in this ppt explains the prayatna or efforts in devanagari.2types of prayatnas are explained.

1. प्रयत्नम ्
EFFORT

2. यत्नो द्विधा –आभ्यन्तरो बाह्यश्च ।
2 types of effort :
 Internal effort
 External effort

3. आभ्यन्तर बाह्य
१.स्पृष्ट १.वििार ६.अघोष
२.ईषत्स्पृष्ट २.संिार ७.अल्पप्राण
३.ईषद्वििृत ३.नाद ८.महाप्राण
४.वििृत ४.श्िास ९.उदात्त
५.संिृत ५.घोष १०.अनुदात्त
११.स्िररत

4. आभ्यन्तर
१.स्पृष्ट
२.ईषत्स्पृष्ट
३.ईषद्वििृत
४.वििृत
५.संिृत
(Starting point of pronunciation, at
time of production)

5. आभ्यन्तर
१.स्पृष्ट – स्पृष्टं प्रयत्नं स्पर्ाानाम्।
कादयो मािसानााः स्पर्ाााः ।
आभ्यन्तरप्रयत्न of स्पर्ािणााs is स्पृष्टम्।
(From क to म)

6. आभ्यन्तर
२.ईषत्स्पृष्ट – ईषत्स्पृष्टम ्अन्तस्थानाम्।
यणाः अन्तस्थााः ।
आभ्यन्तरप्रयत्न of अन्तस्थाs is ईषत्स्पृष्टम्।
letters of यण्प्रत्यहार are called as अन्तस्थााः
।
(य्ि्र् ल्)

7. आभ्यन्तर
३.ईषद्वििृत – ईषद्वििृतम ्ऊष्मणाम ्।
र्ल ऊष्माणाः ।
आभ्यन्तरप्रयत्न of ऊष्माणs is ईषद्वििृतम्।
letters of र्ल ्प्रत्यहार are called as ऊष्माणाः ।
(र् ्ष्स्ह्)

8. आभ्यन्तर
४.वििृत – वििृतं स्िराणाम्।
आभ्यन्तरप्रयत्न of all vowels is वििृतम्।

9. आभ्यन्तर
५.संिृत – संिृतं ह्रस्िस्यैि अकारस्य ।
आभ्यन्तरप्रयत्न of ह्रस्ि अकार is संिृतम्।

10. आभ्यन्तर
१.स्पृष्ट – क् ताः म्पयान्तम ्। (िर्गीयव्यञ्जननम्)
२.ईषत्स्पृष्ट - य्ि ्र् ल्
३.ईषद्वििृत – र् ्ष ्स ्ह्
४.वििृत – स्िरााः ।
५.संिृत – ह्रस्िाः अकाराः ।

11. आभ्यन्तर बाह्य
१.स्पृष्ट १.वििार ६.अघोष
२.ईषत्स्पृष्ट २.संिार ७.अल्पप्राण
३.ईषद्वििृत ३.नाद ८.महाप्राण
४.वििृत ४.श्िास ९.उदात्त
५.संिृत ५.घोष १०.अनुदात्त
११.स्िररत

12. आभ्यन्तर बाह्य
१.स्पृष्ट १.वििार ६.अघोष
२.ईषत्स्पृष्ट २.संिार
७.अल्पप्राण
३.ईषद्वििृत ३.नाद ८.महाप्राण
४.वििृत ४.श्िास ९.उदात्त
५.संिृत ५.घोष १०.अनुदात्त
११.स्िररत
At the time of
pronunciation

13. खरो वििारश्िास-अघोषाश्च।
खराः कका र्व्यञ्जननानन ।
Three external efforts will be
applicable for कका र्consonants (letters of
खर् प्रत्याहार) – वििार, श्िास, अघोष

14. हर्ाः संिारनादघोषाश्च ।
हर्ाः मृदुव्यञ्जननानन ।
Three external efforts will be
applicable for मृदु consonants (letters of
हर् ्प्रत्याहार) – संिार, नाद, घोष

15. वििार श्िास अघोष – खर् प्रत्याहारस्य िणाााः ।
संिार नाद घोष – हर् ्प्रत्याहारस्य िणाााः ।
अल्पप्राण – िर्गााणां १,३,५ िणाााः, य्ि्र् ल्
महाप्राण – िर्गााणां २,४ िणाााः, र् ्ष्स्ह्
उदात्त – Above palate with high pitch
अनुदात्त – Below palate with low pitch
स्िररत – Combination of two