1. Nais kong simulan ang pagninilay na ito sa ganitong tanong: paano
kapanapanabik na taon ng paglabas ng mga una at bagong aklat ng
nga ba? Pagninilay ang metodo ko, isang pamamaraan na
mga tarikan at baguhan. Sa ili na ito ng ating bayan na kakaunti
hinuhubdan ng pagpapanggap; at bakit? Sapagkat mambabasa
ang pagkakataong makapaglathala, lalo na ang makapagpalibro,
lamang naman din ako—isa sa maraming kasapi ng masasabing
sagana nang maituturing ang ani ng panulaan. Dapat nang
“lipunan” ng mga mambabasa sa Filipinas ng nilalang na tinatawag
tagayan. Kaya mahirap kung ipipirme lamang sa Filipino ang
na “Panulaang Filipino” (Mayroon nga ba nito? At nasaan? Baka
talaan, sapagkat wika nga, may lakas sa bilang. Sa pag-alam ng
isa rin itong “pangangailangang katha” ). Hindi ko mithing
“lagay” ng “Panulaang Filipino”—na hindi na lamang dapat
magpanukala ng nakayayanig, basta-basta maglista ng mga akda at
maipook bilang Tagalog o Ingles, kundi pagsasaklaw na rin sa
pangalan (at bumigkas ng libak o papuri), o magpatuloy ng
diskurso ng matulaing proyektong isinusulat sa mga wika ng
pagtatala sa tumatakbo pa namang kasaysayang pampanitikan.
rehiyon—kailangan nating pagsama-samahin ang buong
Samantalang ibinabahagi ko ang nakayanan kong basahin at pag-
produksyon upang makita ang kabuuang paglalawas sa panulaan at
isipan sa loob ng ilang taóng pag-aabang sa tula, inuusisa ko rin
upang kumawala na rin sa di kritikal na kompartamentalisasyong
ang okasyon ng aking pagtatanong. Na isang mas mainam na
nakabatay sa lupalop, maging sa kinaaanibang samahan, o piniling
pamamaraan ng pagsusog sa pagtatanong hinggil sa “lagay” ng
politika, na bagaman mga lehitimong usaping nagpapaliwanag
panulaan—kung ang ibig sabihin natin ng “lagay”ay ang katayuan
hinggil sa pagtula ay nauuwi rin madalas sa fetishisasyon—ng
nito, o kung papaano ito inaanyuan ng kasalukuyang pagsusulat.
kabukuran, ng pagkakaiba, ng pagiging “bago”—at kung saan
May kinalaman din sa saysay ng salitang “lagay” ang
ayaw kong makanal. Ang tanong hinggil sa “lagay” ay pag-uusisa
“kinalalagyan” o lunan ng isang bagay, marahil sa isang pag-usad,
sa kalusugan sa isang katawan, sa lawas na ito ng panulaan.
pagsulong (o pag-urong, hindi kaya?). At kung idadawit pa ang
Bagaman sari-sari ang pook ng mga pintig ng tula sa katawang ito,
Espanyol na anyo nitong “estado”, baka hindi na rin maiwasang
isang buong katawan itong pinakikiramdaman, pinupulsuhan. Sa
idawit, ngayon pa lamang, ang pagiging nakalugar ng usapin ng
kabuuan, ano ba ang masasalat na mga pintig? Ano ang sinasabi
pag-uusisa sa lagay ng panulaan, sa pookna bumibigkas,
ng katawan ng Panulaang Filipino? Naririto, marahil, bagaman
nanalinghaga dito. Ang pagtatanong hinggil sa “lagay” ng
hindi ito depenitibo kundi mga sintoma, na maaaring ituring na
“Panulaang Filipino” ay nakasalalay kung gayon sa lapot ng
mabuti at masama: ang apat na pangunahing palathalaang
kahulugan ng salitang ito na nagtatangkang pulsuhan ang tula
akademiko sa Filipinas ay patuloy na naglalabas ng aklat, kaakibat
bilang isang mahalagang praktika ng pagpapakahulugan.
ang mga umuusbong na palathalaang akademiko sa labas ng
Kailangang dumaan tayo sa pakikipambuno sa salitang ito upang
Maynila, wika nga ng isang hinahangaang iskolar. Naririyan din
higit na mapalitaw ang saysay ng panulaan para sa kasalukuyang
ang mga makatang masasabing nasa labas nitong Maynilang ito
panahon, at sa kasalukuyang mga makata. Sa pamamagitan nito,
ngunit nakikipagtalastasan at minsan pa nga ay nilalampaso ang
mauusisa natin nang husto ang orisonte ng mga posibilidad ng
diskursong pampanulaan ng Maynila (kapuri-puri ang mga
mahalagang tanong ng tangkang paliwanag na ito:papaano
Ilokano, Bikolano, at Hiligaynon-Kiniray-a sa mga hakbanging ito;
babasahin ang Panulaang Filipino ngayon? Mga
hindi pa natin naririnig ang Mindanao). Paminsan-minsan,
posibilidad sapagkat talaga namang marami. Sisikapin kong
nasusumpungan natin ang mga komersyal na palathalaan na
makapaglahad ng substansyal, sa pamamagitan ng pagliliwaliw sa
naglalabas ng mangilan-ngilang aklat ng tula. Buhay na buhay
mga lunan ng pangunahing kaisipang mararating natin ng
naman ang palathalaang independiente, na nangangahas na ipabasa
pagdalumat, at sa huli, pagbasa ng mga tulang sa ganang akin ay
ang madalas marahas na pangangahas (mabuhay ang pagpaslang sa
maaaring magpakita ng ilang pangunahing problematika ng
mga ama-amahang pampanitikan!). Sa panahon ng paghihingalo
panulaang inilulugar natin sa ngayon, at inilalarawan natin bilang
ng tula sa naghihingalong Liwayway, may mga journal na sa
“Panulaang Filipino”. Samantalang ninasa ko ang maging mas
internet na mapagpapasahan ng mga akda. At malakas ang loob ng
masaklaw sana (at napakahirap nito; patunay diyan ang unang
maraming makata na makipagpalitan ng talinghaga sa mga
borador ng sanaysay na ito na isinulat ko noong nagdaang Mayo),
kabagang sa ibayong dagat sa pamamagitan ng paglalathala,
nakatuon lamang ang talakay sa mga tulang nasusulat sa kinikilala
iskolarsyip, at mga residensya. Naantolohiya at naisasalin na ang
nating “Pambansang Wika”, sa Filipino, bagaman may iba na rin
ilan sa kanila. Bahaging-bahagi na tayo ng diskurso, hindi tulad
akong mga pagbasa sa wikang ito, na makikita sa mga susunod na
noong unang panahon na halos ituring tayong salingpusa sa
salaysay.
maraming aspekto ng talastasang pangkultura. Ang mismong
Bilang isa ring tumutula, masayang isigaw na lamang ang tugon
katotohanang may tumutula pa, sumasali sa mga palihan at
na malusog, malusog ang panulaan! Ang taon pa lamang na ito,
patimpalak, at gumagamit ng bagong midya sa matulaing proyekto
ang 2013, na animo‟y “taon ng tula,” wika nga ng isang makata, ay
ay higit pa sa sapat na katibayan ng panimulang tugon sa mga
2. tanong hinggil sa “lagay” (kung hindi nga lamang ito pinroblema
pananalinghaga na bumubuo sa lawas ng “Panulaang Filipino”.
na nang mga nagdaang panahon).
Sakaling tinatanggap nga natin ang mga kategoryang
Ngunit ayokong maging palagay na lamang sa ganitong pagsuhay
“Balagtasismo” at “Modernismo”, hindi naman natin kailangang
sa eksternal na mga patunay, maging sa mainiping historisismo ng
pumili ng panig, wika nga. Hindi ba mas maganda ngang isipin na
kasalukuyan, o ng kailan lamang. Sa isang panahon, itinindig ni
naroroon ang dalawang espiritung ito sa kaibuturan, lumulubog-
Virgilio S. Almario ang “banggaan” ng Balagtasismo versus
lumilitaw, wika nga ng bugtong? Ang dalawang ito, itatwa man o
Modernismo bilang buod ng Panulaang Filipino, ng mga salik at
tanggapin, ang humuhubog sa ating matulaing kaisipan. Ang
tunguhin nito. Mahalaga ang sinasabi niya sa kaniyang aklat, na
naglalambong na liriko at lumbay natin ay aral ng Balagtasismo;
tumuturol din sa dalawang pangunahing diwa ng tula na
ang naghihimagsik na bisyon at berso natin ay turo ng
bumabalangkas umano sa ating kamalayan—ang pagtulang
Modernismo. Sa pagitan ng dalawa matatagpuan ang mga
“palabas” (na kinakatawan ng mga salawikain, at marahil ng
sumunod na kilusang nagtangkang pumaroo‟t parito sa maraming
Balagtasismo) at ang pagtulang “paloob” (na kinakatawan ng mga
prusisyong nagtutuloy sa mga simbahan din ng dalawang ito.
bugtong, at marahil din, ng Modernismo). Madaling maghanay sa
Kaya marahil higit kong nais na magnilay ngayong pinag-iisip ako
animo‟y dalawang polaridad na ito ng “banggaan”, na kung
hinggil sa “lagay” ng “Panulaang Filipino”. Hindi ko rin
mamasdang maigi ay diyalogo rin naman. Ang diyalektika ay
maiwasang ilagay ang mga ito sa panipi, dahil nababatid kong sa
paghaharap ng mga panig, at ang paghaharap na ito‟y tiyak din
panahon ng pagduda at pagpapaliban (ikaw ang hari at guro ko,
namang palitan at pagpapayaman ng mga tradisyon, bukod sa
Derrida!), masarap isipin na ang mismong pag-iisip hinggil sa
hidwaan. Ang sarap pagpukulan ng titig ang salitang “palitan” dito
“lagay” ng “Panulaang Filipino” ay nangangahulugan ng
dahil kung nagiging mabilis ang bigkas, palitán, nagiging
pangangailangang titigang mabuti ang mga salita—na hindi ba
imperatibo ang himig nito, na maaaring tumukoy sa isang radikal
mismong praktika at disiplina rin ng pagbabasa ng tula? Bakit
na aksyon ng pagbabago o pagrerebisa. O pagtanggi sa
tinatanong ang “lagay”? Kapag may sakit ang tao, o kung
nakamihasnan, sa status quo, tulad ng sa politikal na tama na,
napaano, ganoon din ang tanong. Ano ang lagay?
sobra na, palitán na. Ngunit nagiging malumay ang saysay nito
Maaaring, mabuti na ang lagay, o masama ang lagay. Maaari
sa palítan, na tumutukoy naman naman sa magkaayong
ring hindi matiyak ang lagay. Ang “lagay” ay nagiging isang
transaksyong na namamagitan sa dalawang panig na naghaharap.
imahen na maaaring nakapagpapanatag, nakapanlulumo, o
Kaya kung kanina‟y kailangan nating ilugar ang pagtatanong
nakatitigalgal. Isa pa, sino ang interlokyutor? Sino ang
hinggil sa Panulaang Filipino ay kailangan din nating itindig ito sa
tinatanong? Sa pagbigkas ko halimbawa ng malusog, malusog ang
kahit isang balangkas ng kasaysayan, na namumuhay sa mga
panulaan!, sino akong may kakayahang pumulso? Anong
ganitong mapahiwatig na palitan. Halimbawa‟y paniniwalaan
pinakamatuwid na posisyon ang nararapat sa aking umaamin na
natin si Almario, at ititirik natin ang pinag-uusapan nating
aktibong nakikibahagi sa mga gawain ng pagtula? Sa palagay ko,
“Panulaang Filipino” sa pagkakasaysayan ng Balagtasismo versus
madadawit na rin dito ang tanong hinggil sa lalim at lawak ng
Modernismo: nasaan na ito, matapos na matuldukan ang huling
“pagkakakilala” ko sa nilalang na itong tinatawag na “Panulaang
pangungusap ng libro? (Na may kaakibat pang isang interesanteng
Filipino”, na totoo namang balangkas ng haraya, at nagmimithing
tanong: mapapangalanan din ba natin ngayon ang bagong nilalang
igiit na mayroong tula at mga tumutula sa panig na ito ng daigdig.
na supling ng dalawang kilusang ito? Puwede kaya ang
Ngunit ano nga ba ang lahat ng mga pag-uusisang ito—na tunay
“Modernong Balagtasismo” o “Balagtasistang Moderno” bilang
namang katha ng sinasabi‟t nagwakas nang pihit pa-wika—kundi
katawagan? At ano ang magiging katangian?) Marahil, isa pang
paghahanap ng balangkas, paghahagilap ng anyo? Nang simulan
magandang tanong ay: natapos na nga ba ang Balagtasismo versus
natin ang pagbabalik sa katawan bilang talinghaga, muli at muli
Modernismo na isinalaysay ni Almario? May hinala akong hindi
nating ipinagunita ang halaga ng anyo, at kung papaanong
pa. At kakatwa itong hinalang ito, lalo sa panahong nagbabandera
nawawasak ang ideya ng construct sa pagpaparam,
ang marami ng mga panibagong “abargandismo”, at samutsaring
pagdedestrungka ng nilalaman, sasignifié. Ang tula, sa una‟t huli,
ebanghelyo‟t eksperimentong angkat mula sa mga neoimperyal na
ay paghahanap ng anyo, at sa Filipinas, ang pagtula ay masasabi
lupalop, at wari‟y binubura ang ating konteksto. Na hindi naman
kong paghahanap ng anyong “Filipino”. Isa itong
talaga masamang-masama, dahil ang mga ganitong kilusan mismo
pakikipagsapalaran ng makata sa isang poskolonyal na kairalan.
ang humubog sa “Balagtasismo” at “Modernismo” ng mga
Isang pagsilang pa-muli, isang muli at muling paglalakbay, isang
panahong pampanitikan na ikinasaysayan ni Almario. Ang
pagharap sa libong pagkabigo at kamatayan, isang resureksyon, sa
nakasasama, sa palagay ko, ay ang kawalan ng kritikalidad sa pag-
ngalan ng paghahanap sa bugtong na birtud ng pag-aanyo. Nasaan
unawa ng mga nagtatagpo, nagtatagisang pag-aanyo at
nga ba sa katawan? Sa tierra ng mga tanaga, diona, at dalit na
3. itinala ng mga prayleng nag-aral ng ating mga wika? Sa Jerusalem
ilog ng Ingles at Filipino, madaling naihambing ang obrang ito ni
ng Pasyon? Sa Berbanya ng Ibong Adarna? Sa Albanya
Go sa mga akda ni Rolando Tinio, isang moog ng Modernismo.
ngFlorante at Laura? Sa patria adorada ni Rizal? Sa tinubuang
Ngunit masdang mabuti itong pagpapalit-palit ng diwa at wika
bayan ni Bonifacio? Tayong binukod ng mga pananakop ay
dito, na buong tapang na naglalahad ng kritika laban sa kababawan
nagnanasang maunawaan ang mabalintunang pagkakabukod natin.
ng mga kasalukuyang ugnayan, habang inilaladlad—hinuhugot sa
Sa tula, binubukod natin ang ating danas, sa ngalan ng makasining
pinakamalalalim na niloloob—ang sariling talambuhay at iba pang
na obhetismo, upang malayuan, matitigan ang matulaing saysay
partikularidad: “…Perhaps she‟s right./ Ang buhay ko‟y isang
nito. Samantalang inaalam natin, maaari, sa pinakabukal na
walang katapusang hunger strike.” Nakalugar ang persona sa isang
paraan, ang lagay ng panulaan, itinatanghal din naman natin ang
mapaniil na lipunang inilalarawan niyang “capitalist reality”, at
kabukuran natin, ang ating pagiging kapwa taga-usisa at paksa sa
wala siyang magawa kundi maging normatibo at katanggap-
usapin. Naririyan ang ating katawan, ang ating anyo.
tanggap. Naibigan ko ang tulang ito noon, at higit kong
Kaya, patawarin nawa ako, sa aking pagliliwaliw sa landas na ito
naunawaan ang suliranin ng persona nito, ngayong iniuugnay sa
ng pagtatanong hinggil sa pagbasa ng “Panulaang Filipino”
mga kasalukuyang proyekto ng pag-aanyo sa “Panulaang
ngayon, at sa aking madalas na paghingi ng tawad sa bawat
Filipino”. Bilang poskolonyal na gawain, palaging problema ng
binibitiwan kong salita. Namumuhay ako bilang palaisip sa bansa
pagtula sa Filipinas ang pagkilala at pagpapakilala sa sarili, at ang
ng duda, ng palagiang paghimpil upang magnilay. Batid kong
mga kalituhang binabata sa pamomroblema nito, na siyang
hindi mahahawakan kailanman ang katiyakan. Marahil, ang
palagiang bagyo ng pagkataong pambansa. Kaya mahalagang-
pagiging laboy ng kamalayan ko‟t palaging tigatig ay larawan din
mahalagang sintoma ang persona ni Go sa kabuuang paghahagilap
ng loob ng personang Filipino na namumuhay sa hypermediasyon
ng lawas ng persona sa tula sa Filipinas. Inilulugar nito ang litong
ng maraming bagay: panitikan, kulturang popular, birong kami-
sarili sa kawalang-lugar, kasalatan, at kamangmangan ng ngayon,
kami lamang ang nakaaalam, mga laro sa salita at pun, atbp.
na sa tula ay isang espasyo ng salimbayang intertekstwal at
Malayo-layo na rin naman ang narating ng persona sa panulaang
interpersonal, habang iginigiit ang maaaring “katauhan” ng sarili
Filipino, mula sa pagsisimula niya bilang manlalakbay sa gitna ng
gamit ang mga personal na detalye, bagaman lagi‟t laging
bagyo at rilim. Ngunit naroon pa rin siya sa gitna ng bagyo, na
binabagahe ng isang tanong: “Kailan ka ba gigising?” Ganito rin,
ngayo‟y higit ang lupit at hagupit, sapagkat nagbagong anyo na ito
sa palagay ko ang maitatanong natin hinggil sa katawang ito ng
mula sa pagiging relihiyoso at kolonyal na krisis patungong krisis
“Panulaang Filipino” na winawari natin bilang praktika ng
na may kinalaman sa klima ng “posmodernong” sindak at ligalig,
pagpapakahulugan ng kasalukyan. Kung ang persona sa tula ni Go
isag krisis na totoong personal at tungkol sa sarili. Sa tangka kong
ang tatanungin, naririto ang nilalang na ito na inilarawang “(s)ining
bigyang-anyo ang “Panulaang Filipino” napadpad tuloy ako, muli
ang…(isina)saing at hangin… ang (inuulam)”, : “Napakarami ko
at muli, sa tulang “Loser” ni Lolito Go (mababasa sa Likhaan 5),
pang kayang gawin, tanggap na po ba ako?” Sa tula, inuuyam ng
na sa palagay ko‟y nagsasatinig at kumakatawan sa pag-aanyo sa
persona ang proseso ng aplikasyon sa trabaho. Sa pagkakataong
“tulang Filipino” sa panahong ito ng ligalig, at pagkababad sa
ito ng pagninilay, tanong ito hinggil sa panauhang pinapagsalita
sinasabing hypermediasyon. Sa isang palihan ko unang
natin bilang tayo, bilang kinatawan ng ating katauhan—na isang
nakaenkuwentro ang tula at makata, at agad akong napukaw ng
anyo rin ng pagharaya, pagrereklamasyon sa sarili. Tanggap na ba
bagong ideya ng kumpisal na tinatangkang tupdin ng akda (hindi
natin ang katauhang ito? Higit sa lahat, kilala ba natin?
na niya kailangan si Sebastian de Totanes). Ang sabi ng kaniyang
Nagmamadali ang panahong ito na makilala ang sariling ito.
unang linya: “Nag-unahan pa kaming ibrodkast ang napaagang
Kontrapuntal ang tula sapagkat bilang sining, naglulunoy ito sa
wakas/ ng aming pag-ibig…” Importante rito ang kakatwang
konsentrasyon, sa pagtitig na hindi nagmamadali.
pandiwang “ibrodkast”, ang pandiwang talamak ngayon sa popular
Tulad ng pag-alam sa poetikong katauhan, paghahanap din ng anyo
na kaisipan. Sa Facebook at Twitter nagaganap ang pag-uunahang
ang pagsisiyasat sa mabagyong nakaraan, na magpahanggang
nabanggit—ang pag-uunahan ng dating magkasintahan na ihayag
ngayon ay paksa ng makatang Filipino. At nararapat lamang na
sa buong daigdig ang kanilang hiwalayan—at maláy na maláy ang
problemahin ito sapagkat taliwas sa paniwalang maikli ang ating
“celebritypikadong” persona sa pagiging animo‟y “showbiz
gunita, ang pinakamalaking suliranin talaga natin, sa aking
gimmick” ng pagpapaliwanag hinggil sa “closing ceremony ng
palagay, ay ang kakayahang maging mapanuri sa
aming hit teleserye.” Naghihimutok ang persona sa naputol na
mismong paggunita, sa mismong pagbalangkas at
relasyon, na may mediasyon ng social network. Naghihimutok din
pagkakabalangkas sa ating gunita. Itinungtong natin sa
siya bilang isang katauhang binabagyo ng kasalukuyang mga
kasalukuyan ang “Panulaang Filipino”, at dahil sa kaniyang danas
kahingian. At dahil papalit-palit ng mga koda at namamangka sa
ng disorientasyon sa mga bagay-bagay sa pook at panahong ito,
4. kailangan niyang katawanin ang mga kontradiksyon ng kaniyang
nakaraan, nagagawa niya ang sariling eksorsismong pinagliliyab
kaakuhang lumalakad sa banghay ng kasaysayan, upang kahit
ng “lahat ng naipong poot”. Si Marcos ang deus ex machina, wika
papaano‟y higit na mahinuha ang kahulugan ng kaniyang pag-iral.
nga at kailangan nang takdaan ang kaniyang “katapusan”.
Nagsasangang diwa para sa akin ang salitang “kontradiksyon” dito
Tumatakas ang saysay ng mga pangyayaring ito ay “itinatakas” ng
dahil hindi na lamang ito nangangahulugan ng salungatan ng
persona ni Javier ang makahulugang bisa ng diktador upang
dalawang bagay (na maaaring bumuo ng isang marikit at
kaniyang mapaglagablab at masupil. Ang mismong salitang
Pormalistang balintuna). Dalawang salita ang kinakatawan ng
“diktador” ang nagpapahiwatig ng motibasyon sa likod ng nasang
“kontradiksyon” sa etimolohiya—ang “kontra” ay pagsalungat, at
humulagpos sa pagkapiit ng persona sa kahulugan. Sa huli, sa
ang “diksyon” naman ay halos kaugnay ng salaysay bilang
pagpaslang na tutupdin ng persona, matapos ng eleganteng ligoy
“pumpon ng mga salita.” Sa isa pang tulang ibig kong pagnilayan,
ng paglalahad ng kaniyang karakterisasyon bilang “mabuting”
ang “Martial Law Baby” ni Alwynn Javier (mababasa sa aklat ng
mamamayang supling ng bagyo ng diktadurya, aaminin niya ang
makata na Ang Pasipiko sa Loob ng Aking Maleta), itinatanghal
sariling parikala: “Ako ang tagapagmana ng iyong impiyerno.”
ang pagsasangang-diwang binabanggit bilang lohika ng
Ang pagpaksa sa nakaraan ay pagsisiyasat din sa kung papaano
interogasyon ng nagdaan, at bilang isang kasalukuyang pag-aanyo
tumitingin ang Panulaang Filipino sa kaniyang kasalukyang
ng Tulang Filipino, isang pagsisiyasat ng sariling mga
kaligiran, ang kilometro zero ng pag-iral. Ang ipinahihiwatig na
pagpapakahulugan sa “katha” at “pagkakakatha” ng nakaraan.
tanong ng persona, ang ano ba ang totoo, ay may kinalaman sa
May kumpletong ahensiya ang persona sa pagsusuot niya ng
madalas na pagtatanong natin hinggil sa ating realidad at danas, sa
pagiging katauhang “supling” ng panahon ng diktadurya. Muli at
lupalop na ito ng bayang sawi. Sa panahong ito. Kadalasan, wala
muli niyang ginagampanan ang trabaho ng pagkontra-paglalahad,
itong anyo, mahirap malirip, at hindi sumasapat ang mga
pagkontra-memorya, na nailarawan na ng isang kritiko hinggil sa
hypermediasyon na kinalulugdan ng marami. Kailangan nang higit
mga kuwentista at nobelista natin sa Ingles na parang hindi
na matamang pag-usisa, ng solidong paggalugad. Kaya
makausad sa paksa ng Batas Militar at paniniil ni Marcos. Ngunit
naghahanap ang Panulaang Filipino, lagi‟t lagi, ng anyo—ng kahit
isang buong proseso ng pagpaslang na Edipal pa nga ang tinutupad
papaano‟y tiyak na hubog na magiging katawan, kinatawan ng
niya, at hindi lamang basta-basta paglalahad, pagbubunyag ng mga
paraan ng pagtingin nito. Kaya sa kabila ng pagpasok ng
di na rin naman lingid na rimarim at kasamaan (na sa palagay ko‟y
maraming interesante‟t kamangha-manghang “bagong” pag-aanyo
hanggahan ng katha; mahaba-habang salaysayan ang lagi nitong
ng panulaan—mulang konseptwal na pananaliksik hanggang
kailangan). Ituturing niyang “idolong ama”, “diyos ama” sa
kakatwang paglulubid ng salita—hindi pa rin namamatay ang
simula si “Apo Lakay”, na minamasdan sa pagkakahimlay sa
ideya ng anyo, na madalas iniuugnay sa “tinalikuran” nang
salaming ataul sa mausoleo sa Batac, Ilocos Norte, at titingnan at
Balagtasismo ng mga “Modernista”. Na sa palagay ko‟y isang
titingnan niya ang labí nito bilang sinekdoke ng kaniyang personal
lisyang pagbasa sa ugnayan ng makatang Filipino sa anyo. Sa
at pambansang kasaysayan. Maraming pangamba ang persona sa
bahaging ito, nais kong bigkasin ang ideya ng katatagan, na kung
harap ng kaniyang halimaw, gayong tiyak siya sa maraming
sa anyong pampanulaan ay nagiging mahusay na lunsaran ng
“kabutihang” idinulot sa kaniyang pagkatao ng lipunang
poetikong pagtinging tigib sa estabilidad—sabihin mang ito‟y
nasumpungan niya, ang lipunan ng Martial Law: “Binata na ako,
kathang katuturan din. Kailangan ito, at tinatanggap na kailangan
aking ama./ Di ka pa rin naaagnas gayong alabok na/ ang iyong
ito ng nilalang na tinatawag nating “Panulaang Filipino”. At hindi
alaalang ipinagtutulos ko/ ngayon ng kandila…”; “Papaano kita
na lamang ito tumutukoy sa mababaw na usapin ng pagwawaldas
lilimutin gayong/ binibigkas ko ang tabas ng iyong dila?”; “Paano
ng oras sa pagsisimula (at pagpapapiit) ng makata sa anyo bago
ako aalma?/ Magmartsa man ako sa Mendiola,/ nakahambalang pa
magberso libre—isang simplistikong pananaw ng ilan. Ang tula ay
rin ang iyong barikada.” Alaala. Paglimot. Pag-alma. Pawang
anyo sa mula‟t mula, at hindi nito matatakasan ang ganoong
mga diksyon na kumakatawan sa bokabolaryo ng pagrerebisa,
katangian ng katatagan ng bigkas. At ang katatagan dito‟y hindi na
pagbabaluktot sa saysay ng yugtong mabagyo na iyon ng malapit
rin lamang tumutukoy sa tiyak na bugso ng bigkas sa taludtod,
na kasaysayan. Sa “muling pagpaslang” ng persona sa amang ito,
saknong, at buong tula. Ang kakatagan dito‟y matatag na
muli niyang sinasalita ang agon ng kaniyang malay at pagkatao, na
pinamumuhatan ng tingin, ng pagbaling sa danas, na kahit
muli at muli ring inilalahad ng mga kuwentista natin sa maikling
nahaharap sa kalituhan at ligalig na siyang daigdig ng makatang
kuwento at nobela. Ngunit binibigyan niya ng tinig ang persona
Filipino, ay nakapagrerehistro ng mga paninindigan. Ang anyo ng
rito upang siyasatin ang diksyong umiiral, nakatitik sa pagkatao.
tula ay mismong talinghaga ng ganitong pangangailangang kathain
Sa pamamagitan nito niya nasusumpungan ang kontradiksyon na
ang ating kakayahang tumugon sa ating danas sa tuwi-tuwina. At
aking binabanggit sa simula. Sa pagpapasapi sa multong ito ng
halimbawa ng ganitong katatagan ang kamakailan lamang na
5. ipinamalas ng papausbong na makatang si Patrick Quintos, na
ideya ng katiyakang ipinahihiwatig ang tunog ng tatag, sa mabilis
itinutudla ang kasalukuyang mga danas ng sindak, habang
nitong bigkas at halos ultimang pagparam sa tunog habang
nakatungtong sa estabilidad ng anyo.
nabibikig ang lalamunan, habang bumibitaw ang ulinig ng huling
Gusto kong maging bala
pantig. Ngunit naroroon sa pagbigkas na iyon ang posibilidad ng
Balang ikinarga sa isip ng gipit.
pagsagot, ng panunuligsa, ng pagkakamit-muli ng tinig matapos ng
Balang ibubuga sa simpleng kalabit.
makailang ulit na pagkakapipi o pananahimik. Sa tangkang
Tinggang ikinasa ng tákot sa digma.
pagpasok ng persona ni Quintos sa kamalayan ng bala, namalas
Kapag ipinutok, iyak ang katugma.
niya ang lamig nito‟t kawalang-pakundangan. Mananakit ito o
Matuling lilipad at di maliligaw.
papatay sapagkat iyon lamang ang tangi nitong alam. Pupuksa ito
Tagô sa kamera‟t mga balintataw.
at maminminsala gamit ang bugtong na kapangyarihan. Kahit
Malaya‟t payapang guguhit sa hangin.
nakakitigalgal ang mga imahen, ang maláy na pagpili sa anyo ang
Mainit na bakal ng mga dalangin.
nagpatatag sa paninging ito, na paningin din ng maraming
“Sa ngalan ng ama‟t espiritung anak.
nasasangkot, at nakikisangkot sa pag-iral na Filipino. Ang
Aba, inang luksa sa bahay na wasak.”
pagtingin ay hindi lamang pagpili ng titingnan, kundi pagsisiyasat
At tatagos ako sa ano mang dingding.
din ng nakikita. Kung nakatindig sa isang matatag na lunan,
At tatagos ako sa lahat ng daing.
nagiging mas matalim ang namamalas na kaanyuan.
At balang babalik sa sariling hungkag.
Sa haba ng ikinatalogo kong mga tanong sa sarili hinggil sa
Tahimik sa wakas: Basyong malalaglag.
pangunahing tanong natin sa sanaysay na ito, may ilan akong
Ang anyo ay kopla, ngunit may sukat na lalabindalawahin sa
mahahalagang kabatiran: una na riyan ang pananatili ng pag-iral ng
sesurang anim—ang taludtod ng Florante at Laura. Tiyak na tiyak
ideya ng “Panulaang Filipino” na bagaman mahirap mabigyan ng
sa pagpapausad ng kaniyang tugon sa isang digmaan, maging sa
buo at ganap na anyo sa ngayon ay lalaging magiging buhay at
pagpapaigting ng damdamin ng persona-bilang-bala, gamit ang
pumipintig. Sa katawang ito nagkukrus ang landas ng lugar at
piniling pares para sa mga monorima, na nagsasakatawan ng ingay,
kasaysayan, sapagkat sa mga ito binibigkas, nilalalang ang
sagitsit, at pinsala ng sinekdokeng ito ng kaguluhan. Sa piling ng
“Panulaang Filipino”—sa lupain nina Lam-Ang, Aliguyon, Labaw
bagabag, na matulaing kaisipang inihahayag ng persona, tumatayo
Donggon, at Bantugan; umiiral din ang nilalang na ito sa
ang makata sa balangkas ng tradisyon upang masiyasat at sa huli‟y
kasaysayang tiyak namang lagpas pa sa nalalaman at ipinaalám ng
masapol nang mabuti ang epekto ng karahasan at digmaansa tao.
pagkakasaysayan mulang 1521. Na nabuhay ito sa kabila ng
Madaling maibigan ng mga Pormalista ang tulang ito, hindi
maraming bisyo ng kolonyalismo, at balakid ng pagkakataon, ay
lamang dahil sa pagpili sa anyo, kundi pati na rin sa matulaing
mabuti nang senyal para tayain ang lagay nito. Ang pagtatanong
katahimikan na ipinahihiwatig ng mismong malikhaing pihit ng
ng lagay ay nagpapatunay ng pag-unlad nito. Isa pa, sa paglalahad
pagnanasang maging bala, na walang sinisino at ang batas lamang
natin ng sarisaring salimuot ng usaping ito, nakalulugod isipin na
na sinusunod ay ang pagtahak sa direksyon ng pagkakapaputok
ang “Panulaang Filipino” ay namuhay, at binubuhay ng krisis, na
dito. Ngunit ang madalas na hindi nahahagip ng marami ay ang
lumalagpas sa hanggahan ng—bagaman sumasakop din sa—wika,
mismong ideya ng “katatagan” ng anyo ng tula bilang halagahan sa
lugar, politika, at estetika. Totoong napakaliit na bahagi lamang
pagharap, lalo sa mga ganitong maunos na sandali sa kasaysayan.
ng panulaang nasusulat sa Filipino bilang representasyon ng
Kailangan natin ang katatagang ganito sapagkat hindi maaaring
kabuuang lawas, ngunit mabuti na rin siguro itong gamiting
manatili tayo sa pagkamabuway. Binabagyo tayo ng alinlangan
sinekdoke sa pagkakataong ito—isang panandaliang kalingkingan,
bilang kultura, at nasa isang ideya ng matatag na pagtalima ang
kaysa sa tangkang bigyan ng mapanaklaw na metonimya o
higit na mas makapangyarihang pananaw. Sa dakong ito ng
pangalan—ang Pambansang Panulaan. May iba pang papel at
katatagan tayo nakasasapol, tulad ng tulang ito. Ang krisis ng
panahon. Sa pagtatangkang ilahad ang ilang natatanging
makatang Filipino ay ang krisis ng pag-aanyo, at hindi siya
tendensiya ng pagtula sa kasalukuyan, hinahangad ang magkaroon
naghahanap ng anyo upang itanghal lamang sa isang artipisyo ang
din tayo ng pagkakataong masulyapan ang mga problematika ng
balanse at ganda ng kaniyang saloobin. Hindi niya maaaring
pagtula sa bansa, na nakatindig sa pagkilala sa sarili, pag-usisa sa
sayangin ang sining sa ganoong makasariling hangad. Kailangan
nakaraan, at paghagilap ng pinakatamang anyo para sa ginagawang
niyang tibayan ang kaniyang dibdib upang matitigan, mata sa
matulaing pagtingin at pagsisiyasat sa
mata, ang kaniyang kalituhan, maging ang kasaysayan. Kailangan
karanasan. Problematika ang ginagamit kong salita dahil dalumat
niya ng matibay na matitindigan upang maisiwalat ang kaniyang
ang sinapupunan at puntod ng tula, isang proseso ng pag-iisip:
nakikita—na madalas ay tinatanggihang makita ng marami. May
kapag ginamit ko halimbawa ang “tunguhin” o “pamamaraan” ay
6. para bang tinutuldukan ko lamang ang posibilidad ng aking
pagninilay. Mas gusto ko ang kawalang-katuldukan, ang ideya ng
malawak na orisonte, na buháy sa diwa ng dalumat, na mas
akmang rehistro sa kasaysayang pampanitikan. Naniniwala ako na
bukod sa pamamaraan, ang nararapat na sipatin ay ang mga bagaybagay na pinipiling talakayin, tingnan ng makata, na sa dakong
huli ay hindi maiiwasang maiugnay sa usapin ng kabansaan. Para
sa akin, ang tula, para maging tula, ay nararapat na lumagpas sa
usapin ng kakanyahan at kakayahan. Lagi‟t laging may krisis sa
daigdig na ito ng Filipinas, at nang itatag ng ikalawang bugso ng
Modernismo sa panulaan ang himagsik sa tula noong Dekada „70,
hindi lamang itinatag ang modernistang sensibilidad na natutuhan
sa mga modelo‟t nabasa. Itinatag din ang sariling tindig sa isang
konteksto na nagkakasaysay dahil sa araw-araw na danas ng krisis,
mula nang bigkasin nang araw na yaon ng Setyembre 21, 1972 ang
sumpa ng diktadurya. Nag-iba man ang mukha ng pamahalaan ay
naririto pa rin ang krisis—o mga krisis. Kung tama si Almario,
mukha ngang ipinagpapatuloy natin ang mga naitatag na
pamomroblema sa pamamagitan ng reklamasyon ng sarili,
kontrapuntal na pagbasa sa kasaysayan, at pagpapaloob sa
katatagan ng tula bilang anyo, sampu ng iba pang problematika.
Ang tula ay problematika, at pamomroblematika, kung gayon,
kaya‟t hindi basta-basta maisasantabi ang mahirap, masalimuot na
pagdalumat na tulad ng ating isinagawa. Nagkakamali lalo ang
nagsasabing ang Filipino ay hindi “teorya”, dahil ang mismong
pagkakabit-kabit ng mga salita, ng “Panulaan” at “Filipino”, ay isa
nang ngang gawain ng pagdalumat, isang paglukso sa hangin na
kundi matutuhang paghusayin ay makahahangal. Nabubuhay tayo
sa teorya habang nagbabasa at sumusulat ng tula. Ang tula mismo
ay teorya, kaya napagpasyahan ko ang ganitong mapagmunakalang
salaysay. Hindi pa tapos ang aking pagbabasa, at wala pa akong
maibabahaging katuldukan. Ngunit sa huli, maaari nating matiyak
ang ilang bagay: ang proyekto ng “Panulaang Filipino” ay
proyekto ng mga muling pagkatha sa sarili, sa kasaysayan, at sa
kinatatayuan—sa arkipelahikong sulok na ito, ang sulok nating
takda. Ang pagbasa kung gayon, sa una‟t huli ay paghahagilap sa
bait, kaalaman, at kabatirang ipinalilimot o nawawalan ng kabuuan
dahil sa mga krisis ng nagdaan at kasalukuyang kasaysayan.
