Presentación empregada no obradoiro do Fórum Metropolitano "A idade de ouro do cinema silente".

1. Cinema
mudo
soviético

2. Antes da Revolución
De maio de 1896 data o primeiro filme feito no
daquela chamado Imperio Ruso: a coroación do tsar
Nicolao II. Os pioneiros do cinema viron ben o
potencial de negocio do país e as produtoras
francesas ­Pathé, Gaumont­ non tardaron en facerse
un oco.
En outono de 1907 anúnciase o nacemento do
primeiro estudio cinematográfico, baixo a
supervisión de Aleksandr Drankov, fotógrafo na
Duma. A primeira ficción xenuinamente rusa é
Stenka Razin (1908).
Malia a abundante presenza das producións
estranxeiras, a industria local foise desenvolvendo
devagar nos anos 10 e medrou moito co comezo da
I Guerra Mundial e o freo ás importacións que esta
supuxo. Na era tsarista destacan os nomes de
Yevgeni Bauer (falecido en 1917), Yakob
Protazanov e o actor Ivan Mozzhukhin, que nos
anos 20 triunfaría no cinema francés e foi fichado
por Hollywood para un filme, Surrender (1927).

3. 1917
O xa magoado imperio do tsar Nicolao II entrou
en colapso coa I Guerra Mundial. O elevado
número de vítimas da guerra e a crise derivada
da escaseza de recursos e a brutal inflación
alentou o desencanto. En vésperas da revolución
proliferaron os comités e sindicatos que
satisfacían as necesidades populares que o estado
esquecera ou non era quen de cumprir. En
febreiro (marzo polo noso calendario) ten lugar
unha revolta en San Petersburgo que conduce á
abdicación do tsar. O seu irmán renunciou á
coroa e o país quedou en mans dun goberno
provisional. O crecemento da adhesión popular
aos postulados bolxeviques alentou a Revolución
de Outubro (novembro para nós) e a conquista
do poder polos revolucionarios, simbolizada no
asalto ao Palacio de Inverno. Foron “dez días que
sacudiron o mundo”, na expresión do xornalista
estadounidense John Reed.

4. Como é obvio, non todos os traballadores da
industria acolleron con simpatía o final do
tsarismo e non foron poucos os que marcharon
aos polos cinematográficos máis importantes
daquel tempo (París, Berlín, Hollywood). Mais
é innegábel que para o cinema a Revolución
de Outubro tivo consecuencias espectaculares.
En 1922 Lenin chegou a afirmar que “de todas
as artes, o cinema é para nós a máis
importante”. Nun país onde o analfabetismo
acadaba cotas de vergonza, os medios
audiovisuais (o cinema, a radio) eran os máis
efectivos para lanzar mensaxes ás masas. O
cinema era unha ferramenta eficaz para a
comunicación, a información e (por suposto) o
adoutrinamento ideolóxico.
En agosto de 1919 promúlgase o decreto de
nacionalización da industria fílmica e pouco
despois nace a mítica escola de cinema do
estado (agora Instituto de Cinema Gerasimov),
baixo a dirección de Vladimir Gardin.

5. DECRETO SOBRE A TRANSFERENCIA DO COMERCIO E
INDUSTRIA FOTOGRÁFICA E CINEMATOGRÁFICA AO
COMISARIADO DE EDUCACIÓN DO POBO
1) Todo o comercio e industria fotográfica e cinematográfica, a súa
organización así como a provisión e distribución dos medios e materiais
técnicos que lles pertencen, en todo o territorio da República Soviética
Federativa Socialista de Rusia, quedarán baixo a competencia do comisariado
de Educación do Pobo.
2) Con este obxecto, o comisariado de Educación do Pobo está tamén facultado
para a) nacionalizar, co acordo do Consello Supremo de Economía Nacional, as
empresas particulares de foto e cinema, así como toda a industria desas
actividades; b) requisar todos os bens, materiais e equipamentos das mesmas;
c) fixar prezos estábeis e máximos para todas as materias primas e produtos
manufacturados de foto e cinema; d) exercer a supervisión e control sobre
todo o comercio e industria de foto e cinema por medio de decisións que
estean relacionadas con empresas ou persoas privadas, así coma con
institucións soviéticas, no que atinxe a asuntos de foto e cinema.
Presidente do Consello dos Comisarios do Pobo, V. Ulianov (Lenin)
Moscova, Kremlin, 17 de agosto de 1919

6. Lev Kuleshov
N: 13 de xaneiro de 1889, Tambov, Imperio Ruso
M: 29 de marzo de 1970, Moscova (URSS)
Paradigma da enerxía revolucionaria, alimentada
polas vangardas futuristas entusiastas das
máquinas, tiña apenas 21 anos (e aínda escasa
experiencia como axudante de dirección e
escenógrafo) cando empezou a dar aulas na
Escola de Cinema. É un dos principais teóricos
deste excitante inicio dun tempo novo e en
particular un dos impulsores da teoría soviética
da montaxe, para el a esencia do cinema, que
exemplificou co famoso “efecto Kuleshov”, a
xustaposición do rostro inexpresivo do actor Ivan
Mozzhukhin con tres planos diferentes: un prato
de sopa, unha nena nun cadaleito e unha muller
nun diván.
Coma cineasta, o seu filme máis celebrado é As
aventuras extraordinarias de Mr. West no país dos
bolxeviques (1924).

7. Vsevolod Pudovkin
N: 16 de febreiro de 1893,
Penza, Imperio Ruso
M: 30 de xuño de 1953, J rmala ū
(Letonia, daquela URSS)
Con formación científica e
técnica, chegou ao
cinema a través de
Kuleshov. En 1926 dirixe
A nai, primeira entrega
dunha triloxía sore a
toma de conciencia do
individuo perante a
inxustiza que completan
O fin de San Petersburgo
(1927) e Tempestade
sobre Asia (1928).

8. Aleksandr Dovzhenko
N: 10 de setembro de 1894, Sosnytsia
(Ucrania, daquela Imperio Ruso)
M: 25 de novembro de 1956,
Peredelkino (URSS)
Naceu nunha familia
campesiña numerosa (aínda
que poucos fillos sobrevivirían,
dada a elevada mortaldade
infantil da altura). Traballou
coma mestre de escola e coma
caricaturista antes de dedicarse
ao cinema, no que nos deixou
obras extraordinarias como as
que forman a súa “triloxía
ucraína”, Zvenigora (1928),
Arsenal (1928) ou A terra
(1930), que no seu momento
foron pouco valoradas na
URSS e incluso cualificadas
como “contrarrevolucionarias”.

9. Dziga Vertov
N: 2 de xaneiro de 1896, Białystok (hoxe Polonia, daquela
Imperio Ruso)
M: 12 de febreiro de 1954, Moscova (URSS)
Nacido David Abelevich Kaufman, pasou á historia
co alcume “Dziga Vertov”, co que asinou os seus
(rompedores) filmes documentais. En 1922 funda o
noticiario Kino­Pravda (Cinema­Verdade), no que
empeza a desenvolver as técnicas e os artificios que
caracterizarán a súa obra maior, O home da cámara
(1929).
“O cinema­ollo (Kino­Glaz) é o tempo vencido (a relación visual entre uns feitos afastados no
tempo). O cinema­ollo é a concentración e descomposición do tempo. O cinema­ollo é a
posibilidade de ver os procesos da vida nunha orde temporal inaccesíbel ao ollo humano,
nunha velocidade temporal inaccesíbel ao ollo humano.
O cinema­ollo emprega todos os medios de rodaxe ao alcance da cámara, isto é, tomas
rápidas, tomas ao revés, tomas de animación, tomas móbiles, tomas dende os ángulos máis
inesperados, etc. Non se consideran trucaxes, senón procedementos normais, que se
empregan amplamente.
O cinema­ollo emprega todos os medios de montaxe posíbeis xustapoñendo e ligando entre
si calquera punto do universo en calquera orde temporal, violando, se é preciso, todas as leis
e costumes que presiden a construción do filme”.

10. Sergei M. Eisenstein
N: 22 de xaneiro de 1898, Riga (Letonia, daquela Imperio
Ruso)
M: 11 de febreiro de 1948, Moscova (URSS)
Nome por excelencia do cinema soviético, fixo
estudos de enxeñería e arquitectura que
abandonou para unirse ao Exército Vermello en
favor da Revolución Bolxevique. Logo diso
achegouse ao teatro de vangarda e axiña ao
cinema, fascinado á vez polo traballo de Dziga
Vertov e D. W. Griffith. Desenvolve o concepto
teórico da “montaxe de atraccións”.
“A atracción (no seu sentido teatral) é todo momento agresivo do espectáculo, é dicir, todo
elemento que someta o espectador a unha acción sensorial ou psicolóxica, experimentalmente
verificada e matematicamente calculada para obter determinadas conmocións emotivas do
observador, que á súa vez o conducen, todas xuntas, á conclusión ideolóxica final.
(...) En lugar de ofrecer unha reprodución estática do acontecemento dado, esixido polo tema,
e a posibilidade da súa solución soamente a través da acción loxicamente vinculada a aquel
acontecemento, proponse un novo procedemento: a libre montaxe de accións (atraccións)
arbitrariamente elixidas, independentes (incluso fora da composición dada e da vinculación
narrativa dos personaxes) mais cunha orientación precisa cara a un determinado efecto
temático final. Isto é a montaxe de atraccións”.

11. O seu primeiro filme é A folga (1925), obra con
protagonista colectivo, a “masa” por riba do
individuo, ao que segue O acoirazado Potemkin
(1925), universalmente aclamada dende a súa
estrea e que fixo del o máis importante cineasta
soviético.
Outubro (1927), celebración do décimo aniversario
da Revolución, tróuxolle críticas polo seu
formalismo e foi forzado ademais a remontala,
eliminando todas as referencias a Trotski. O seu
estilo comezaba a ser mal visto polas autoridades
soviéticas, que preferían un rexistro máis “realista”.
En 1930 recibiu unha oferta da Paramount para
facer un filme en Hollywood, mais logo duns meses
romperon o contrato de mutuo acordo. Viaxa a
México co apoio do escritor Upton Sinclair e inicia
a rodaxe (frustrada) de Que viva México. De volta á
URSS, rodará aínda O prado de Bezhin (1935),
Alexander Nevsky (1938) e as dúas entregas de Iván
o Terríbel (1944, 1945).