπο αλλά συμβολική μορφή.
Βασιλιάς της Σπάρτης, έζησε περίπου στα 800 π.Χ., ταξίδεψε σε πολλά
μέρη της γης, επισκέφτηκε την Κρήτη και, πολύ πιθανό, την Αίγυπτο, τη
Λιβύη και την Ιβηρία. Επιστρέφοντας στη Σπάρτη φρόντισε να
μεταρρυθμίσει το σπαρτιατικό πολίτευμα. Ο μύθος λέει ότι έφυγε από τη
Σπάρτη για πάντα, ώστε να μην αλλάζουν τη νομοθεσία του οι
συμπολίτες του, που είχαν ορκιστεί να μην το κάνουν παρά μόνο αν
κάποτε επέστρεφε.
Οι κυριότερες μεταρρυθμίσεις του Λυκούργου ήταν:
21. Η σιδερένια πειθαρχία των πολιτών κι η κοινή μόρφωση των
αγοριών και των κοριτσιών καθώς κι η σκληραγώγησή τους από
την παιδική ηλικία.
Η απαγόρευση της χρήσης ασημένιων και χρυσών νομισμάτων,
αλλά μόνο σιδερένιων, για να είναι βαριά και να δυσκολεύουν τους
Σπαρτιάτες στη μεταφορά τους.
Η υποχρέωση της υποταγής των νεότερων στους γεροντότερους,
καθώς κι άλλες σχετικές με τη διακυβέρνηση της πολιτείας.
Αυτοί οι θεσμοί στάθηκαν ως οι θεμελιώδεις αρχές του σπαρτιατικού
πολιτεύματος.
Γ. Ως συνέπεια βίαιης και μακροχρόνιας εξέγερσης των πολιτών ενάντια
στους ευγενείς, ο Σόλων κλήθηκε κοινή συναινέσει των αντιμαχόμενων
μερών[1]
, το 594/3 π.Χ. με έκτακτη διαδικασία να νομοθετήσει και για το
έργο αυτό εξοπλίστηκε με έκτακτες εξουσίες. Εκείνο το έτος εξελέγη
άρχων από το δήμο της Αθήνας και όχι από τον Άρειο Πάγο, όπως
προέβλεπε το αθηναϊκό πολίτευμα της εποχής. Του δόθηκαν οι έκτακτες
εξουσίες του διαλλακτού, δηλ. του μεσολαβητή, του συμφιλιωτή, και του
νομοθέτου, τις οποίες διατήρησε και μετά το τέλος της ετήσιας αρχοντείας
του. Οι νόμοι που θέσπισε δημοσιεύτηκαν ίσως το 592 π.Χ.
Τα νομοθετικά μέτρα του Σόλωνα ήταν πολύ τολμηρά, αλλά και δραστικά
και αντικατοπτρίζουν το μέγεθος της κρίσης που κλήθηκαν να
θεραπεύσουν. Βασίζονταν στην αρχή της ανισότητας και όχι της ισότητας,
ενώ επιδίωκαν να αποτρέψουν την εμφύλια διαμάχη και τη διάλυση της
πολιτικής κοινότητας της Αθήνας διατηρώντας παράλληλα την κοινωνική
διαστρωμάτωση και την προβολή αυτής της διαστρωμάτωσης στη νομή
της εξουσίας.: Καθόρισε τα αξιώματα τα οποία μπορούσε κάποιος να
ασκεί, με κριτήριο τη τάξη στην οποία ανήκε, και όπου κατατασσόταν
βάσει του εισοδήματος του (και ειδικότερα της φοροδοτικής του
ικανότητας). Ως Ταμίες μπορούσαν να υπηρετήσουν μόνο πολίτες της
22. ανώτατης τάξης, ενώ οι πολίτες της κατώτατης τάξης είχαν μόνο
δικαίωμα συμμετοχής στην εκκλησία του δήμου. (Αριστοτέλης, εκδοση
2008) Τα μέτρα του αποσκοπούσαν στην παύση της εξάρτησης των
ακτημόνων από την αγροτική οικονομία, καθώς και στην ανάπτυξη του
εμπορίου και της βιοτεχνίας για την απορρόφηση αυτών των ακτημόνων,
τους οποίους ο Σόλων προσπάθησε και ως ένα βαθμό κατάφερε να
προφυλάξει από την πλήρη αποφλοίωση. Με τα μέτρα του ενισχύθηκαν
οι μικρομεσαίοι αγρότες, αλλά και όσοι ασκούσαν κάποιο επάγγελμα
εκτός της γεωργίας. Εξαλείφθηκαν τα στεγανά της καταγωγής, που
εμπόδιζαν αυτούς που πτώχευαν από κάποιο επάγγελμα να ανέλθουν σε
ανώτερες κοινωνικές τάξεις, να γίνουν πολίτες και να αναλάβουν
αξιώματα. Το πολίτευμα της Αθήνας παρέμεινε ωστόσο και μετά τις
μεταρρυθμίσεις τιμοκρατικό, βασισμένο στην κοινωνική διαστρωμάτωση
και στη νομή της εξουσίας από τους πολίτες ανάλογα με τον εισόδημά
τους, αν και το εισόδημα αυτό μπορούσε στο εξής να προέρχεται από
πολλές διαφορετικές δραστηριότητες και όχι μόνο από την καλλιέργεια
της γης. Επιδίωξη του Σόλωνα ήταν τέλος να καταστούν όλοι οι πολίτες
συνυπεύθυνοι για την τήρηση των νόμων και την καταστολή
παρανομιών. Ιδανικό του ήταν η ευνομία.
Το νομοθετικό έργο του Σόλωνα περιλάμβανε πρώτα μέτρα επανόρθωσης
της υπάρχουσας κατάστασης, πολιτειακές μεταρρυθμίσεις που
αφορούσαν στο πολιτικό σώμα, στη λαϊκή κυριαρχία και στα δικαστήρια,
καθώς και νομοθετήματα σε συγκεκριμένους τομείς.
Μέτρα επανόρθωσης (σεισάχθεια, από το σείω που σημαίνει
αφαιρώ και το άχθος που σημαίνει βάρος): Στα πλαίσια της
σεισάχθειας (αποτίναξης βαρών), ο Σόλων
o κατάργησε τα υφιστάμενα χρέη ιδιωτών προς ιδιώτες και
προς το δημόσιο,
o απελευθέρωσε όσους Αθηναίους είχαν γίνει δούλοι λόγω
χρεών στην ίδια την Αθήνα και επανέφερε στην πόλη όσους
εν τω μεταξύ είχαν μεταπωληθεί στο εξωτερικό. Για ξένους
δούλους δεν γίνεται λόγος στις πηγές. Για να μην
επαναληφθεί το φαινόμενο,
o κατάργησε το δανεισμό με εγγύηση το σώμα (προσωπική
ελευθερία) του δανειολήπτη και των μελών της οικογένειάς
του. Είναι επίσης πιθανό ότι
o αμνήστευσε τα αδικήματα που επέφεραν στέρηση πολιτικών
δικαιωμάτων.
Πολιτικό σώμα: Στα πλαίσια των πολιτειακών μεταρρυθμίσεων
για την αναμόρφωση και διεύρυνση του πολιτικού σώματος της
23. Αθήνας ο Σόλων διατήρησε τα τέσσερα υφιστάμενα τέλη που
ρύθμιζαν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των πολιτών και
βασίζονταν ως τότε αποκλειστικά στο ύψος του αγροτικού
εισοδήματος. Οι λεγόμενοι πεντακοσιομέδιμνοι επειδή είχαν
εισόδημα πεντακοσίων μεδίμνων συγκροτούσαν την υψηλότερη
τάξη. Ακολουθούσαν οι τριακοσιομέδιμνοι (με εισόδημα τριακόσια
μέδιμνα), που λέγονταν και ιππείς, ή ιππάδα τελούντες, επειδή
είχαν την οικονομική δυνατότητα να διατηρούν ένα άλογο. Οι
διακοσιομέδιμνοι ονομαζονταν ζευγίται. Τέλος οι θήτες με εισόδημα
κάτω των διακοσίων μεδίμνων ετησίως είχαν δικαίωμα ψήφου,
αλλά δεν τους επιτρεπόταν να αναλάβουν κανένα δημόσιο
αξίωμα.[2]
Για την κατάταξη των πολιτών σε μια από αυτές τις
τάξεις
o θέσπισε τον συνυπολογισμό και των εισοδημάτων που
προέρχονταν από επαγγελματικές ή εμπορικές
δραστηριότητες. Επιπλέον
o έδωσε δικαίωμα στο κατώτερο από αυτά τα τέλη, τους θήτες,
να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου,
o τους παραχώρησε όμως μόνο το δικαίωμα του εκλέγειν, όχι
του εκλέγεσθαι.
Αποτέλεσμα αυτών των μεταρρυθμίσεων ήταν να λογίζονται στο εξής
πολίτες όλοι οι ενήλικες άνδρες που κατοικούσαν στην Αττική και ήταν
απόγονοι κατοίκων της Αττικής, μελών ιωνικών κοινοτήτων, αν και δεν
θέσπισε την ισότητα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων για όλους τους
πολίτες. Ο Σόλων έδωσε πιθανότατα δυνατότητα πολιτογράφησης και σε
μετοίκους.
Λαϊκή κυριαρχία. Στις πολιτειακές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
περιλαμβάνονται και μέτρα που διεύρυναν τη λαϊκή κυριαρχία,
δηλ. τη στήριξη της εξουσίας στο σώμα των πολιτών της Αθήνας.
Συγκεκριμένα ο Σόλων
o μετέφερε στην εκκλησία του δήμου την αρμοδιότητα της
εκλογής των αρχόντων, που είχε ως τότε ο Άρειος Πάγος, και
o θέσπισε τη διαδικασία της κληρώσεως εκ προκρίτων
πεντακοσιομεδίμνων για την εκλογή τους. Σύμφωνα με αυτή
τη διαδικασία ο δήμος εξέλεγε ένα αριθμό υποψήφιων
αρχόντων από το τέλος των πεντακοσιομεδίμνων και στη
συνέχεια γινόταν κλήρωση για την ανάδειξη ενός από
αυτούς τους υποψηφίους.
o Ίδρυσε ένα νέο βουλευτικό σώμα, τη βουλή των τετρακοσίων
(ή τετρακοσίους) και
24. o μετέφερε σε αυτό τις προβουλευτικές αρμοδιότητες που είχε
ως τότε ο Άρειος Πάγος, δηλ. τη διαδικασία προκαταρκτικής
επεξεργασίας των σχεδίων ψηφισμάτων που θα
υποβάλλονταν στην εκκλησία του δήμου.
Η βουλή των τετρακοσίων ήταν πιο δημοκρατική σε σύγκριση με το
αριστοκρατικό σώμα του Αρείου Πάγου, στο οποίο συμμετείχαν μόνο
πεντακοσιομέδιμνοι που είχαν θητεύσει ως άρχοντες (και είχαν εκλεγεί
από τον ίδιο τον Άρειο Πάγο σύμφωνα με τη διαδικασία που ίσχυε πριν τις
μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα). Η βουλή αντίθετα είχε 400 εκλεγμένα μέλη,
που προέρχονταν και από τα τέλη των ιππέων και των ζευγιτών, η θητεία
κάθε βουλευτή ήταν ετήσια και οι τέσσερις φυλές της Αθήνας
αντιπροσωπεύονταν ισότιμα, με εκατό βουλευτές η καθεμιά.
Δικαστήρια: Στο χώρο της δικαιοσύνης οι μεταρρυθμίσεις του
Σόλωνα ήταν έπίσης σημαντικές προς την κατεύθυνση του
εκδημοκρατισμού και του ελέγχου της εξουσίας. Ο Σόλων
o έδωσε τη δυνατότητα σε κάθε πολίτη, όχι μόνο στον
παθόντα, να καταγγέλλει στον Άρειο Πάγο με εισαγγελία
(αγωγή) οποιονδήποτε, ακόμα και άρχοντα, και να
εμφανίζεται ως κατήγορος. Με αυτό τον τρόπο
κατοχυρώθηκε ουσιαστικά το έννομο συμφέρον του απλού
πολίτη σε σχέση με την άσκηση της εξουσίας από τα κρατικά
όργανα, ακόμα και αν οι ενέργειες των κρατικών οργάνων
δεν τον έβλαπταν άμεσα.
o Ίδρυσε την Ηλιαία, ένα λαϊκό δικαστήριο με πολλά μέλη, ως
αντίβαρο του Αρείου Πάγου σε θέματα απονομής
δικαιοσύνης. Η ακριβής σύνθεση της σολώνειας Ηλιαίας δεν
είναι γνωστή και δεν αποκλείεται να πρόκειται απλά για την
ίδια την εκκλησία του δήμου, όταν αυτή συνεδρίαζε ως
δικαστήριο. Στην Ηλιαία μπορούσε να προσφύγει
οποιοσδήποτε εναντίον δικαστικής αποφάσεως αρχόντων. Το
όνομά της προέρχεται από το ουσ. ηλία=αλία, που σημαίνει
εκκλησία, σύναξη. Η κλασική διαμόρφωση της Ηλιαίας σε
«δεξαμενή» 6000 κληρωμένων Αθηναίων άνω των 30 ετών,
από την οποία λαμβάνονταν οι δικαστές για τα ηλιαστικά
δικαστήρια, οφείλεται στις μεταρρυθμίσεις του έτους 462 π.Χ.
από τον Εφιάλτη.
Άλλα νομοθετήματα: Ο Σόλων θέσπισε και πλήθος άλλων νόμων
για συγκεκριμένα θέματα, που δεν είναι όλα γνωστά. Τα
σημαντικότερα από αυτά είναι
25. o η απαγόρευση της εξαγωγής γεωργικών προϊόντων πλην
λαδιού,
o ρυθμίσεις στις ιδιωτικές σχέσεις (π.χ. κανόνες υδροληψίας,
ελάχιστες αποστάσεις οικοδομών)
o θέσπιση κοινωνικής πρόνοιας για αναπήρους και επικλήρους
(θυγατέρες που κληρονομούσαν αποκλειστικά την πατρική
περιουσία λόγω έλλειψης άρρενα κληρονόμου),
o μέτρα προστασίας της οικογένειας και του γάμου, που
περιλάμβαναν μέτρα εναντίον της μοιχείας, του βιασμού,
της μαστρωπείας και της πορνείας,
o υποχρέωση των γονέων να διδάξουν στα παιδιά τους κάποια
τέχνη και απαλλαγή των τέκνων από τη φροντίδα των
ηλικιωμένων γονέων τους, αν οι τελευταίοι δεν είχαν
ανταποκριθεί σε αυτή την υποχρέωσή τους.
Συνολικά ο Σόλων ρύθμισε πάνω σε νέες βάσεις το δημόσιο, το ιδιωτικό
και το ποινικό δίκαιο. Οι νόμοι του δημοσιεύτηκαν ίσως το 592/1 π.Χ.
καταγραμμένοι σε ξύλινες τετράγωνες στήλες, οι οποίες στένευαν προς
τα πάνω και στρέφονταν γύρω από άξονα, γι' αυτό και ονομάστηκαν
"άξονες" ή "κύρβεις". Η νομοθεσία του απέκτησε φήμη και επέδρασε
θετικά στην εξέλιξη του δικαίου αλλά και στην κοινωνική, οικονομική,
πολιτική και πολιτειακή εξέλιξη της Αθήνας. Δίκαια ο Σόλων θεωρείται
πατέρας του αστικού δικαίου.
Το 410 π.Χ. συγκροτήθηκε στην Αθήνα μια επιτροπή νομομαθών, οι
αναγραφείς των νόμων, που ανέλαβε την εκκαθάριση και την
κωδικοποίηση των νόμων του Δράκοντα και του Σόλωνα. Το έργο της
επιτροπής διακόπηκε από τους τριάκοντα τυράννους και ολοκληρώθηκε
μετά την πτώση τους. Το 403/2 π.Χ. παρέδωσαν το σώμα νόμων που κατ
26. άρτισαν, το οποίο φύλαγαν στο εξής οι
θεσμοθέται.
Δ. Πέραν της αμφισβήτησης της ύπαρξης του προσώπου του Ζάλευκου,
αμφισβητείται και η χρονολογία σύνταξης των νόμων. Πιο κοντά στην
αλήθεια φαίνεται να είναι η θέση του Ευσέβιου ότι συντάχθηκαν το
663/662 π.Χ. Ήδη πάντως από την αρχαιότητα οι νόμοι του Ζάλευκου
θεωρούνταν οι πρώτοι γραπτοί νόμοι των Ελλήνων. Το πρωτότυπο
κείμενο της νομοθεσίας δεν έχει σωθεί.
Επιδιώκοντας ο Ζάλευκος την νομοθετική σταθερότητα συμπεριέλαβε
στην νομοθεσία του διατάξεις που εμπόδιζαν τις νομοθετικές αλλαγές
και κατ επέκταση τις κοινωνικές αλλαγές. Χαρακτηριστικά η μεταβολή
των νόμων επιτρεπόταν μεν αλλά με κεφαλικό κίνδυνο δηλαδή καθένας
που ήθελε να προτείνει έναν νέο νόμο ή μια αλλαγή σε ήδη υπάρχοντα
νόμο έπρεπε να εμφανιστεί ενώπιον του Συμβουλίου της πόλης και σε
περίπτωση που αυτό ψήφιζε ενάντια στην πρόταση του αμέσως έχανε τη
ζωή του.
Στο Ποινικό δίκαιο καθιερώθηκε η αρχή του αντιπεπονθότος (της
ανταπόδοσης) και αφαιρέθηκε από τους δικαστές η εξουσία να ορίζουν οι
ίδιοι την ποινή για κάθε αδίκημα. Έτσι έληξε το καθεστώς αυθαιρεσίας
που επικρατούσε μέχρι τότε, αφού ο δικαστής δεν μπορούσε πλέον να
τιμωρεί κατά βούληση. Ως προς το φόνο δεν υπήρχαν ιδιαίτερες ρυθμίσεις
καθώς τότε θεωρούταν ιδιωτική υπόθεση που αφορούσε τον οίκο του
θύματος.
Επιδιώκοντας ο Ζάλευκος την νομοθετική σταθερότητα συμπεριέλαβε
στην νομοθεσία του διατάξεις που εμπόδιζαν τις νομοθετικές αλλαγές
27. και κατ επέκταση τις κοινωνικές αλλαγές. Χαρακτηριστικά η μεταβολή
των νόμων επιτρεπόταν μεν αλλά με κεφαλικό κίνδυνο δηλαδή καθένας
που ήθελε να προτείνει έναν νέο νόμο ή μια αλλαγή σε ήδη υπάρχοντα
νόμο έπρεπε να εμφανιστεί ενώπιον του Συμβουλίου της πόλης και σε
περίπτωση που αυτό ψήφιζε ενάντια στην πρόταση του αμέσως έχανε τη
ζωή του. Επίσης, νόμος απαγόρευε την είσοδο κάποιου που ήταν
οπλισμένος στη Γερουσία.
Η γη ήταν αναπαλλοτρίωτη και η αγοραπωλησία της επιτρεπόταν μόνο
για πολύ σοβαρούς λόγους. Απαγορευόταν η ύπαρξη μεταπρατών
γεωργικών προϊόντων καθώς η έννομη τάξη δεν έβλεπε θετικά την
προοπτική δημιουργίας τάξης εμπόρων. Ως προς το δάνειο προτιμήθηκε η
απόδειξη με μάρτυρες και απαγορεύτηκε το δάνειο με έγγραφο.
Ο Ζάλευκος ήταν ιδιαίτερά απαιτητικός στην αυστηρή εφαρμογή των
νόμων, άσχετα με την κοινωνική ή δημόσια θέση του καθενός.
Αναφέρεται ότι όταν ο γιος του καταδικάστηκε σε τύφλωση για μοιχεία , ο
Ζάλευκος δε ζήτησε να μην εκτελεστεί η ποινή, πρότεινε όμως να
αφαιρεθεί ένα μάτι από τον ίδιο και ένα από το γιο του.
Η νομοθεσία του Ζάλευκου χρησιμοποιήθηκε και σε άλλες πόλεις της
Μεγάλης Ελλάδας και επέδρασε στην ρωμαϊκή νομοθεσία και στο
Δωδεκάδελτο.
Ε. Ο Κλεισθένης υπήρξε Αθηναίος πολιτικός του 6ου αι. π.Χ., της
οικογένειας των Αλκμεωνιδών. Το 508-507 π.Χ. έθεσε τις βάσεις για τη
δημοκρατική μεταρρύθμιση της Αθήνας.
Με το τέλος της τυραννίας του Πεισίστρατου, ανέλαβε να μεταρρυθμίσει
το πολίτευμα της Αθήνας και να το καταστήσει δημοκρατικότερο. Γι' αυτό
τον σκοπό διαχώρισε τους Αθηναίους σε δέκα (10) φυλές με δέκα-τέσσερις
(14) δήμους η καθεμιά. Σε κάθε φυλή φρόντισε να ανήκουν πολίτες από
διάφορες περιοχές της Αττικής και έτσι οι πλούσιοι ευγενείς έπαψαν να
αποτελούν μόνοι τους μια ισχυρή τάξη και αναμίχθηκαν με τους
υπόλοιπους πολίτες. Ο Κλεισθένης έδωσε όλη την εξουσία στην Εκκλησία
28. του δήμου. Από αυτήν εκλέγονταν και οι δέκα στρατηγοί που διοικούσαν
όχι μόνο το στρατό αλλά και το ίδιο το κράτος.
Επιπρόσθετα, η βουλή των 400, όργανο που θέσπισε ο Σόλωνας
αντικαταστήθηκε από νέα βουλή με 500 βουλευτές. Αυτοί εκλέγονταν
κάθε χρόνο με κλήρο 50 από κάθε φυλή. Έτσι, όλοι οι πολίτες είχαν
πιθανότητα να γίνουν κάποτε βουλευτές. Έργο της βουλής ήταν να
προετοιμάζει τα θέματα που θα συζητούσε η Εκκλησία του δήμου. Επίσης,
ο Κλεισθένης, για να προστατέψει το νέο πολίτευμα, καθιέρωσε τον
οστρακισμό. Κάθε πολίτης έγραφε πάνω σε ένα κομμάτι από σπασμένο
αγγείο (όστρακο) το όνομα του πολιτικού που θεωρούσε πιο επικίνδυνο
για τη δημοκρατία. Μετρούσαν κατόπιν τα όστρακα και εξόριζαν για 10
χρόνια όποιον είχε συγκεντρώσει 6 χιλιάδες όστρακα με το όνομά του.
Έτσι γεννήθηκε στην Αθήνα η δημοκρατία, το πολίτευμα που δίνει σε
όλους του πολίτες το δικαίωμα αλλά και το καθήκον να συμμετέχουν στη
διακυβέρνηση του κράτους. Η δημοκρατία ήταν μια από τις πιο
σημαντικές κατακτήσεις των αρχαίων Ελλήνων. Έτσι έπαψαν η
συγγένεια και η καταγωγή να παίζουν ρόλο στην πολιτική ζωή της
Αθήνας. Με το μέτρο αυτό ο Κλει σθένης
"έδωσε την πολιτεία στον λαό", όπως έγραψε αργότερα ο Αριστοτέλης.
3. Ποιοι λόγοι οδήγησαν την εγκαθίδρυση τυραννικών καθεστώτων στην
αρχαϊκή εποχή; Να λάβετε υπόψη σας- τα παρακάτω:
Α. C.Mosse, H αρχαϊκή Ελλάδα, σελ. 186-191
Β. τυραννίδα. Μορφή πολιτεύματος η οποία γεννήθηκε στην αρχαία
Ελλάδα κατά τον 7ο και ιδιαίτερα τον 6ο αι. π.Χ. ως ενδιάμεσο στάδιο πριν
από την ανάπτυξη της δημοκρατίας. Η τ. μπορεί να θεωρηθεί ως το
προϊόν των ταξικών ανταγωνισμών που δημιουργήθηκαν στα πλαίσια της
οικονομικής ανάπτυξης των αρχαίων ελληνικών πόλεων, η οποία
29. οφείλεται κυρίως στη ραγδαία ανάπτυξη του εμπορίου και στην εισαγωγή
της κυκλοφορίας των νομισμάτων. Η εξέλιξη αυτή είχε ως αποτέλεσμα
την ανάδειξη των τάξεων των βιοτεχνών και των εμπόρων, που ήταν
αποκλεισμένοι από την πολιτική εξουσία, η οποία βρισκόταν στα χέρια
της ολιγαρχίας των πλούσιων γαιοκτημόνων. Όπως εύστοχα παρατήρησε
ο Θουκυδίδης, η τ. ήταν το αποτέλεσμα της αύξησης του πλούτου της
πόλης-κράτους. Είναι χαρακτηριστικό, άλλωστε, ότι τ. εγκαθιδρύθηκαν
κυρίως σε εμπορικές πόλεις, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της ανάπτυξής
τους, ενώ αντίθετα οι πόλεις-κράτη των οποίων η οικονομία στηριζόταν
κατά κανόνα στη γεωργία παρέμειναν ολιγαρχικές. Τυπικό παράδειγμα
των δεύτερων αποτελεί η Σπάρτη, η οποία ποτέ δεν γνώρισε τ. Με
εξαίρεση τη Σικελία, όπου η τ. είχε κύριο αίτιο τη δυνατότητα επιβολής
της εξουσίας εκ μέρους ισχυρών στρατιωτικών ηγετών σε πληθυσμούς οι
οποίοι απειλούνταν από ξένους και εχθρικούς λαούς (αρχικά Καρχηδόνιοι
και Ετρούσκοι και αργότερα Ρωμαίοι), στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο η τ.
ήταν ακριβώς το αποτέλεσμα της διαμάχης των βιοτεχνών και των
εμπόρων με την ολιγαρχική εξουσία των γαιοκτημόνων, την οποία
ασκούσαν οι δεύτεροι με κατάφωρα αυθαίρετο τρόπο. Κατά τον 7ο και 6ο
αι. έγιναν οι πρώτες εκτεταμένες κωδικοποιήσεις των νόμων, οι οποίοι
μέχρι τότε στηρίζονταν στο εθιμικό δίκαιο και ερμηνεύονταν και
εφαρμόζονταν κατά το δοκούν από τους δικαστές οι οποίοι προέρχονταν
αποκλειστικά από τους κόλπους της ολιγαρχίας των γαιοκτημόνων και
φρόντιζαν αποκλειστικά και μόνο τα συμφέροντά της. Οι αντιθέσεις
αυτές οδήγησαν στην ανάδειξη των αισυμνητών (αρχικά τυπικό
ολιγαρχικό αξίωμα, το οποίο έφερε ο ανώτατος άρχοντας)· αυτοί
ορίζονταν με κοινή απόφαση των αντιμαχόμενων μερών και
αναλάμβαναν να θεσπίσουν γραπτή και κοινά αποδεκτή νομοθεσία, με
σκοπό να καταστείλουν τη λαϊκή δυσαρέσκεια η οποία προερχόταν από
τις δικαστικές αυθαιρεσίες των ολιγαρχικών· το αξίωμα του αισυμνήτη
έφερε ο Πιττακός στη Μυτιλήνη, ενώ ο Σόλων, ο οποίος ανέλαβε αυτόν
ακριβώς τον ρόλο, δεν έφερε επίσημα αυτόν τον τίτλο αλλά ονομάστηκε
θεσμοθέτης. Ωστόσο, η γραπτή νομοθεσία δεν μπορούσε να αναστείλει
τις διαμάχες οι οποίες είχαν βαθιές οικονομικές και πολιτικές ρίζες. Οι
ανερχόμενες τάξεις, οι οποίες δεν διέθεταν ακόμη την καλλιέργεια, την
ωριμότητα, τη συνοχή, αλλά κυρίως την ισχύ ώστε να διεκδικήσουν και να
επιβάλλουν τους θεσμούς οι οποίοι θα εξελίσσονταν αργότερα στη
δημοκρατία, επένδυαν σε άτομα τα οποία φέρονταν να έχουν την
30. ικανότητα να προασπίσουν τα συμφέροντά τους από τους ολιγαρχικούς.
Έτσι ανέδειξαν ως τυράννους άνδρες αριστοκρατικής καταγωγής που
κατείχαν υψηλά αξιώματα και οι οποίοι ευνοήθηκαν από τις καταστάσεις
για να υφαρπάξουν την εξουσία κολακεύοντας τον λαό, ο οποίος
συνήθως τους παρείχε είτε την ενεργή υποστήριξη είτε την ανοχή του.
Όπως παρατήρησε και ο Αριστοτέλης, οι τύραννοι ήταν δημαγωγοί οι
οποίοι διατείνονταν ότι μπορούσαν να προστατεύσουν τα λαϊκά
στρώματα από τις αδικίες των προνομιούχων. Οι τύραννοι, προκειμένου
να διατηρήσουν το λαϊκό τους έρεισμα, αναπόφευκτα στήριξαν τα
συμφέροντα των στρωμάτων τα οποία τους ανάδειξαν στην εξουσία.
Έτσι, σπάνια μόνο ανέστειλαν τους πολιτικούς νόμους, ενώ ποτέ δεν
κατάργησαν το ιδιωτικό δίκαιο, το οποίο άλλωστε αποτελούσε και τη
μεγάλη κατάκτηση των στρωμάτων αυτών. Επίσης, προσπάθησαν να
υποσκάψουν την ισχύ της αριστοκρατίας (η οποία άλλωστε αποτελούσε
και τη σημαντικότερη απειλή κατά της προσωπικής τους εξουσίας),
διαβρώνοντας την ισχύ και την επιρροή του συστήματος των γενών, από
το οποίο σε μεγάλο βαθμό αντλούσε την ισχύ του το ολιγαρχικό
πολίτευμα, και βελτιώνοντας παράλληλα το επίπεδο διαβίωσης των
λαϊκών στρωμάτων. Έτσι, αν και σπάνια προέβησαν σε απαλλοτριώσεις
και αναδασμούς της έγγειας περιουσίας των γαιοκτημόνων (κάτι το οποίο
έκανε ο Πεισίστρατος στην Αθήνα), συχνά ανέλαβαν τεράστια έργα
εκχερσώσεων, πολλαπλασιάζοντας τις εκτάσεις της καλλιεργήσιμης γης,
την οποία διένειμαν σε ακτήμονες και μικροκαλλιεργητές. Επίσης,
προσπάθησαν να βελτιώσουν την κατάσταση των αστικών λαϊκών
στρωμάτων, τα οποία οδηγούνταν στην εξαθλίωση εξαιτίας της μείωσης
των ημερομισθίων που προκαλούσε η δουλεία. Φοβούμενοι την ύπαρξη
ενός εξαθλιωμένου, δυσαρεστημένου και, κατά συνέπεια, ανεξέλεγκτου
όχλου μέσα στην πόλη, έλαβαν προστατευτικά μέτρα για τη μισθωτή
εργασία, περιορίζοντας παράλληλα την έκταση της δουλείας (για
παράδειγμα, ο Περίανδρος απαγόρευσε την εισαγωγή νέων δούλων κατά
το διάστημα της εξουσίας του). Στο πλαίσιο της εξυπηρέτησης αλλά και
της κολακείας των λαϊκών στρωμάτων, οι τύραννοι συχνά ευνόησαν τη
διάδοση λατρειών με λαϊκό χαρακτήρα, ενώ καταπολέμησαν τις λατρείες
με αριστοκρατικά χαρακτηριστικά· τυπικό παράδειγμα αποτελεί η
διάδοση της λατρείας του Διονύσου, θεότητα με κατεξοχήν λαϊκό
χαρακτήρα, από τους περισσότερους τυράννους. Επίσης, κατά κανόνα
αναλάμβαναν την εκπόνηση τεράστιων δημοσίων έργων, τα οποία
