2. 
Даян дээрхийн агуй нь
Цагаан- Үүр сумын төвөөс
зүүн урагш 50 гаруй км- т
Номхон гэдэг уулын дунд
хирд орших манай орны
томоохон агуйн нэг юм.

7. Чингис хааны үед Даян Дээрхи гэдэг бөө амьдарч
байжээ. Тэр нэгэн удаа Чингисийн отог дээр хоѐр шарга
морьтойгоо очиход хаан баатруудтайгаа анд явсан байв
гэнэ. Хатан нь түүнийг гэртээ урьж, бөөлүүлэн, онгод
савдагт нь отог омгоо даатгуулжээ. Бөө явах болж, хатан
түүнийг гаргаж өгөх гэтэл Даян Дээрхи “Та нар миний
хойноос бүү гар. Отгон охиноороо нохой хориул” гэжээ.
Охин нохой хорихоор гарахад бөө хөтөлгөө мориндоо
сундлан зугтжээ. Энэ тухай Чингис хаанд хэл хүргэн,
хаан баатруудынхаа хамт түү- нийг нэхэж. Даян Дээрхи
уулан дахь агуйдаа ирж, охиныг нуун, өөрөө Үүрийн
голын зах дээр хөшөө чулуун хөрөг болж, хиргисүүрэнд
шингэн алга болжээ. Үүнийг нүдээр үзсэн хаан ид
шидэнд нь ихэд бишрэн “Охиныг минь хатнаа болгож,
хайрлаж харж яваарай. Ид шидээрээ энэ нутгийнхаа ард
олонд тусалж яваарай” гээд буцжээ.

8. Түүнээс хойш уг чулууны дэр гэдүүр
морьтой хүн явахад морь нь бусгадаг,
хөтлөөд явахад зүгээр болдог. Хожим
энэ нь ямар учиртай юм бол гэж хир
гисүүрийг ухаж үзвэл хүн чулуун
хөрөг гарсан тул уг агуйг “Даян
Дээрхийн агуй” хэмээн нэрлэн,
бөөгийн онгод болгон шүтэж иржээ.

9. 
Дээрхийн агуйн нь 3 амсартай бөгөөд хамгийн том амсар нь зүүн урагш
хандсан байх ба 4.8x 6.0 м хэмжээтэй том дөрвөлжин хаалга хэлбэртэй
юм. Түүний хоѐр талд байх амсарууд нь агуйн эхний том хонгилоос 2
тийш салаалсан бөгөөд зүүн талынх нь 1.1х1.3 м, 6.5 м хонгилоор гол
хонгилтой холбогдоно. Баруун талын ам нь 3х3 м хэмжээтнй эгц
дээшээ гарсан 6 м босоо хонгилоор доошоо бууж 9 м урт хонгилоор
дамжин гол хонгилд нийлдэг

11. Агуйн их амаар ороод 2.7 метрийн өндөр босгоор доош бууж
8.32х8.50 метр хэмжээтэй эхний танхимд орох ба хонгилын
өндөр нь 10 гаруй метр. Эндээс агуйн бусад амсарууд харагдах
бөгөөд агуйн эхний тасалгааны төв дунд 2 м өндөр чулуун
овоон дээр хуш модоор сийлбэрлэж өнгийн будгаар будсан
онгон дэлтэй цагаан морь унасан Дээрх бурхны дүрс
байрлуулсан байдаг

12. Түүний ард агуйн гол хонгилын үүдэнд дээрхийн бурхны дүр
бүхий хөрөг зургийг байрлуулжээ.

14. Эхийн умай нь
маш жижиг нүхтэй
учраас том хүн
арай хийн чихэж
ороод дотроо
эргээд хүслээ
шивнээд,
толгойгоороо
эргэж гарч ирэх нь
ахин төрж байгаа
мэт сэтгэгдэлийг
төрүүлдэг.

15. Эхний тахилгат танхимаас 4
метр өндөр, дээгүүрээ 5.1 метр,
доогуураа 1.4 метр өргөнтэй
10.5 метр урт хонгилоор 2 дахь
танхимд орох ба энэ
хоолойгоос 1.7 метрын босгоор
доош ороход баруун тийш
салаалсан 6 метр урт хонгил
бий.

16. Хоѐр дахь танхим нь 7.1 метр диаметртэй дугуй хэлбэртэй
гурван салаатай, 3 метрийн өндөртэй. Баруун салаа нь 3
метр, хойшоо салаалсан нь 4.3 метр, зүүн тийшээ салаалсан
салаа нь 7.3 метр юм. Танхимын мухарт тулан ялгүй зүүн
тийш эргэж 2 ширхэг угсраа модон шатаар 11.5 метрийн
эгц босоо хоолойгоор авирч агуйн дээд давхарт гарна.
Агуйн энэ давхар зүүн, зүүн урагш, баруун хойш салаалсан
гурван салаатай.

17. Агуйн баруун хойш салаалсан хонгилын нийлбэр урт нь
114.5 метр юм. Уг хонгилын төгсгөлд нуралт үүссэн байх
бөгөөд энд 3 цувраа овоог босгосон байна. Цувраа гурван
овооноос урагш 5 орчим метрт агуйн баруун хананы доод
хэсэгт авдар мэт жаахан хонхорхойд нутгийнхны
“Авдартын рашаан” гэж нэрлэдэг маш бага тогтоол ус байх
бөгөөд уг рашааныг уусан хүн урт насалдаг гэдэг.

18. Уг тогтоол ус нь үнэр, амтгүй агуйн адар хананаас
шүүрсэн ус хуримтлагдсан бололтой. Агуйн энэ хэсэгт
очихын тулд зарим газраар мөлхөж, зарим газраар нь
бөхийж явсаар агуйн мухарт хүрдэг. Ингэж явах замд
сархийг хэлбэрийн эргэж нийлдэг хонгил болон
суварган бүрмэл болон баганан бана, шаталсан
хэшдэржин тааралдана.

19. Агуйн 2- р давхарлуу гарсан шатны орчмоос урагш
эргэж 2 гаруйн өндөр босгоор дээшээ авирч гарахад
агуйн хонгил 3 салаалах бөгөөд зүүн тийш салбарласан
хонгилын эхэн хэсэгт хоѐр жижигхэн тасалгаа дамжин
мөлхөж ордог жаахан хонгил байдаг бөгөөд хонгилын
төгсгөлд тогоо мэт хонхорт агуйн дусаалын уусмалаас
тогтсон жижиг тогтоол ус байна

20. Үүнийг “Ах дүү гурвын рашаан” гэдэг, ялгүй хүхэрлэг
амттай. Энэ рашааныг уусан хүны оюун ухаан сэргэг
болдог гэж үздэг учраас “Оюун ухааны” рашаан ч гэж
нэрлэнэ. Харин уг хонгилын дунд хэсэгт нутгийнхны
тахиж шүтдэг хадаг яндар, идээ будаагаа өргөдөг 3 овоо
байх бөгөөд сайн ажиглавал эдгээр нь агуйн шаланд үүсдэг
шохойн чулууны хуримтлал болох гурван том банонцар
байна.

21. . Агуйн адар ханыг даган нарийн, бүдүүн янз
бүрийн бана, бананцар тогтож агуйг улам
сүрлэг үзэсгэлэнтэй болгодог байсан бол
одоо агуйн гайхамшиг болсон эдгээр
хурдасыг агуйд очсон хүмүүс хугалж авч
явсаар бано гэх юмгүй болжээ.