1. 81RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION
International Indexed & Refereed Research Journal, ISSN 0975-3486, (Print) E-ISSN-2320-5482, July,2013 VOL-IV *ISSUE- 46
³ÖÖ¸üŸÖßµÖ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖŸÖ'•ÖÖŸÖ'‘Ö™üú¯ÖγÖÖ¾Ö¿ÖÖ»Öß‘Ö™üú´ÖÖ­Ö»ÖÖ•ÖÖŸÖÖê.
×­Ö¾Ö›üÖæúÖÓ“µÖÖ¾Öêôߟָü´ÖŸÖ¤üÖ¸üÃÖÓ‘ÖÖŸÖ߻֕ÖÖŸÖß“Öß»ÖÖêúÃÖӏµÖÖ²ÖôÖ“µÖÖ
†Ö¬ÖÖ¸êü,³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö×¾Ö×¾Ö¬Ö¸ü֕֍úߵ֯ցÖ×­Ö¾Ö›üÖæúß“ÖêןÖ׍ú™üˆ´Öê¤ü¾ÖÖ¸üÖÓ­ÖÖ
¤êüŸÖ†ÃÖ»µÖÖ“Öê†ÖœüôŸÖê,ŸÖ¸ü´ÖŸÖ¤üÖ¸üÖÓ­Öֆ֍úÙÂ֟֍ú¸üµÖÖÃÖÖšü߈´Öê¤ü¾ÖÖ¸üÆüß
'•ÖÖŸÖ' ‘Ö™üúÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÖ ú¸üµÖ֍ú›êü —Öãú»µÖÖ“Öê פüÃÖŸÖê. 1957 “µÖÖ
‡Ó×›üµÖ­ÖÃÖÖµÖ­Ã֍úÖѐÖÎꓵÖÖ,†Ñ£ÖÎÖê¯ÖÖò»ÖÖò•Öß×¾Ö³Ö֐ÖÖ“µÖÖ†¬µÖÖßµÖ³ÖÖÂ֝ÖÖŸÖ
‹´Ö.‹­Ö.ÁÖß×­Ö¾ÖÖÃÖµÖÖÓ­Öß³ÖÖ¸üŸÖßµÖ•ÖÖŸÖßÃÖÓãÖê“Öêþֹý¯ÖïÖ™üú¸üŸÖÖÓ­ÖÖ
''•ÖÖŸÖßÃÖÓãÖÖ†Ö¬Öã׭֍ú³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖÃÖÖ´ÖÖו֍ú†Öםָü֕֍úßµÖþֹý¯ÖÖŸÖ
´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß úִ֐Ö߸üß ²Ö•ÖÖ¾Öê»Ö.''1 †ÃÖê ¯ÖÎן֯ÖÖ¤ü­Ö ê »Öê ÆüÖêŸÖê.
¨É½þɹ]ÅõÉiɽþÒ ´Ö¸üÖšüÖ, ´ÖÖôß, ¬Ö­ÖÖ¸ü, ‡. µÖÖ•ÖÖŸÖà“Öê ¯ÖÎÖ²Ö»µÖ
¸ü֕֍úÖ¸üÖÖŸÖ†ÃÖ»µÖÖ“ÖêפüÃÖŸÖê.1960´Ö¬µÖê´ÖÆüÖ¸üÖ™ü¸üÖ•µÖÖ“Öß×­ÖÙ´ÖŸÖß
—ÖÖ»µÖÖ­ÖÓŸÖ¸´ÖÆüÖ¸üÖ¹]ÅõüÖ“Öê¯Ö×Æü»Öê´Ö㏵ִÖÓ¡ÖßµÖ¿Ö¾ÖÓŸÖ¸üÖ¾Ö“Ö¾Æü֝Ö
êӦãÖÖ­ÖߐÖ껵ÖÖ­ÖÓŸÖ¸üü,ÃÖŸÖŸÖ†ú¸üÖ¾ÖÂÖÔ¯ÖÖ“Ö´Ö×Æü­Öê´ÖÆüÖ¸üÖ¹]ÅõüÖ“Öê´Ö㏵ִÖÓ¡Öß
´ÆüÖæ­Ö²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ•ÖÖŸÖß“Öê¾ÖÃÖÓŸÖ¸üÖ¾Ö­ÖևԍúµÖÖÓ­Ö߆ÖםÖÃÖã¬Ö֍ú¸ü¸üÖ¾Ö­Öևԍú
µÖÖÓ­ÖßÆüß´ÖÆüÖ¸üÖ¹]ÅõüÖ“µÖÖ´ÖÓ¡Öß´ÖÓ›üôÖŸÖ´ÖÓ¡Öß´ÆüÖæ­Ö¾Ö´ÖÆüÖ¸üÖ¹]ÅõüÖ“Öê´Ö㏵ִÖÓ¡Öß
´ÆüÖæ­Ö ¤üÖê­Ö ¾ÖÂÖÖÔ ¯ÖµÖÕŸÖ µÖ¿ÖþÖ߯֝Öê úÖµÖÔ úêü»Öê. ´ÖÆüÖ¸üÖ¹]ÅõüÖ“Öê ¸ü֕֍úßµÖ
­ÖêŸÖ韾ֲÖÓ•ÖÖ¸üÖ•ÖÖŸÖߟÖ߻־µÖŒŸÖߍú›êü,úÖÆüß¾ÖÂÖÔ†ÃÖŸÖÖÓ­ÖÖ,ŸµÖÖ“ÖÖ»ÖÖ³Ö
²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ•ÖÖŸÖß»ÖÖ—ÖÖ»Ö֍úÖ?ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖ߻ָü֕֍úßµÖ•Ö֝Öß¾ÖÖ¾ÖÖœüŸÖÖ껵ÖÖ
úÖ?µÖÖ“ÖꆬµÖµÖ­Öú¸üÖê†Ö¾Ö¿µÖúšü¸üŸÖê.²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ•ÖÖŸÖ¯ÖÖ¸Óü¯ÖÖ׸üú¾Ö
ÃÖ¸Óü•ÖÖ´Ö¿ÖÖÆüß¾µÖ¾ÖãÖê“Ö߆ÃÖ»µÖÖ´ÖãôꟵÖÖ­ÖêŸÖ韾ÖÖ“ÖÖ¯ÖγÖÖ¾Ö´ÆüÖÖ¾ÖÖן֟֍úÖ
¸ü֕֍úßµÖ¾µÖ¾ÖãÖê¾Ö¸ü¯Ö›üŸÖ­ÖÖÆüß.ŸµÖÖ´ÖãôꟵÖÖÓ“µÖÖŸÖß»ÖÃÖÖ´ÖÖו֍ú¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö
ÆüÖê‰ú¿Öú»Öê»Öê­ÖÖÆüß,»ÖÖêú¿ÖÖÆüß¾µÖ¾ÖãÖêŸÖ•Ö­ÖŸÖꓵÖÖ¸ü֕֍úßµÖÃÖÆü³Ö֐Ö
¯ÖÎ׍ÎúµÖê»ÖÖ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖêãÖÖ­Ö†ÃÖŸÖê.¯Ö¸ÓüŸÖãÆüß•ÖÖŸÖ¸ü֕֍úßµÖÃÖÖ´ÖÖ•Öߍú¸üÖ
¾Ö¸ü֕֍úßµÖÃÖÆü³Ö֐ÖÆêüê¯Ö¸üïָüÖÃÖ¯Öã¸üúšü¸üŸÖÖŸÖÆêüŸÖŸ¾Ö²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ•ÖÖŸÖßÃÖ
¤êüÖ߻ֻÖ֐Öæ¯Ö›üŸÖê,ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖ߻ֆ–ÖÖ­Ö,×­Ö¸üÖ¸üŸÖÖ,¤üÖ׸ü¦,³Ö™üÓúŸÖßµÖÖ
úÖ¸üÖÖ´ÖãôꟵÖÖÓ“Öê¸ü֕֍úßµÖÃÖÖ´ÖÖ•Öߍú¸üÖ¾Ö¸ü֕֍úßµÖÃÖÆü³Ö֐־ÖÖœü»Öê»ÖÖ
­ÖÖÆüß.
³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖŸÖ •ÖÖŸÖß ¾µÖ¾ÖãÖê»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ãÖÖ­Ö
†ÃÖ»µÖÖ´Öãôê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¸ü֕֍úßµÖ ¯ÖÖ ÊÖ †»¯ÖÃÖӏµÖÖӍú •ÖÖŸÖß“ÖÖ (Vote
Bank ) ´ÖŸÖ¯Öêœüß ´ÆüÖæ­Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü ú¸üŸÖÖŸÖ. ¯Ö¸ÓüŸÖã ŸµÖÖ“ÖÖ »ÖÖ³Ö ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ
•ÖÖŸÖߟÖ߻֭ÖêŸÖ韾־ÖÖœüßÃÖÖšüß—ÖÖ»Öê»ÖÖ­ÖÖÆüß.
²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ ¿Ö²¤ü ¾µÖ㟯֢Öß :-
'²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ' µÖÖ ¿Ö²¤ ¾µÖ㟯֢Öß ²Ö§»Ö †­Öêú ´ÖŸÖ¯ÖξÖÖÆü †ÖÆêüŸÖ.
ŸÖÃÖê“Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ •ÖÖŸÖß»ÖÖ ‡ŸÖ¸ü †­Öêú ­ÖÖ¾ÖÖÓ­Öß †ÖêôÖ»Öê •ÖÖŸÖê. ü
"The Term 'Banjara' does not indicate any particular
Caste or role. It denotes a profession of transporting
Foodgrains."2
''²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ»ÖÖêúÖÓ­ÖÖ²ÖÓ•ÖÖ¸üß,²Ö­Ö•ÖÖ¸üÖ,زÖΕÖÖ¸üß,»Ö´Ö֝Ö,»Ö´Ö֝Öß,»ÖÓ²ÖÖ›üß,
July,2013
»ÖÓ²ÖÖ›üÖ,»ÖÓ²ÖÖ›üÖêÆü,ÃÖãúô߇.†­Öêú­ÖÖ¾Öê†ÖÆêüŸÖ.†Ö¯Ö†Ö¯ÖÃÖÖŸÖ²ÖÖê»ÖŸÖÖÓ­ÖÖ
Æêü »ÖÖêú þ֟Ö:»ÖÖ 'ÖÖê¸ü' ´ÆüÖæ­Ö ÃÖÓ²ÖÖê¬ÖŸÖÖŸÖ.''3 "The Banjaras as a
main group popularly address each other through out
the Country as "GOR". The Term 'GOR' is not used
either by any historin or the general public any where
in India."4
²Ö­Ö•ÖÖ¸üß:-²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ»ÖÖêúÖÓ“ÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö¾ÖÖÆüŸÖãú¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ×­Ö×´Ö¢ÖÖ­ÖêÃÖÖŸÖŸµÖÖ­Öê
•ÖӐֻÖÖ¿Ö߆ֻÖê»ÖÖ†ÖÆêü.''²Ö­Ö•ÖÖ¸üß´ÆüÖ•Öê¾Ö­ÖÖŸÖ߻ֳֵÖӍú¸ü¯ÖÎ֝µÖÖÓ“ÖÖ
†Öם־֭ÖÖ“µÖÖ†ÖÁÖµÖÖ­Öê¸üÖÆüÖÖ·µÖÖ“ÖÖê¸ü,»Öã™üÖ¹ý,¸üցÖÃÖÖÓ“ÖÖ­Öֿ֍ú¸üÖÖ¸êü
†Öם־֭ÖÖŸÖˆŸ¯Ö®ÖÆüÖêÖÖ·µÖÖ¾Ö­Öï֟Öà“ÖÖµÖÖꐵֈ¯ÖµÖÖêÖú¸üÖÖ¸êü²Ö­Ö+
•Ö + †¸üß = ²Ö­Ö•ÖÖ¸üß †ÃÖê ­ÖÖ¾Ö ¯Ö›ü»Öê.''5
»Ö´Ö֝Öß:-''ÃÖÓÍéúŸÖÖŸÖ߻־ÖÖם֕µÖ´ÆüÖ•Öê¾µÖÖ¯ÖÖ¸üµÖÖ¿Ö²¤üÖ¾Ö¹ý­Ö²Ö­Ö•Ö
؍ú¾ÖÖ ¾Ö­Ö•Ö ÆüÖ ¿Ö²¤ü ×­Ö‘ÖÖ»ÖÖ ¾Ö ŸµÖÖ¾Ö¹ý­Ö µÖÖ »ÖÖêúÖÓ­ÖÖ ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ Øú¾ÖÖ
²Ö­Ö•ÖÖ¸üÖ Æêü ­ÖÖ¾Ö ×´ÖôÖ»Öê / ŸÖÃÖê“Ö Æêü »ÖÖêú »Ö¾ÖÖ ´ÆüÖ•Öê ´Ößšü ¾ÖÖÆæü­Ö ­ÖêŸÖ
†ÃÖŸÖ ´ÆüÖæ­Ö ŸµÖÖÓ­ÖÖ '»Ö´Ö֝Öß' †ÃÖêÆüß ­ÖÖ¾Ö ¯Ö›ü»Öê.''6
ز֕ÖÖ¸üß - ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ :- Æêü ˆ¢Ö¸êüú›êü 'ײÖΕÖÖ¸üß' µÖÖ ­ÖÖ¾ÖÖ­Öê Æüß †ÖêôÖ»Öê
•ÖÖŸÖÖŸÖ.''ײָÓü•Ö¸ü'ÆüÖ¯ÖÖÙ¿ÖµÖ­Ö¿Ö²¤ü†ÖÆêü,ŸÖÖêŸÖÖÓ¤ãüôÖ“ÖÖ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üú¸üÖÖ¸êü
¾ÖÖ ¬Ö­ÖãµÖÖÃÖ »Ö֐֝ÖÖ·µÖÖ ²Ö֝ÖÖÓ“ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ú¸üÖÖ¸êü (×­ÖÙ´ÖŸÖß ú¸üÖÖ¸êü)
†¿ÖÖ†£Öá,¯ÖÖÙ¿ÖµÖ­Ö³ÖÖÂÖêŸÖê»ÖÖ•ÖÖŸÖÖê.¯ÖÖÙ¿ÖµÖ­Ö'ײָÓü•Ö¸ü'µÖÖ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ
†¯Ö³ÖÎÓ¿Ö ÆüÖê‰ú­Ö 'زÖΕָüß' †ÃÖÖ ¿Ö²¤ü ¹ œü —ÖÖ»ÖÖ.''7
¾ÖÖ•Ö :- Öã•Ö¸üÖ£Öß ´Ö¬µÖê '¾ÖÖ•Ö' µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ 'ŸÖÖÓ›üÖ' †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê.
''¾ÖÖ•Ö+¸ü=¾ÖÖ•Ö¸ü,¾ÖÖ•ÖÖ¸ü߆¿ÖߐÖã•Ö¸üÖ£Öß¿Ö²¤üÖŸÖæ­Ö¾µÖ㟯֢Ö߯ÖÖÆüŸÖÖ
ŸÖÖÓ›ü¶Ö­Öê ×±ú¸üÖÖ¸êü ŸÖê ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ †ÃÖÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê.''8
²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ-¯Ö›üߟִ֕Öß­Ö:-'²ÖÓ•Ö¸ü'ÆüÖˆ¤ãÔü³ÖÖÂÖêŸÖ߻ֲֿ¤ü†ÖÆêü.ŸµÖÖ“ÖÖ†£ÖÔ
¯Ö›üߟִ֕Öß­Ö†ÃÖÖ†ÖÆêü.ØÆü¤üߟֲÖÓ•ÖÖ›ü,´Ö¸üÖšüߟ־ÖÓ•ÖÖ›ü,†ÃÖê´ÆüÖŸÖÖŸÖ.
¾ÖÖÓ—Ö-¾ÖÖÓ—ÖÖê™üß-¾ÖÖÓ•ÖÆêü¿Ö²¤ü´Ö¸üÖšüߟִÖã»Ö²ÖÖô­ÖÆüÖêÖÖ·µÖÖÄÖß²Ö§»Ö¾ÖÖ¯Ö¸üÖŸÖ
†ÖÆêü, µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ×­Ö±úô †ÃÖÖ †ÖÆêü. ŸÖê¾ÆüÖ''²ÖÓ•ÖÖ¸ü •Ö×´Ö­Öß¿Öß —֐֛æü­Ö,
´ÖêÆü­ÖŸÖú¸üÖÖ¸üÖ,ŸµÖÖ•Ö×´Ö­Öß¿Öß¿Ö¡ÖãÃÖ´ÖÖ­Ö»ÖœüÖÖ¸üÖ,—֐֛æü­Öן֓Öê´Öãô
þֹý¯Ö²Ö¤ü»Öå­ÖןֻÖÖׯ֍úÖÃÖµÖÖꐵ֍ú¸üÖÖ¸üÖ,†ÃÖÖ•ÖÖêŸÖÖê²ÖÓ•ÖÖ¸ü+†×¸ü
´ÆüÖ•Öê ²ÖÓ•ÖÖ¸üß ¾ÖÖ ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ ÆüÖêµÖ.'' 9 ²ÖÓ•ÖÖ¸üß »ÖÖêúÖÓ“ÖÖ ²ÖÓ•Ö¸ü •Ö×´Ö­Öß¿Öß
׭֍ú™ü“ÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö†ÖםÖÃÖӯ֍ÔúÆüÖêŸÖÖ.¬ÖÖ­µÖÖ“µÖÖ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ×­Ö×´Ö¢ÖÖ­Öê²ÖÖôÖ»Ö껵ÖÖ
Æü•ÖÖ¸üÖê, »Ö֏ÖÖê ÖÖµÖà“Öß - ²Öî»ÖÖÓ“Öß “ÖÖ·µÖÖ“Öß, ¤ü֝ÖÖ ¾Öî¸üÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖãÖÖ
¯ÖÖÆüµÖÖÃÖÖšüß ŸÖÃÖê“ÖÃÖî­µÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ“µÖÖ ¯ÖÎ֝µÖÖ“Öß ´ÆüÖ•Öê Æü¢Öß,‘ÖÖê›êü, ˆÓ™ü
µÖÖÓ“µÖÖ“ÖÖ·µÖÖÓ“Öß¾µÖ¾ÖãÖÖ¯ÖÖÆüµÖÖÃÖÖšüß,¸üÃÖ¤ü¯Öã¸ü׾֝µÖÖÃÖÖšüß²ÖÓ•ÖÖ¸ü•Ö´Öß­Ö
ŸÖÖ²µÖÖŸÖ †Ã֝Öê Ö¸ü•Öê“Öê †ÃÖê, †¿ÖÖ ²ÖÓ•ÖÖ¸ü •Ö´Öß­Öß¾Ö¸ü ¾ÖÖß־µÖ ú¸üߟÖ
¸üÖ×Æü»µÖÖ­Öê ¤êüÖᯙ ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ ­ÖÖ¾Ö ¹ýœü ÆüÖêŸÖ Öê»Öê †ÃÖÖ¾Öê.
»Ö´ÖÖÖ :- ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ »ÖÖêúÖÓ­ÖÖ“Ö »Ö´Ö֝Ö, »Ö³Ö֝Ö, »ÖÓ²ÖÖ›üß, µÖÖ ­ÖÖ¾ÖÖ­ÖêÆüß
†ÖêôÖ»Öê•ÖÖŸÖê.»Ö¾ÖÖ´ÆüÖ•Öê´Ößšü,»Ö¾ÖÖµÖÖ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ¾ÖÖ¯Ö¸ü×´Öšü֍ú¸üߟÖÖ

2. 82 RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION
International Indexed & Refereed Research Journal, ISSN 0975-3486, (Print) E-ISSN-2320-5482, July,2013 VOL-IV *ISSUE- 46
ÃÖÓÍéúŸÖÖ꟯ֳ֮ÖÖÂÖÖÓ´Ö¬µÖêÆüÖêŸÖÖê.´Ö¸üÖšüߟÖÃÖ㬤üÖÆüÖêŸÖÖê.'»Ö¾ÖÖ'µÖÖ¿Ö²¤üÖÃÖ
'úÖ¸ü' ´ÆüÖ•Öê úŸÖÖÔ-ú¸üÖÖ¸üÖ ÆüÖ ¯ÖΟµÖµÖ »Ö֐Öæ­Ö ¿Ö²¤ü ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖê, ŸÖÖê
»Ö¾ÖÖú¸ ''ŸµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê ´ÖßšüÖ¿Ößü ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ Øú¾ÖÖ ´Ößšü ú¸üÖÖ¸üÖ.
¾ÖÖם֕µÖ+ú¸üÖ+úÖÃÖ µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ú¸üÖÖ¸üÖ, ŸµÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü
»Ö¾ÖÖ+úÖ¸ü´ÆüÖ•Öê´ÖßšüÖ“ÖÖ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü+úÖ¸ü´ÆüÖ•Öêú¸üÖÖ¸üÖ,»Ö¾ÖÖúÖ¸ü
²Öî»ÖÖ“Öê ¯ÖÖšüß¾Ö¹ý­Ö ‡ÓÖ륅 ÃÖã¬ÖÖ¸üÖÖ ¯Öã¾ÖÔ úÖôÖŸÖ ÃÖ´Ö㦠׍ú­ÖÖ·µÖ֍ú›æü­Ö
¤êü¿ÖÖӟ֐ÖÔŸÖ³Ö֐ÖÖŸÖ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üú¸üߟִÆüÖæ­ÖŸµÖÖÓ­Öֻ־֝֍úÖ¸ü†ÃÖê´ÆüÖŸÖ.
¸üßÖê-¸êü»¾Öê¯Öã¾ÖԍúÖôÖŸÖ×´ÖšüÖ“ÖÖ¯ÖãÖÔ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üµÖÖ“ÖÃÖ´ÖãÆüÖŸÖÆüÖêŸÖÖ,ŸµÖÖÓ­ÖÖ
ÃÖ´Ö㦠׍ú­ÖÖ·µÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ¯ÖΤêü¿ÖÖŸÖ »Ö´ÖÖÖ Æêü ­ÖÖ¾Ö ¹ýœü —ÖÖ»Öê.''10
»Ö´Ö֝Öß :- »ÖãÖÖ ­Ö¤üߟÖã­Ö ´Ößšü †ÖÖæ­Ö ŸµÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ú¸üÖÖ¸êü ŸÖê »Ö´Ö֝Öß
¾µÖ㟯֢ÖߍúÖÆüß²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ»ÖÖêú†µÖÖ׵֍úÖ´ÆüÖæ­ÖÃÖÖӐ֟ÖÖŸÖ.ŸµÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ
''Æêü »ÖÖêú,»Ö¾ÖÖ´ÆüÖ•Öê´Ößšü¾ÖÖÆæü­Ö­ÖêŸÖ†ÃÖŸÖ´ÆüÖæ­ÖŸµÖÖÓ­ÖÖ '»Ö´Ö֝Öß'
†ÃÖê Æüß ­ÖÖ¾Ö ¯Ö›ü»Öê †ÖÆüê.''11 †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÖ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖÓÍéúŸÖß úÖêÂÖÖŸÖ
†ÖœüôŸÖÖê.
"In Goathe Laman are littleknown communitymainly
engaged in various construction works as daily wage
labourers."12
»Ö²ÖÖ­ÖÖ/»Ö³ÖÖ­ÖÖ:- "ThetermLabanaappearstobederived
fromlun(salt)andbana(trade)andtheLubana,Lobana
or Libana was doubtless the great salt-trading Caste,
as the Banjara was the general carrier, informer times,
Indeed the Labana is occasionally called a Banjara.
They are almost wholly confined to the sub-inohtane
districts and Kangara but are munerous in Lahore and
alsofoundinGujranwalaandFerozepur.Muzaffargath
and Bahawalpur also contain Labana colonies."13
“ÖÖ¸üÖ:- ''“Ö¸ü“Ö׻֟ևן֓ÖÖ¸üÖ:†ÃÖê´ÖÖ­ÖŸÖÖŸÖ.ÃÖŸÖŸÖ“Öֻ֝Öê×±ú¸üÖê
úÖêšêüÆüß­ÖÛãָü־֝ÖêµÖÖ†£ÖÖÔ­Öê²ÖÓ•ÖÖ¸üÖÓ­ÖÖ“ÖÖ¸üÖ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ''14†ÃÖê´Æü™ü»Öê
•ÖÖŸÖê.
»ÖÓ²ÖÖ›üß :-''²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ Øú¾ÖÖ ²Ö•ÖÖ¸üßÆüß »Ö´ÖÖ­Ö Øú¾ÖÖ »ÖÓ²ÖÖ›üß µÖÖ ­ÖÖ¾ÖÖ­ÖêÆüß
†ÖêôÖ»Öê•ÖÖŸÖÖŸÖ.³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖŸµÖÖÓ“Öê¾ÖÖß־µÖ׾֏Öã¸ü»Ö껵ÖÖþֹý¯Ö֟֐Öã•Ö¸üÖŸÖ,
´ÖÆüÖ¸üÖ¹]Åõü, ú­ÖÖÔ™üú, †ÖÓ¬ÖÎ ‡. ¯ÖΤêü¿ÖÖŸÖ †ÖœüôŸÖê. ŸµÖÖÓ“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÆüÖ
¬ÖÖ­µÖ, ´Ößšü, ­ÖÖ¸üô ¾Ö ‡ŸÖ¸ü ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ¯Öã¸ü׾֝µÖÖ“ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ''15
ÃÖãÖ»Öß-ÃÖãÖÖ»Öß:-''¤üֳׁ֝ÖÖ¸üŸÖÖŸÖÃÖã¯ÖÖ¸üß»ÖÖÃÖãÖ»Öß,ÃÖãúÖ»Öß´ÆüÖŸÖÖŸÖ.
ŸµÖÖ †£ÖÖÔ­Öê ¬ÖÖ­µÖ, ÃÖã¯ÖÖ¸üß, ŸÖÖÓ¤ãüô, ´Ößšü ‡. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ú¸üÖÖ¸êü ²Ö­Ö•ÖÖ¸üß
ÃÖ´ÖÖ•ÖÖÃÖÃÖãÖ»Öß,ÃÖãúÖô,Ã֍úô߸üµÖÖ­ÖÖ¾Öê¤üׁ֝֍ú›êü†ÖêôÖ»Öê•ÖÖ‡.''16
ŸÖê»ÖÖã ³ÖÖÂÖêŸÖ 'ÃÖãÖÖ»Öß' ´ÆüÖ•Öê '“ÖÖӐֻµÖÖ ÖÖµÖß“µÖÖ úô¯Ö' µÖÖ †£ÖÖÔ­ÖêÆüß
†ÖÓ¬ÖÎ,ŸÖÖ´Ößô­ÖÖ›ãü,ú­ÖÖÔ™üú,ê¸üô‡.¤üׁ֝֯ÖÎÖÓŸÖ֟֐ÖÖê¬Ö­Ö²ÖÖôÖÖÖ·µÖÖ
²ÖÓ•ÖÖ·µÖÖÓ­ÖÖ 'ÃÖãÖÖ»Öß' ´ÆüÖæ­Ö †ÖêôÖ»Öê •ÖÖŸÖê. ÃÖÓ¯ÖãÖÔ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ
•ÖÖŸÖß»ÖÖ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ,»Ö´Ö֝Ö,»Ö´Ö֝Öß,»ÖÓ²ÖÖ›üÖ,ÃÖãÖ»Ö߇.­ÖÖ¾ÖÖ­Öê†ÖêôÖ»Öê
•ÖÖŸÖê.²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ•ÖÖŸÖß“ÖÖ´Ö㏵־µÖ¾ÖÃÖÖµÖÆüÖ¾ÖÖÆüŸÖãú¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÆüÖêŸÖÖ.ØÆü¤üß-
´Ö¸üÖšüß¿Ö²¤üúÖêÂÖÖŸÖÆß ''²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ´ÆüÖ•Öê“ÖÖ»ÖŸÖê ×±ú¸üŸÖê¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß''17
²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ »ÖÖêú ‡ŸÖ¸ü ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ¯ÖÖÃÖæ­Ö †Ö¯Ö»Öß ¾ÖêÖôß †ÖêôÖ
¤ü¿ÖÔ׾֝µÖÖÃÖÖšüß Ã¾ÖŸÖ:»ÖÖ 'ÖÖê¸ü' ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ ´ÆüÖ¾Öã­Ö ‘ÖêŸÖÖŸÖ, ŸÖ¸ü •Öê ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ
­ÖÖÆüßŸÖ ŸµÖÖÓ“ÖÖ ˆ»»ÖêÖ ŸÖê 'úÖê¸ü' µÖÖ ­ÖÖ¾ÖÖ­Öê ú¸üŸÖÖŸÖ.18
''²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ •ÖÖŸÖ Æüß ´ÖÆüÖ³ÖÖ¸üŸÖ úÖôÖŸÖÆüß †Ûß֟¾ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖß.
²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ•ÖÖŸÖß“ÖևןÖÆüÖÃÖÆüÖ3000¾ÖÂÖÖÔ¯Öæ¾Öá“ÖÖ†ÖÆêü.¸üÖ¬ÖÖ†ÖםִÖÖê»ÖÖ
(´Öú¸Óü¤ü) µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÖÃÖæ­Ö ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ •ÖÖŸÖß“Öß ‡ŸÖ¸ü ¿Ö֏ÖÖÓ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ
Ö껵ÖÖ“Öß †ÖµÖÖ׵֍úÖ †ÖÆêü.'' 19 ²Ö㬤ü úÖôÖŸÖÆüß ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ •ÖÖŸÖß“µÖÖ
†Ûß֟¾ÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß,''ÖÖîŸÖ´Ö ²Ö㬤üÖ»ÖÖ–ÖÖ­Ö ¯ÖÎÖ¯ŸÖ—ÖÖ»µÖÖ­ÖÓŸÖ¸ü ŸµÖÖÓ­ÖÖ¯ÖΣִÖ
פüÃÖ»ÖÖŸÖÖê²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ»ÖÖêúÖÓ“ÖÖŸÖÖÓ›üÖ,ŸµÖÖÓ“ÖÖ­Öֵ֍ú³Ö••Öæ, µÖÖ­Öê†Ö¯Ö»µÖÖ
•Ö¾Öô߻ֱú»ÖÆüÖ¸üÖÖîŸÖ´ÖÖ»ÖÖפü»ÖÖ†ÖםֵÖÖ“Ö¾Öêôß•ÖӐֻÖÖŸÖ߻ֵÖÖ³Ö••Öæ»ÖÖ
ÖÖîŸÖ´Ö ²Ö㬤üÖ­Öê ¬Ö´ÖÖÕ“Öß ×¤üÖÖ ×¤ü»Öß.''20, †ÃÖê ¾ÖÖÔ­Ö ê »Öê»Öê †ÖœüôŸÖê.
†¿ÖÖ¯Ö΍úÖ¸êü'²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ'ÆüÖ¿Ö²¤ü¾µÖ㟯֢ÖߟµÖÖÓ“µÖÖ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ؍ú¾ÖÖ³ÖδÖÓŸÖ߆¿ÖÖ
×¾Ö׾֬֍úÖ¸üÖÖÓ­Öß—ÖÖ»Öê»Ö߆֜üôŸÖê.´ÖÖ¡ÖµÖÖŸÖ'²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ'ÆüÖ¿Ö²¤ü³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ
•ÖÖß֯ÖΓÖ×»ÖŸÖ†ÃÖ»µÖÖ“Öê†ÖœüôŸÖê.
²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ ×•Ö¯ÃÖß †ÖµÖÔ / †­ÖÖµÖÔ ÃÖÖ´µÖ ¾Ö ¯Ö¸üïָü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö :-
ו֯ÃÖß :-
"The world Nomad does not exclusively refer to the
pastoral nomads only, but also to all those persons,
who constantlywanderneitheranddonotleadasettied
life.Theyneitherpossesonlyandoftheirownnorhave
any home."21
'¸üÖê´ÖÖ­Öß ×•Ö¯ÃÖß', µÖÖ †´Öê׸üúÖ, ¸ü׿ֵÖÖ, †Öòº]Åäõ×»ÖµÖÖ
†ÖםֵÖã¸üÖê¯Ö³Ö¸ü¯ÖÃÖ¸ü»Ö껵ÖÖ³Ö™üŒµÖÖ•Ö´ÖÖŸÖß¿Ö߆ÃÖ»Öê»ÖÖ†Ö¯Ö»ÖÖ¯Öã¾ÖÖÔ­Öã²ÖÓ¬Ö
†Ö•ÖÆüß ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ »ÖÖêú ´ÖÖ­ÖŸÖÖŸÖ.
''ו֯ÃÖß Æêü ´Öæ»ÖŸÖ: ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖæ­Ö“Ö †Ö»Öê †ÃÖÖ¾ÖêŸÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖæ­Ö
¤üÖê­Ö Æü•ÖÖ¸ü ¾ÖÂÖÖÔ¯Öæ¾Öá ŸµÖÖÓ­Öß µÖã¸üÖê¯Ö, †´Öê׸üê ú›üᯙ ¤êü¿ÖÖŸÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü
ê »Öê †ÃÖê ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. •Öã»Ö´Öß †ÖÎú´ÖÖÖ»ÖÖ ¿Ö¸üÖ ­Ö •ÖÖŸÖÖ, †Ö¯Ö»Öê
†Ûß֟¾Ö×™üú׾֝µÖÖÃÖÖšü߆ÖםÖþÖÖ׳ִÖÖ­ÖÖ»ÖÖˆÖê¯ÖÖÖµÖê‰ú­ÖµÖêµÖÖÃÖÖšüß,
ו֯ÃÖà­ÖÖãֻÖÖÓŸÖ¸üú¸üÖ¾Öê»Ö֐ֻÖê.''22¯ÖÎ×ÃÖ¬¤ü³ÖÖÂÖ×¾Ö¤ü†ÖםָüÖê´ÖÖ­Öß
×¾Ö¿ÖêÂÖ–Ö µÖÖ­Ö úÖê¸ü¾ÖÖ­Ö ¯ÖÖî¾Ãúß“µÖÖ ´ÖŸÖê'' µÖã¸üÖê¯Ö ו֯ÃÖß ¾Öê ¸üÖ•Ö¯ÖæŸÖ µÖÖ
Ö×¡ÖµÖ µÖÖꬤüÖ Æîü, ו֭ÆüÖê­Öê ÃÖ­Ö 1912´Öê ŸÖ¸üÖ‡Ô ú µÖ㬤ü´Öê ´ÖãÆü´´Ö¤ü ‘ÖÖê¸üß
«Ö¸üÖ ¯Ö飾Ö߸üÖ•Ö “ÖÖîÆüÖ­Ö úß ¯Ö¸üÖ•ÖµÖ ¯Ö¸ü ¤êü¿Ö ŸµÖÖÖ ×¤üµÖÖ £ÖÖ''23
"The world Book -VolumeVIII" µÖÖŸÖÆüßו֯ÃÖß
ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ŸÖê ´Öæô“Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ †ÖÆêüŸÖ †ÃÖÖ ˆ»»ÖêÖ †ÖœüôŸÖÖê. "Gyp-
sies-are a group of wandering people whose ancestors
originally lived in India, Today Gypsies live in almost
every part of the world, some have settled down, but
manyGypsies are still nomads......"24 The NewEncy-
clopediaBritannica-VolumeIV
µÖÖ´Ö¬µÖê Æüß ×•Ö¯ÃÖß Æüß ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ •Ö´ÖÖŸÖ †ÖÆêü. "In fact, their
history and spoken language can be traced back to
India, wherein allprobability, theyoriginated when or
why they left India is unknown, but it is probably that
they left on several occasions and for different rea-
sons..."25TheEncyclopediaAmericana-Volume-XIII
µÖÖ´Ö¬µÖê Æüß ×•Ö¯ÃÖß Æüß ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖæ­Ö †Ö»Öê»Öß ³Ö™üúß •Ö´ÖÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ“ÖÖ
ˆ»»ÖêÖ †ÖœüôŸÖÖê, ŸÖÖê µÖÖ¯ÖδÖ֝Öê "The Gypsies are a nomadic
peoplewhobaganmigratingintoEuropefromtheEast
inthe 14th
centurycomingfromIndia."26
Newstandard
Encyclopedia - Volume six µÖÖŸÖ ¤êüÖß»Ö ×•Ö¯ÃÖß †Ö×Ö ³ÖÖ¸üŸÖ
µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯Ö™ü ê»Öê»ÖÖ †ÖÆêü, ŸµÖÖ­ÖãÃÖÖ¸ü "Gypsies or Gipsies
both jipsize a dark skinned people living mainly in
EuropeandtheAmericans.Theyaretraditionallywan-
derersandmanyclingtothiswayoflifeStatestraikers.
Those who have settled down still observe many of

3. 83RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION
International Indexed & Refereed Research Journal, ISSN 0975-3486, (Print) E-ISSN-2320-5482, July,2013 VOL-IV *ISSUE- 46
their traditional customs they call themselves Roma-
niestheirlanguageisrelatedtolanguageofIndiawhere
the Gypsies are thought to have originated."27
²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ
†³µÖÖÃ֍úÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ''ˆ¢Ö¸ü ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ¯ÖÓ•ÖÖ²Ö, Æü׸üµÖ֝ÖÖ, ¸üÖ•ÖãÖÖ­Ö
µÖê£Öᯙ ¯ÖΤêü¿ÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ“Öê ´Öæô ãÖÖ­Ö †ÖÆêü. ‡.ÃÖ. 1112 ´Ö¬µÖê ¯Ö飾Ö߸üÖ•Ö
“Ö¾Æü֝ֆÖםִÖÆÓü´Ö¤ü‘ÖÖê¸üßµÖÖÓ“µÖÖŸÖ—ÖÖ»Ö껵ÖÖ¤ãüÃÖ·µÖÖµÖ㬤üÖŸÖ¯Ö飾Ö߸üÖ•Ö
“Ö¾Æü֝ֆ֯ֆ֯ÖÃÖÖŸÖ߻ֳÖÖÓ›üÖÖ´Öãôê¯Ö¸üÖ³ÖæŸÖ—ÖÖ»ÖÖ.ŸµÖÖÓ“ÖêÃÖî­µÖÖŸÖß»Ö,
ˆ¢Ö¸êüú›ü߻֯ÖΤêü¿ÖÖŸÖß»ÖÃÖî­µÖ,´ÖÆÓü´Ö¤ü‘ÖÖî¸üß­Öêפü»»Öß“Öê(‡Ó¦¯ÖÎãÖ)ŸÖŸÖ,
úÖ²Öß•Ö ê »µÖÖ­ÖÓŸÖ¸ü ×Æü´ÖÖ»ÖµÖÖ“Öê ¯Ö¾ÖÔŸÖ ¸üÖӐÖÖ´Ö¬µÖê ׾֏Öã¸ü»Öê Öê»Öê, ŸÖê ‹ú
¤ü»ÖÆüÖêŸÖê.µÖÖ“Ö¤ü»ÖÖ­ÖêŸÖ¸üÖ‡Ô¯ÖΤêü¿ÖÖŸÖ•Ö´Ö²ÖÃÖ×¾Ö»ÖÖŸÖê‡ÓÖΕÖÖÓ“Öê²Ö¸üÖê²Ö¸ü“µÖÖ
»ÖœüÖ‡Ô¯ÖÖ¾ÖêŸÖÖêŸÖêŸÖê£Öê²ÖßÖߍú¹ý­Ö¸üÖ×Æü»Öê.µÖÖ¤ü»ÖÖ“ÖÖ¯ÖÆüÖ›ü߯ÖΤêü¿ÖÖŸÖß»Ö
•Ö´ÖÖŸÖß¿Öß ÃÖÓµÖÖêÖ ÆüÖê‰ú­Ö '²Ö­Ö•ÖÖ¸üß' Æüß •Ö´ÖÖŸÖ †Ûß֟¾ÖÖŸÖ †Ö»Öß.....
µÖÖ“ÖµÖ㬤üÖŸÖ߻֋ú¤ü»Ö'¸üÖê´ÖÖ­Öê”ûÖ¾Öê'†±úÖםÖßÖÖ­Ö“µÖÖ¸üßµÖÖ­Öê¤êü¿ÖÖÓŸÖ¸üߟÖ
—ÖÖ»Öê ŸÖê“Ö ¯Öãœêü '¸üÖê´ÖÖ' µÖÖ ­ÖÖ¾Öê †Ö•Ö×´ÖŸÖßÃÖ †ÖêôÖ»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.''28
†³µÖÖÃ֍úÖÓ­Ö߸üÖê´ÖÖו֯ÃÖß²ÖÖ²ÖŸÖ´Æü™ü»Öê†ÖÆêü׍ú,''³ÖÖ¸üŸÖßµÖ
ÃÖÓÍéúŸÖß •Ö¯Ö»Öê»Öê 'ו֯ÃÖß' Æêü ´Öæô“Öê ˆ¢Ö¸ü ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †ÃÖæ­Ö ŸÖê †ÖµÖÔ.....
¸üÖ•Ö¯ÖæŸÖ¾Ö•ÖÖ™ÖÓ“Öê¾ÖÓ¿Ö•Ö†ÖÆêêüŸÖ.¾ÖÖ¸Óü¾ÖÖ¸üÆüÖêÖÖ·µÖÖ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖ­Ö¸üÖ•ÖÖÓ“µÖÖ
þÖÖ·µÖÖÓ´Öãôê³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖˆ¢Ö¸êüú›üß»ÖÃÖß´ÖÖ¾ÖŸÖá¸üÖ•µÖÖÓ´Ö¬Öæ­ÖµÖÖ•Ö´ÖÖŸÖßÃÖ
‡.ÃÖ. 6 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖúÖŸÖ ²ÖÖÆêü¸ü ¯Ö›üÖ¾Öê »Ö֐ֻÖê. ŸÖê ¯Öæ¾ÖᓵÖÖ ¯ÖÓ•ÖÖ²Ö ¯ÖÎÖÓŸÖÖ“Öê,
×Æü´ÖÖ“Ö»Ö ¯ÖΤêü¿Ö µÖÖ ¸üÖ•µÖÖ“Öê ¾Ö ú¦¿ÖÖÃÖßŸÖ ×¤ü»»Öß, “ÖÓפüÖ›ü ŸÖÃÖê“Ö
¸üÖ•ÖãÖÖ­Ö“µÖÖ ÃÖß´Öêú›üᯙ ¸ü×Æü¾ÖÖÃÖß ÆüÖêŸÖ. ŸÖê ´Öæô“Öê '»Ö´Ö֝Öß' »ÖÓ²ÖÖ›üß
؍ú¾ÖÖ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ؍ú¾ÖÖ¾ÖÓ•ÖÖ¸üßÆüÖêŸÖ.ŸµÖÖÓ“Öê´ÖæôãÖÖ­Ö³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ¾ÖÖµÖ¾µÖêú›üß»Ö
ØÆü¤ú¿Ö¯Ö¾ÖÔŸÖÖ“ÖÖ¯ÖÖµÖ£ÖÖ†ÃÖÖ¾ÖÖ†ÃÖêÆüß´ÖÖ­Ö»Öê•ÖÖŸÖê.''29
¸üÖê´ÖÖו֯ÃÖß †³µÖÖÃ֍úÆüßµÖÖŸÖ ¯Öã™üߤêüŸÖÖÓ­ÖÖ ÃÖÖӐ֟ÖÖŸÖ ×ú,
"MostoftheRomaofEuropeandAmericanowbelieve
thattheyareRajputorJatsfromwhohadmigratedfrom
their Fathers to the foreign countries.... Numbers of
groups of Roma belong to Banjara."30 †³µÖÖÃ֍úÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê
ו֯ÃÖß´ÆüÖ•Öê²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ,ו֯ÃÖß“µÖÖ¸üÖê´ÖÖ­Öß³ÖÖÂÖê“ÖêÃÖÖ´µÖ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ³ÖÖÂÖê¿Öß
†ÖœüôŸÖê. ''¸üÖê´ÖÖ­Öß ³ÖÖÂÖÖ Æüß ÃÖÓÍéúŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ØÆü¤üß¿Öß ÃÖÖ´µÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê.
µÖÖ¾Ö¹ý­ÖŸÖê‡Ó›üÖê-†ÖµÖÔ­Ö†ÃÖ»µÖÖ“Öê•Ö֝־֟Öê.µÖÖ†Ö¬ÖÖ¸êüŸÖÃÖê“ÖµÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß
†­Öêú¯Ö΍úÖ¸êü¿ÖÖê¬Ö‘ÖêŸÖ»µÖÖ¾Ö¸üÆêü•Ö֝־֟Öêúß,³ÖÖ¸üŸÖÆêü“ÖŸµÖÖÓ“Öê´ÖæôãÖÖ­Ö
†ÖÆêü.''31†×Ö»Ö³ÖÖ¸üŸÖßµÖ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖÃÖê¾ÖÖÃÖÓ‘ÖÖ“µÖÖ†Æü¾ÖÖ»ÖÖŸÖÆüß²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ-
ו֯ÃÖß²ÖÖ²ÖŸÖ
"Our forgotten brothers and sisters who have
gone all over the world about 800 to 1000 years back
popularly knowas Roma (Gypsies) have becomeAm-
bassadors ofIndia and have preserved Indian tradition
culture, social life and folk arts and Indianness intact
eventoday."32
†ÃÖê´Æü™ü»Öê»Öê†ÖœüôŸÖê.ו֯ÃÖà“µÖÖ•Ö֐Öן֍ú¯Ö׸üÂÖ¤üÖ
Æüß ‡.ÃÖ. 1971 ¯ÖÖÃÖæ­Ö ‘ÖꝵÖÖŸÖ µÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ. »ÖÓ›ü­Ö µÖê£Öê 1971 ´Ö¬µÖê,
ŸµÖÖ­ÖÓŸÖ¸ü 1978 ´Ö¬µÖê וÖ×­Ö¾ÆüÖ, 1981 ´Ö¬µÖê ÖÖòØ™ü•Ö­Ö (¯Ö.•Ö´ÖÔ­Öß) ¾Ö
1990´Ö¬µÖê¾ÖÖÃÖÖÔ(¯ÖÖê»ÖÓ›ü)µÖê£ÖêµÖÖ¯Ö׸üÂÖ¤üÖ—ÖÖ»µÖÖ.³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ“ÖÓפüÖ›üµÖê£Öê
1976´Ö¬µÖê†ÖםÖ29,20,31†ÖòŒ™üÖê.1983´Ö¬µÖê†ÖÓŸÖ¸ü¸üÖê´ÖÖ-²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ
´ÖÆüÖêŸÃÖ¾Ö‘ÖꝵÖÖŸÖ†Ö»Öê†ÖÆêüŸÖ.ÊÖ¾ÖŸÖÔ´Ö֭֍úÖôÖŸÖ߻֑֙ü­ÖÖ†ÖםÖÃÖÓ¤ü³ÖÔ
»ÖÖÖŸÖ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ¾Öו֯ÃÖßµÖÖÓ“ÖÖ³ÖæŸÖúÖôÖŸÖ߻ָ֯üïָüÖÓ“ÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö
ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖê. †³µÖÖÃ֍úÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê "The Indian Gipsy a purely
Aryan Origion"33
´Ö֡֍úÖÆüß²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ†³µÖÖÃ֍úÖÓ“µÖÖ´ÖŸÖê²ÖÓ•ÖÖ¸üÖÆêü
ו֯ÃÖß¿Öß †Ö×Ö †ÖµÖÖÕ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ­ÖÃÖæ­Ö ŸÖß ‹ú þ֟ÖÓ¡Ö •Ö´ÖÖŸÖ †ÖÆêü.
²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ :- †ÖµÖÔ /†­ÖÖµÖÔ :- ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ Æêü †ÖµÖÔ †ÖÆêüŸÖ ׍ú †­ÖÖµÖÔ µÖÖ²Ö§»ÖÆüß
¾ÖêÖ¾ÖêÖôê´ÖŸÖ¯ÖξÖÖÆü†ÖœüôŸÖÖŸÖ.''†ÖµÖÖÔ“µÖÖŠú“ÖÖÓ´Ö¬Öæ­Ö,†ÖµÖÖÕ­Ö߆ֻ֯µÖÖ
¿Ö¡Öã“ÖÖ úÃÖÖ ­ÖÖ¿Ö ê »ÖÖ, ŸµÖÖÓ“Öß ¬ÖÖ­µÖÖ“Öß úÖêšüÖ¸êü ú¿Öß »Öã™ü»Öß µÖÖ“Öê
¾ÖÖÔ­Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü †ÖµÖÖÕ­Öß ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¿Ö¡ÖæÓ­ÖÖ '†Æüß' †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê
†ÖÆêü.34²ÖÓ•ÖÖ¸üÖÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ߻֛üÖꌵÖÖ»ÖÖؿ֐ֻÖ־֝µÖÖ“µÖÖ¯ÖΣÖê“ÖÖŠú¾Öê¤ü
úÖ»Öß­Ö¯ÖםֻÖÖêúÖÓ´Ö¬Ö߻֓ÖÖ»Öß׸üŸÖà¿ÖßÃÖÓ²ÖÓ¬Ö†ÃÖ»µÖÖ“Öê,ŸÖÃÖê“Ö''†¿Öß
Æüß ›üÖꌵÖÖ¾Ö¸ü ؿ֐Öê ¬ÖÖ¸üÖ ú¸üÖÖ¸üß •Ö´ÖÖŸÖ ´ÆüÖ•Öê Šú“ÖÖÓ´Ö¬µÖê ¾ÖÖÔ­Ö
êú»Öê»Öß, †ÖµÖÖÕ“Öê ¿Ö¡Öã †ÃÖ»Öê»Öß '†Æüß' Æüß •Ö´ÖÖŸÖ ÆüÖêµÖ.''ê35 †Æüß ×úÓ¾ÖÖ
¯Ö×Ö »ÖÖêú ›üÖꌵÖÖ¾Ö¸ü ׿ÖӐÖê ¬ÖÖ¸üÖ ú¸üߟÖ. ''†ÖµÖÔ¯Öæ¾ÖÔ úÖôÖŸÖᯙ »ÖÖêú
¾ÖéÂÖ³ÖÖ“Öß ¯Öã•ÖÖ ú¸üߟÖ, µÖÖ ¯Öã•ÖÖ ú¸üµÖÖ“µÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß¾Ö¹ý­Ö“Ö ›üÖꌵÖÖ¾Ö¸ü
úÖ›üß²ÖÖӬ֝µÖÖ“Öß (ؿ֐ֻÖ־֝µÖÖ“Öß)²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ•ÖÖŸÖߟ֯֬¤üŸÖÃÖã¹ý—ÖÖ»Öß
†ÃÖÖ¾Öß Æüê†Ö´Æüß ×•Ö³Öê¾Ö¸ü דָüÖ ´ÖÖ¸üߟÖ.†Ö•Ö¤êüÖ߻ֲÖÓ•ÖÖ¸üÖ •ÖÖŸÖߟÖß»Ö
úÖÆüß´Ö£Öå¸üÖ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ´Ö¬µÖê•Öß³Öê»ÖÖדָüÖ´ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ.µÖÖ¾Ö¹ý­Ö²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ•Ö´ÖÖŸÖ
†ŸÖ߯ÖÏÖ“Ö߭֍úÖôûÖ¯ÖÖÃÖæ­Ö³ÖÖ¸üŸÖßµÖ†ÖÆüêïÖ™üÆüÖêŸÖê.²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ†³µÖÖÃ֍úÖÓ­Öß
¤êüÖᯙ ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ Æêü †­ÖÖµÖÔ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ïÖ™ü êú»Öê †ÖÆêü.''
36²ÖÓ•ÖÖ¸üÖÆêü¸üÖ•Ö¯ÖæŸÖ†ÖÆêüŸÖ؍ú¾ÖÖ­ÖÖÆüßµÖÖ²Öª»Ö“Öß×¾Ö×¾Ö¬Ö
×¾Ö¾ÖÖ¤ü†ÖÆêüŸÖ.²ÖÓ•ÖÖ¸üÖÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öê´Öæôû¾ÖÖß־ÖãÖÖ­Ö¸üÖ•ÖãÖÖ­ÖÖŸÖ߻ֆÃÖ»µÖÖ­Öê
ÆüÖÃÖ´Ö֕ֆ֯֝ÖÖÓÃÖ¿Ö㬤ü¸üÖ•Ö¯ÖæŸÖÃÖ´Ö•ÖŸÖ†ÃÖê.¯Ö¸ÓüŸÖã´Öæôû¸üÖ•Ö¯ÖæŸÖÖÓ¿Öß
µÖÖÓ“ÖÖ úÖêÖŸÖÖÆüß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö­ÖÖÆüß.
­ÖÓŸÖ¸üÖÖêî¸üÖÖÖÓ­ÖÖ¸üÖšüÖê›ü,“Ö¾Æü֝Ö,¯Ö¾ÖÖ¸ü,•ÖÖ¬Ö¾Ö,ŸÖÓ¾Ö¸üÆêü¸üÖ•Ö¯ÖæŸÖ
µÖê‰ú­Ö×´ÖôûÖ»Öê,´ÆüÖæ­ÖŸµÖÖÓ“µÖÖ†Ö›ü­ÖÖ¾ÖÖÓ¯ÖÖÃÖæ­Ö²ÖÓ•ÖÖ¸üÖÃÖ´ÖÖ•ÖÆü߸üÖ•Ö¯ÖæŸÖ
²ÖÓ•ÖÖ¸üÖÃÖÓ²ÖÖê¬Öæ•ÖÖ‰ú»Ö֐ֻÖÖ.´ÖÖêÖ»ÖÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖÖ»ÖÖ´ÖÖêÖ»ÖÖÓ“µÖÖ¾Ö“ÖÔþÖÖ­Öê
‘ÖÖ²Ö¹ý­Ö ‡ŸÖ¸ü ÃÖ´ÖÖ•ÖÆüß ÃÖӍú™üúÖôûß ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ µÖê‰ú­Ö ×´ÖôûÖ»Öê
ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸üúÖÆü߸üÖ•Ö¯ÖæŸÖÆüßµÖê‰ú­Ö×´ÖôûÖ»ÖꟵÖÖÓ­ÖßÃÖӍú™üúÖôûß²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ
¾Öê¿Ö³ÖæÂÖ֍ú¹ý­Ö²ÖÓ•ÖÖ¸üÖÃÖ´ÖÖ•ÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü»Ö¤êüÖß“ÖÖ¾µÖ¾ÖÃÖֵ֍ú¹ý»Ö֐ֻµÖÖ­Öê
ŸÖê¾ÆüÖ¯ÖÖÃÖæ­ÖŸÖê²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ´ÆüÖæ­Ö†ÖêôûÖ»Öê•ÖÖ‰ú»Ö֐ֻÖê.37úÖÆüß²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ
†³µÖÖÃ֍úÖÓ“µÖÖ´ÖŸÖê ''²ÖÓ•ÖÖ¸üÖÆêü¸üÖ•Ö¯ÖæŸÖ­ÖÖÆüߟָüÖסֵ־ÖÓ¿Ö߸üÖ•Ö¾ÖÓ¿ÖßµÖ
†ÖÆêüŸÖ.''38²ÖÓ•ÖÖ¸üÖÆüÖ¸üÖ•Ö¯ÖæŸÖÖŸÖæ­Ö†Ö»ÖÖ†ÃÖŸÖÖŸÖ¸ü¸üÖ•Ö¯ÖæŸÖÖÓ¿ÖߟµÖÖÓ“ÖÖ
¸üÖê™üß²Öê™üß¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü¾ÖïÖ鿵ÖÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ߻֟µÖÖÓ“ÖêïÖ鿵ÖãÖÖ­ÖÆêü†²ÖÖ׬֟Ö
¸üÖÆü¾ÖµÖÖÃÖƾÖêÆêüÖŸÖê¯ÖÖŸÖÃÖê—ÖÖ»Öê»Öê­ÖÖÆü߆Öם֍êú¾Öôû³ÖÖ™üÖÓ­Ößפü»Öê»Öß
"²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ ´Öã׏ֵÖ֍êú ­Öֵ֍ú, µÖÖ­Öê ÃÖ¸ü¤üÖ¸ü úÆüŸÖê Æêüî
•ÖÖê¬Ö¯Öæ¸ü êú פü¾ÖÖÖ ´ÖãÖÖêŸÖ •ÖÖŸÖß êú ´ÖëÖÃÖß Æêüî
µÖÆüÖ êú ¸üÖ¾Ö ÃÖÖÆêü²Ö ¸üÖ´ÖÖ¾ÖŸÖ ¿Ö֏Ö֍êú ¸üÖšüÖê›ü Æîü"
†¿Öß úÖ¾µÖ¯ÖΓÖæ¸ü ´ÖÖ×ÆüŸÖß µÖÖÓ“µÖÖ ×­ÖúÂÖÖ¾ÖÔ¸ü ÃÖÓ¯ÖæÖÔ '²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ' ÖÖ ÆüÖ
¸üÖ•Ö¯ÖæŸÖšü¸ü׾֝Öê׍úŸÖ¯ÖŸÖ‡Â™üÆüÖê‡Ô»Ö? êú¾Öôú»Ö­ÖÖ´ÖÖŸÖß»ÖÃÖÖ´µÖÖ´Öãôê
‹ÖÖ¤üß•Ö´ÖÖŸÖ,¤ãüÃÖ·µÖÖ•Ö´ÖÖŸÖߟÖ߻ֆÖÆêü†ÃÖê´ÆüÖŸÖÖµÖêÖÖ¸ü­ÖÖÆüß.­Ö¾Æêü
¸üÖ•Ö¯ÖæŸÖ,´Ö¸üÖšüÖ,¾ÖÓ•ÖÖ¸üß¾Ö¯ÖγÖæµÖÖÃÖ´ÖÖ•ÖÖ¿ÖßÆüß²ÖÓ•ÖÖ¸üÖÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“ÖÖ´Öãôß“Ö
ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö­ÖÖÆüß.''39
Findings :
1)²ÖÓ•ÖÖ¸üÖÆêü¸üÖê´ÖÖו֯ÃÖß¿ÖßÃÖÓ²Ö׬֟ֆÖÆêüµÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ†­Öêú´ÖŸÖê´ÖŸÖÖÓŸÖ¸êü
†ÖÆêüŸÖ, µÖÖ´Ö¬µÖê †•Öã­ÖÆüß ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö­ÖÖ»ÖÖ ¾ÖÖ¾Ö †ÖÆêü. ´ÖÖ¡Ö ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ ¾Ö ¸üÖê´ÖÖ
ו֯ÃÖß µÖÖÓ“Öß ´Öãô ¯ÖξÖé¢Öß '³Ö™üŒµÖÖ' •Ö´ÖÖŸÖß“Öß †ÖÆêü Æêü ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ.
2)²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ†ÖםָüÖ•Ö¯ÖæŸÖÆêü‹ú“Ö†ÖÆêüŸÖµÖÖ²Ö§»Ö±úÖ¸üÃÖê¯Öã¸üÖ¾Öê­ÖÖÆüߟÖ.
ŸÖÃÖê“Ö†Ö•Ö¯ÖµÖÕŸÖ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ†ÖםָüÖ•Ö¯ÖæŸÖµÖÖÓ“µÖÖŸÖ'²Öê™üß¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü'´ÆüÖ•Öê

4. 84 RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION
International Indexed & Refereed Research Journal, ISSN 0975-3486, (Print) E-ISSN-2320-5482, July,2013 VOL-IV *ISSUE- 46
×¾Ö¾ÖÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö—ÖÖ»Öê»Öê­ÖÖÆüߟ֟µÖÖ´ÖãôêŸÖꋍú“Ö­ÖÖÆüߟÖÆêüïÖ™üÆüÖêŸÖê. ´ÖÖ¡Ö
²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ“Öê ´Öæô ¾ÖßÖßãÖÖ­Ö ¸üÖ•ÖãÖÖ­Ö †ÃÖ»µÖÖ“Öê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö
¸üÖ•ÖãÖÖ­Ö߯ÖêÆü¸üÖ¾Ö¾ÖÃÖÓÍéúŸÖß“Öߗֻ֍úŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖ†Ö•ÖÆü߆֜üôŸÖê.
3) ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ ¤êü¿Ö³Ö¸üÖŸÖ ¾ÖêÖ¾ÖêÖóµÖÖ ­ÖÖ¾ÖÖÓ­Öß †ÖêôÖ»Öê •ÖÖŸÖ †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß
ŸµÖÖÓ“Öָ߯üïָüÖÓ¿ÖßÃÖÓ¾ÖÖ¤üÃÖ֬֝µÖÖ“Öß³ÖÖÂÖÖ‹ú“Ö'ÖÖê¸ü²ÖÖê»Öß'×Æü†ÖÆêü.
׭֍úÂÖÔ (Conclusions) :-
1) ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ Æêü ¸üÖ•Ö¯ÖæŸÖ †ÖÆêüŸÖ úß ­ÖÖÆüß, µÖÖ²Ö§»Ö ¾ÖÖ¤ü †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß
³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ߻ָüÖ•ÖãÖÖ­ÖÆêü†Ö¯Ö»Öê´Öèôךüú֝ֆÃÖ»µÖÖ“Öê²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ
´ÖÖ­ÖŸÖÖŸÖ,ŸµÖÖÓ“µÖÖ²ÖÖê»Öß³ÖÖÂÖÖ¾Ö¯ÖêÆü¸üÖ¾Ö“ÖÖ»Öß׸üŸÖßÓ´Ö¬µÖêŸÖÃÖê“Ö­Ö韵Ö
¾ÖˆŸÃÖ¾ÖÖÓ´Ö¬µÖê,¸üÖ•ÖãÖÖ­ÖßÃÖÓÍéúŸÖß“Öߗֻ֍ú¾Ö•Ö¾ÖôߍúŸÖÖ†ÖœüôŸÖê.
2) ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖþ֟Ö:»ÖÖ'ÖÖê¸ü'´ÆüÖŸÖÖŸÖ¾Ö‡ŸÖ¸üÖÓ­ÖÖ'úÖê¸ü'†ÃÖêÃÖÓ²ÖÖê¬ÖŸÖÖŸÖ.
ŸµÖÖÓ“µÖÖ²ÖÖê»Öß³ÖÖÂÖêŸÖ¸üÖ•ÖãÖÖ­Öß¾Ö´ÖÖ¸ü¾ÖÖ›üß¿Ö²¤üÖÓ“ÖÖ¾ÖÖ¯Ö¸ü†×¬Öú
†ÃÖ»µÖÖ“ÖêפüÃÖŸÖê.
3) ''²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ Æêü ¸üÖ•Ö¯ÖæŸÖ †ÖÆêüŸÖ úß ­ÖÖÆüß µÖÖ¾Ö¸ü ´ÖŸÖ³Öê¤ü †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß
†Ö´Ö“Öê´Öæô¾ÖßÖßãÖÖ­Ö×­ÖÛ¿“֟֯֝Öê¸üÖ•ÖãÖÖ­Ö†ÖÆêü.ŸÖê£Öæ­Ö“Ö²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ
Öã¸üÖÓ“µÖÖ¯ÖÖšüß¾Ö¸ü¬ÖÖ­µÖ†ÖםÖ×´ÖšüÖ“Öß­Öê-†ÖÖÃÖÓ¯ÖæÖÔ¤êü¿Ö³Ö¸üÖŸÖ
ú¸üߟÖÆüÖêŸÖÖ.ŸµÖÖ´Öãôê“Ö¯Öãœêüךüúךüú֝ÖߟÖÖêÛãָüÖ¾Ö»ÖÖ,²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ
†Ö•ÖÃÖÓ¯ÖæÖÔ¤êü¿Ö³Ö¸üÖŸÖ׾֏Öã¸ü»Öê»ÖÖ†ÃÖ»ÖÖŸÖ¸üߟµÖÖÓ“Öß³ÖÖÂÖÖÃÖÓÍéúŸÖß
‹ú †ÖÆêü.'' 40 †ÃÖê ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ †³µÖÖÃ֍ú ´ÆüÖŸÖÖŸÖ.
4) ‹èúÖÃÖÓ¯ÖãÖÔ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ¾ÖêÖ¾ÖêÖóµÖÖ­ÖÖ¾ÖÖÓ­Ö߆ÖêôÖ»Öß•Ö֝ÖÖ¸üß'²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ'
×Æü‹ú“Ö•ÖÖŸÖ†ÃÖæ­ÖŸµÖÖÓ“ÖßÃÖÓ¯ÖæÖÔ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ¯Ö¸üïָüÖÓ¿Öß²ÖÖê»ÖµÖÖ“Öß,
ÃÖÓ¾ÖÖ¤ü ÃÖ֬֝µÖÖ“Öß ‹ú“Ö 'ÖÖê¸ü ²ÖÖê»Öß' ³ÖÖÂÖÖ †ÖÆêü.
Suggestion :-
1) ÃÖÓ¯ÖæÖÔ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ•ÖÖŸÖß»ÖÖ¾ÖêÖ¾ÖêÖóµÖÖ‘Ö™üú¸üÖ•µÖÖŸÖ׳ֻ»Ö
ÃÖӾ֐ÖÖÔŸÖÃÖ´ÖÖ×¾Ö™úê»Öê»Öê†ÖÆêüŸµÖÖ‹ê¾Ö•ÖߟµÖÖÓ­ÖÖ‹úÖ“Ö†­ÖãÃÖã“ÖߟÖ
•Ö´ÖÖŸÖß (S.T.) µÖÖ ÃÖӾ֐ÖÖÔŸÖ ÃÖ´ÖÖ×¾Ö™üú¸üµÖÖŸÖ µÖÖ¾Öê.ü
(¯ÖÎÖ“ÖÖµÖÔ›üÖò.¯ÖδÖÖê¤ü´Ö­ÖÖêÆü¸ü¯Ö¾ÖÖ¸üµÖÖÓ­Öß'ÖÖ­Ö¤êü¿ÖÖŸÖ߻ֲÖÓ•ÖÖ¸üÖ•ÖÖŸÖß“ÖÖ
¸ü֕֍úßµÖÃÖÆü³Ö֐Ö-×¾Ö¿»ÖêÂ֝ÖÖŸ´Öú†³µÖÖÃÖ'µÖÖ×¾ÖÂÖµÖÖ¾Ö¸üˆ¢Ö¸ü´ÖÆüÖ¸üÖ¹]Åõ
×¾ÖªÖ¯Ößšü,•ÖôÖÖ¾ÖµÖê£Öæ­Ö¯Öß‹“Ö.›üß.Eäò»Ö߆ÖÆêü.)
1. ÃÖÖ¾ÖÓŸÖ ¿Ö׿֍úÖÓŸÖ (ÃÖÓ¯ÖÖ.) ÃÖÖ. Ã֍úÖô, פü. 22 / 12 / 99 ¯Öé. 6
2. ­Öևԍú ¸üÖ•ÖßŸÖ (ÃÖÓ¯ÖÖ.), ׸ü¯ÖÖê™Ôü †Öò±ú †Öò»Ö ‡Ó×›üµÖÖ ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ Ã™ü›üß ×™ü´Ö, ¾ÖÂÖÔ 1969 ¯Öé. 08
3. •ÖÖê¿Öß ´ÖÆüÖ¤êü¾Ö¿ÖÖÄÖß (ÃÖÓ¯ÖÖ.) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖÓÍéúŸÖß úÖê¿Ö (ÖÓ›ü 3 ¸üÖ), 1970 ¯Öé. 23
4. ­Öևԍú ¸üÖ•ÖßŸÖ (ÃÖÓ¯ÖÖ.), ׸ü¯ÖÖê™Ôü †Öò±ú †Öò»Ö ‡Ó×›üµÖÖ ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ Ã™ü›üß ×™ü´Ö, ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ ¯Öé. 09
5. ¯ÖÖ™üᯙ ²Öô߸üÖ´Ö, †Ö»ÖêÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö ¯Öΐ֟Öß“ÖÖ, î . ²Öô߸üÖ´Ö ¯ÖÖ™üß»Ö Ã´ÖÖ¸üú ÃÖ×´ÖŸÖß ×ú­Ö¾Ö™ü וÖ. ­ÖÖÓ¤êü›ü,1996 ¯Öé. 100.
6. •ÖÖê¿Öß ´ÖÆüÖ¤êü¾Ö¿ÖÖÄÖß (ÃÖÓ¯ÖÖ.) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖÓÍéúŸÖß úÖê¿Ö (ÖÓ›ü 3 ¸üÖ), ¯Öé. 23
7. ¯ÖÖ™üᯙ ¯ÖÖÓ›ãü¸ÓüÖ, ¾Ö­Ö•ÖÖ¸üß ²Ö­Ö•ÖÖ¸üß, ¯Öé. 29
8. ˆ²ÖÖôê ‹´Ö. ²Öß., ¾ÖÓ•ÖÖ¸üß Ö×¡ÖµÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ, ¾ÖÂÖÔ 1967, ¯Öé. 106.
9. ¯ÖÖ™üᯙ ¯ÖÖÓ›æü¸ÓüÖ, ¾Ö­Ö•ÖÖ¸üß ²Ö­Ö•ÖÖ¸üß, ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ ¯Öé. 29
10. Æü»Ö²ÖÖ¸ü ²Öß.•Öß., »Ö´ÖÖ­Öß ‡úÖò­ÖÖò´Öß †ò›ü ÃÖÖêÃÖÖµÖ™üß ‡­Ö “Öë•Ö, »Ö´ÖÖ­Öß †Öò±ú ­ÖÖò£ÖÔ ú­ÖÖÔ™üúÖ, 1986 ¯Öé. 7 †Ö×Ö 8
11. •ÖÖê¿Öß ´ÖÆüÖ¤êü¾Ö¿ÖÖÄÖß (ÃÖÓ¯ÖÖ.), ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖÓÍéúŸÖß úÖê¿Ö (ÖÓ›ü ÃÖÆüÖ), ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ ¯Öé. 24
12. ØÃÖÖ ê .‹ÃÖ., ×¯Ö¯Ö»Ö †Öò±ú ‡Ó×›üµÖÖ, ¤ü ¿Öê›ü¶ã»› ™üÖ‡Ô²•Ö (ÖÓ›ü ¯ÖÖ“Ö¾ÖÖ), 1997 ¯Öé. 1976
13. ¸üÖê•Ö ‹“Ö. ‹., ‹ »ÖÖÃÖ¸üß †Öò±ü ™üÖ‡Ô²•Ö †ò›ü úÖÙü †Öò±ú ¤ü ÃÖë™ü»Ö ¯ÖÎÖêÛ¾Æü•Ö­ÃÖ †Öò±ú ‡Ó×›üµÖÖ (ÖÓ›ü ןÖÃÖ¸üÖ), 1983 ¯Öé. 02,03
14. ¸üÃÖê»Ö †Ö¸ü. ¾Æüß. †ò›ü ×Æü¸üÖ»ÖÖ»Ö, ¤ü ™üÖ‡Ô²•Ö †ò›ü úÖÙü †Öò±ú ¤ü ÃÖë™ü»Ö ¯ÖÎÖêÛ¾Æü•Ö­ÃÖ †Öò±ú ‡Ó×›üµÖÖ(ÖÓ›ü ¤ãüÃÖ¸üÖ), 1975 ¯Öé. 164
15. ú¾Öì ‡¸üÖ¾ÖŸÖß, ´ÖÆüÖ¸üÖ¹]Åõ »Öò›ü †ò›ü ¤êü†¸ü ׯֻ֯ÃÖ, 1968, ¯Öé. 39
16. ¯ÖÖ™üᯙ ¯ÖÖÓ›æü¸ÓüÖ, ¾Ö­Ö•ÖÖ¸üß ²Ö­Ö•ÖÖ¸üß, ¯Öã¾ÖÖìŒŸÖ ¯Öé. 33
17. ­Öê­Öê ÖÖê. ¯Ö., ²ÖéÆüŸÖ ØÆü¤üß - ´Ö¸üÖšß ¿Ö²¤üúÖêÂÖ, 1965, ¯Öé. 432
18. ­Öևԍú ¾ÖÖµÖ. ¹ý¯Ö»ÖÖ, ú»Ö¸±å »Ö ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ (»Ö´ÖÖ­Öß) ™üÖ‡Ô²•Ö £ÖÎã ¤ü ‹•ÖêÃÖ, 1968 ¯Öé. 75
19. ›üÖò. ¸üÖ•Ö릯ÖÎÃÖÖ¤ü (ÃÖÓ¯ÖÖ) Ö±è ¸ü, ê . ‹ÃÖ. ™üÖ‡Ô²•Ö †Öò±ú ‡Ó×›üµÖÖ (ÖÓ›ü 2) 1951 ¯Öé. 91
20. ¸üÖšüÖê›ü ´ÖÖêŸÖ߸üÖ•Ö, ŸÖÖÓ›üÖ ÃÖÓÍéúŸÖß, ¾ÖÂÖÔ 1980 ¯Öé. 05
21. ¿Ö¿Öß ‹ÃÖ.‹ÃÖ., ¸üÖê´ÖÖ ¤ü ו֯ÃÖß ¾Ö»›Ôü, 1990 ¯Öé. 04
22. •ÖÖê¿Öß »Ö´ÖÖ¿ÖÖáÖß (ÃÖÓ¯ÖÖ), ´Ö¸üÖšüß ×¾Ö¿¾ÖúÖêÂÖ (ÖÓ›ü ²ÖÖ¸üÖ¾ÖÖ), ¯Öã¾ÖÖìŒŸÖ ¯Öé. 19
23. ¸üÖšüÖê›ü פüÖÓ²Ö¸ü (ÃÖÓ¯ÖÖ.) ¯Ö¸ü, ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ ‹úŸÖÖ, ±ê ²ÖÎã. 2001 ¯Öé. 19
24. ¤ü ‹×›ü™ü¸ü, ¤ü ¾Ö»›Ôü ²Öãú (¾ÆüÖò»µÖã´Ö 8) ¾Ö»›Ôü ²Öãú ‡­ÖÃÖÖµÖŒ»ÖÖêׯÖ×›üµÖÖ, µÖã.ÃÖ.‹. 1999 ¯Öé. 443
25. ²Öêú­Ö ‹ê×»Ö—ÖÖ²Öê£Ö (¤ü ‹×›ü™ü¸ü) ¤ü ­µÖã ‡­ÖÃÖÖµÖŒ»ÖÖêׯÖ×›üµÖÖ ×²ÖΙüÖ׭֍úÖ (¾ÆüÖò»µÖã´Ö 4),
»ÖÓ›ü­Ö 1986 ¯Öé. 819
26. ¤ü ‹×›ü™ü¸ü, ¤ü ‡­Ö ÃÖÖµÖŒ»ÖÖêׯÖ×›üµÖÖ †´Öê׸üúÖ (¾ÆüÖ»µÖã´Ö ŸÖê¸üÖ), 1970 ¯Öé. 646
27. ¤ü ‹×›ü™ü¸ü, ­µÖã Ùòü›ü›Ôü ‡­ÖÃÖÖµÖŒ»ÖÖêׯÖ×›üµÖÖ (¾ÆüÖ»µÖã´Ö ÃÖÆüÖ), 1983 ¯Öé. 300
28. ­Öևԍú ¸üÖ•ÖßŸÖ (‹×›ü™ü¸ü), ¾ÖÔú¿ÖÖò¯Ö †Ö±ú ‹ †ÖµÖ ²Öß ‹ÃÖ ‹ÃÖ ×»Ö›üÃÖÔ †ò›ü ÃÖÖê¿Ö»Ö¾ÖÔúÃÖÔ, 7,8 •Öæ­Ö 2003 ¯Öé. 36.
29. ¯ÖÖ™üᯙ ¯ÖÓœü¸üß­ÖÖ£Ö, ³Ö™üê ³ÖÖ‡Ô²ÖÓ¤ü, 1990 ¯Öé. 128
30. ¿Ö¿Öß ‹ÃÖ.‹ÃÖ., ¸üÖê´ÖÖ ¤ü ו֯ÃÖß ¾Ö»›Ôü, ¯Öã¾ÖÖìŒŸÖ ¯Öé. 09
31. ¯ÖÖ™üᯙ ¯ÖÖÓ›æü¸ÓüÖ, ¾Ö­Ö•ÖÖ¸üß ²Ö­Ö•ÖÖ¸üß, ¯Öã¾ÖÖìŒŸÖ ¯Öé. 64
32. ­Öևԍú þÖÖŸÖß (‹×›ü™ü¸ü). ­µÖã ×»Ö›ü¸ü×¿Ö¯Ö ×»Ö¯ÖÃÖË ±úÖò¸ü¾Ö›Ôü ‡­Ö 18 ´Ö­£ÖÃÖË, ¯Öé. 107
33. ÃÖ¸üß­Ö ™üß. †Ö¸ü. †Ö×Ö ²ÖŒ¿Öß ‹ÃÖ.†Ö¸ü., úÖÙüÃÖ †ò›ü ™üÖ‡Ô²•ÖÃÖ †Öò±ú ‡Ó×›üµÖÖ, 1993 ¯Öé. 146
34. ´ÖÖ­Öê »Ö´ÖÖ, ×¾Ö´Ö㌟ÖÖµÖ­Ö, ¯Öã¾ÖÖ쌟Ö, 1997 ¯Öé. 08
35. ´ÖÖ­Öê »Ö´ÖÖ, ×¾Ö´Ö㌟ÖÖµÖ­Ö, ¯Öã¾ÖÖ쌟Ö, ¯Öé. 08
36. ¸üÖšüÖê›ü †ÖŸ´ÖÖ¸üÖ´Ö, ÖÖê¸ü ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ¾Ö »ÖÖêú•Öß¾Ö­Ö, 1994 éú. 16
37. ¤îü. ¤êü¿Ö¤èŸÖ (ÃÖÓ¯ÖÖ.), ¸üÖšüÖê›ü ¿ÖӍú¸ü, ²ÖÓ•ÖÖ¸üÖ »ÖÖêú•Öß¾Ö­Ö (»ÖêÖÖӍú 2), פü. 5 ´ÖÖ“ÖÔ 2002
38. ¸üÖšüÖê›ü ´ÖÖêןָüÖ•Ö, ÖÖê¸ü´ÖÖ™üß, 1997 ¯Öé. 4
39. ¸üÖšüÖê›ü †ÖŸ´ÖÖ¸üÖ´Ö, ¯Öã¾ÖÖ쌟Ö, ¯Öé. 38
40. ´ÖÆüÖ¸üÖ¾Ö –ÖÖ­Öê¿Ö (úÖ. ÃÖÓ¯ÖÖ.) ÃÖÖ.דֻ֡ÖêÖÖ, פü. 29 ´ÖÖ“ÖÔ 1999, ¯Öé. 33