1. УЛААНБААТАР ХОТЫН АРХИНЫ
ХЭРЭГЛЭЭНИЙ СЕГМЕНТЧИЛЭЛ
Д. Ганцацрал
ШУТИС-ХБТС
Burged_gvnj@yahoo.com
Хураангуй
Архины хэрэглээний сегментчилэлийн зарим үзүүлэлтийг судалж тогтоох
зорилгоор хэрэглэгчдээс уг санао асуулгыг явууллаа. Ингэснээр архины зах зээлийн
нийт хэдэн хувийг хэд орчим насны хүмүүс эзэлж байгааг илрүүлэх, хүмүүс
ихэвчлэн ямар шалтгаанаар архи хэрэглэдэг болохыг олох, мөн цаашлаад Монгол
улсын хэмжээнд архины хэрэглээг ОХУ-тай харицуулж үзэхэд ямар түвшинд
байгааг олж тогтоох зэрэгт энэхүү судалгаа нь ач холбогдол өгнө.
Түлхүүр үг: Үгийн улбаа, Хөлс, Монгол хүн, стандарт хэмжээ
Оршил
“Архи” гэдэг үг анх Монголоос гаралтай болохыг Л.Түдэв гуай олж тогтоожээ.
Архийг түрэгүүд “араки”, арабууд “араак”, түвдүүд “араг”, халхчууд “архи” гэж
нэрлэжээ. Л.Түдэв гуайн судалгаагаар архийг анх гаргасан эзэн нь Монголчууд,
араб хэлнээс “архи” гэдгийг монголчилбол “хөлс” гэсэн үг болно.
Эрдэмтдийн судалснаар /Немцов 1989 он/ дэлхийн хөгжилтэй орнууд 1950-иад
оны дунд үеэс архи их хэрэглэх болжээ. Харин манай улсын хувьд архийг эрт дээр
үеэсээ айргийг исгэж архи гарган авч хэрэглэж, улмаар спирт, ундаа, архины
үйлдвэрийн хөгжлийг 1-р үе 1924-1940, 2-р үе 1940-1960, 3-р үе 1960 оноос
хойшхи үе гэж ангилж болох үндэслэлтэй гэж мэргэжилтнүүд үздэг.

2. Харин архины хэрэглээг хязгаарлах зорилгоор архийг картаар өрх бүрт
хуваарилан олгох болсноор зохиомол хомсдол үүсч, архи дамлах явдал гарч
“шаг” гэгч үүссэнээр харин ч эсрэгээрээр хүмүүс архинд олноороо орж, ядуурал
газар авах болсон.
Дэлхийн 19 орны 1 хүн амд ноогдох согтууруулах ундааны хэмжээг спиртэд
шилжүүлсэн байдлаар гаргасан судалгаанаас харахад 1960 онд Франц 19,0 литр,
Итали 14,3 литрээр тэргүүлж байсан бол 1986 онд Франц 5,2 литр, Итали 2,7
литрээр буурч Финлянд, АНУ, Орос, Дани, Унгар зэрэг оронд согтууруулах
ундааны хэрэглээ бараг 2 дахин өсчээ.
Манай хөрш Орос оронд 1985 онд 8,8 литр, 1991 онд 5,6 литр, 1994 онд 6,7 литр
согтууруулах ундааг хэрэглэсэн гэсэн статистик мэдээ байна.
Тэгвэл манай улсын насанд хүрсэн 1 хүнд жилд ноогдож байгаа согтууруулах
ундааны хэмжээг 96%-ийн хатуулагтай спиртэд болон 38%-ийн хатуулагтай
архинд шилжүүлбэл 1998 онд 4,7 литр /38%-ийн хатуулагтай/архи, 2000 онд 7,65
литр архи, 2001 онд 9,29 литр архи ноогдож байна. Эндээс харахад жил тутам
архины хэрэглээ нэмэгдэж байгааг олж харж болно. Тэгвэл 2001 оноос хойш
энэхүү архины хэрэглээ нэмэгдсэн болов уу, эсвэл..........................................
Судалгааны хэсэг
Судалгаанд нийт 180 хүн оролцсон ба энэхүү судалгаанд ШУТИС-н оюутан,
ажилчид мөн Баянзүрх дүүргийн иргэд хамрагдсан.
Санал асуулгын асуултууд:
1. Таны нас:
а. 18-29 б. 30-45
в. 46-59
г. 60-аас дээш
2. Таны хүйс:
А. Эрэгтэй
б. Эмэгтэй
3. Таны боловсрол:
А. Дээд б. Дунд
в. Бага сургууль
г. Боловсролгүй
4. Та архи хэрэглэдэг үү?
А. Байнга хэрэглэдэг
б. Хааяа хэрэглэдэг
в. Хэрэглэдэггүй
5. Та рахийг хир хэрэглэдэг вэ?
А. Өдөр бүр
б. 7 хоногт 1 удаа в. Сард 1-2 удаа
г. Бусад
6. Та архийг ихэвчлэн ямар үед хэрэглэдэг вэ?
А. Сэтгэл санаагаар унасан буюу гутранга үедээ
Б. Баяр ёслол буюу онцгой тохиолдолд
В. Бусад
7. Та сэтгэл санаагаар унасан буюу гутранга үедээ архийг хир их хэрэглэдэг
вэ?
А. Өдөр бүр
б. 7 хоногт 1 удаа в. Сард 1-2 удаа
г. Бусад
8. Та баяр ёслол буюу онцгой тохиолдолд архийг хир их хэрэглэдэг вэ?
А. Өдөр бүр
б. 7 хоногт 1 удаа в. Сард 1-2 удаа
г. Бусад
9. Таны сарын дундаж орлого хэд вэ?
А. 50,000-80,000
б. 81,000-120,000
в. 121,000-250,000 г.
Орлогогүй
10. Та хэдэн төгрөгний архи хэрэглэдэг вэ?
2

3. А. 1000-2500
б. 2600-4500
в.4500-аас дээш
Эдгээр анкетын асуултанд хариулсан байдлыг нэгтгэвэл дараах үр дүн
харагдаж байна.
Хүснэгт 1
№
1
2
3
4
Хариулт
18-29
30-45
46-59
60-аас дээш
,Таны нас:
Тоо
Хувь
120
67
34
19
20
11
6
3
Хүснэгт 2
№
1
2
Хариулт
Эрэгтэй
Эмэгтэй
. Таны хүйс:
Тоо
Хувь
58
32
122
68
Хүснэгт 3
№
1
2
3
4
Хариулт
Дээд
Дунд
Бага сургууль
Боловсролгүй
Таны боловсрол:
Тоо
Хувь
104
58
74
41
0
0
2
1
Хүснэгт 4
№
1
2
3
Та архи хэрэглэдэг үү?
Хариулт
Тоо
Хувь
Байнга хэрэглэдэг
5
3
Хааяа хэрэглэдэг
92
51
Хэрэглэдэггүй
83
46
Эндээс харахад 51 % нь архийг хааяа хэрэглэдэг гэдгээс үзэхэд архи нь
зайлшгүй хэрэгцээ мөн гэдгийг харуулж байна.
Хүснэгт 5
№
1
2
3
4
Та архийг хир хэрэглэдэг вэ?
Хариулт
Тоо
Хувь
Өдөр бүр
3
4
7 хоногт 1 удаа
14
14
Сард 1-2 удаа
49
50
Бусад
31
32
3

4. Эндээс харахад 50 % нь архийг сард 1-2 удаа хэрэглэдэг гэдгээс үзэхэд архийг
тийм ч их хэрэглэдэггүй юм байна гэж үзэж байна. Энэ нь өнөө үед
хэрэглэгчид архинаас татгалзаж, шар айргийг өргөнөөр хэрэглэх болсонтой
хорлбоотой боловуу гэж бодож байна.
Хүснэгт 6
№
1
2
3
Та архийг ихэвчлэн ямар үед хэрэглэдэг вэ?
Хариулт
Тоо
Хувь
Сэтгэл санаагаар
17
18
унасан буюу
гутранга үедээ
Баяр ёслол буюу
онцгой тохиолдолд
Бусад
67
69
13
13
Дээрхээс харахад 69 % нь баяр ёслол буюу онцгой тохиолдолд архийг
хэрэглэдэг гэж хариулсанаас дүгнэхэд Монголын баяр их байдагтай
холбогдуулаад архи уух шаардалага зайлшгүй гарч байна гэж хэлж болох юм.
Нөгөөтэйгүүр баярын өдрүүд нь архи уух шалтаг нь болж байна гэж хэлэхэд
буруудахгүй байх.
Хүснэгт 7
. Та сэтгэл санаагаар унасан буюу гутранга үедээ архийг хир их хэрэглэдэг вэ?
№
Хариулт
Тоо
Хувь
1
Өдөр бүр
7
7
2
7 хоногт 1 удаа
13
13
3
Сард 1-2 удаа
29
30
4
Бусад
48
50
Дээрхээс үзэхэд 50 % нь бусад гэж хариулж байгаагаас үзэхэд 1 талаас сэтгэл
санаагаар унасан буюу гутранга үедээ архи ууж бухимдлаа гаргадаггүй
болохыг, нөгөө талаас архи ууж биш өөр замаар бухимдлаа тайлдаг болохыг
харуулж байна.
Хүснэгт 8
Та баяр ёслол буюу онцгой тохиолдолд архийг хир их хэрэглэдэг вэ?
№
Хариулт
Тоо
Хувь
1
Өдөр бүр
6
6
2
7 хоногт 1 удаа
18
19
3
Сард 1-2 удаа
46
47
4
Бусад
27
28
Эндээс үзэхэд 47 % нь баяр ёслол буюу онцгой тохиолдолд архи уудаг гэж
хариулсанаас харахад мөн л архи уух шалтаг, далим нь баярт өдрүүд их
болдгийг харуулж байна.
4

5. Хүснэгт 9
1
2
3
4
Таны сарын дундаж орлого хэд вэ?
Хариулт
Тоо
Хувь
50,000-80,000
26
27
81,000-120,000
25
26
121,000-250,000
12
12
Орлогогүй
34
35
Эндээс үзэхэд 35 % нь орлогогүй гэж хариулсан байхаас дүгнэхэд уг
судалгаанд ихэнхдээ оюутнууд хамрагдсан болохыг харуулахаас гадна
оюутнууд ямар ч орлогогүй байж эцэг эхийнхээ зовж олсон мөнгийг архи гээч
энэ гайхлыг хэрэглэж байгаа нь харамсалтай.
Хүснэгт 10
№
1
Та хэдэн төгрөгний архи хэрэглэдэг вэ?
Хариулт
Тоо
Хувь
1000-2500
12
12
2
3
2600-4500
4500-ас дээш
65
20
67
21
Эндээс үзэхэд 67 % нь 2600-4500 төгрөгний архи хэрэглэдэгээс үзэхэд
Монголын ард түмний амьдрал тийм ч муу биш байгаа бололтой......
Хэрэглэгчийн сегментчилэл
Зах зээлийн нийт хэмжээ
5

6. Архи уудаг хүн ам
Эрэгтэй
Архи уудаггүй хүн ам
Эмэгтэй
Улаанбаатар хот
18-29
30-45
46-59
60-аас дээш
Хүснэгт 11
№
1
2
3
Үзүүлэлт
Судалгаанд хамрагдсан
нийт хүн
Улаанбаатар хот
Архи уудаг хүн
Архи уудаг хүн
Бүгд
180
100%
54%
/97 хүн/
Эрэгтэй
58
Эмэгтэй
122
32%
29%
/52 хүн/
68%
25%
/45 хүн/
Хүснэгт 12
№
1
2
3
4
5
Улаанбаатар хотын хүн ам
Үзүүлэлт
Хувь
Нийт хүн ам
100
Эрэгтэй
45,56
Эмэгтэй
54,44
0-15 нас
27
16-60-аас дээш
73
Тоо
1344570
612586
731984
363034
961536
Насанд хүрсэн нийт хүн амын тоог архи уудаг хүний тоогоор үржүүлбэл
Улаанбаатар хотын архи уудаг нийт хүн амын тоо 519230 гарч байна. /2004 оны
хүн амын судалгаа/
Монгол улсад 1 хүнд ноогдох архины хэмжээ 32 литр болохыг судалгаагаар
тогтоожээ.Жилд 1 хүнд ноогдох архины хэмжээ 8 литр байвал үндэсний аюулгүй
байдалд нөлөөлнө гэж тооцдог. Тэгвэл манай улсын %-д энэ дүн 4 дахин их байна.
Энэ нь манай улсын аюулгүй байдал аль хэдийнээ аюулд орсон гэдгийг харуулж
байгаагийн нотолгоо мөн гэж үзэж байна.
6

7. Тэгвэл жилд 32 литр архи бол сард 2,7 литр архи 1 хүнд ноогдож байна. Үүнийг
500 граммын шилтэй архи гэж үзвэл сард 5,2 шил архи болно. Энэ дүнг ОХУ-тай
харьцуулж харвал:
Хүснэгт 13
№
1
2
3
4
Үзүүлэлт
Нийт хүн ам
Эрэгтэй
Эмэгтэй
Архи уудаг хүн
ОХУ
148,9 сая
70,4 сая
78,5 сая
29,4%
5
Сарын архины хэрэглээ
/1 хүнд ноогдох/
4,6 шил
МУ-УБ хот
1344570
612586
731984
54%
/519230 хүн/
5,2 шил
Энэ харьцаанаас харахад Улаанбаатар хотын хүн ам ОХУ-ын хүн амаас хэд дахин
бага мөртлөө сард 1 хүнд ноогдох архины тоо 1,1 дахин их байна. Энэ цаашнд
улсын аюулгүй байдалд ямар аймшигтай сөрөг нөлөөтэй болохыг эрхэм дээд хүн
та оюун ухаандаа тунгаана уу...........................
Дүгнэлт
Дээрх судалгааны үр дүнг нэгтгэвэл:
 Судалгаанд нийт 18-60-аас дээш насны 180 хүн оролцсоноос 97 хүн буюу
51% нь архи хэрэглэдэг гэсэн дүнгээс харахад Монгол хүний архины
хэрэглээ ямар болохыг харуулж байна.
 69 % нь баяр ёслолоор архи хэрэглэдэг гэснийг үзэхэд Монголын баяр
ихдээд байгаа юмуу даа гэсэн сэтгэгдэл төрж байна. Өөрөөр хэлбэл архи
уух шалтгаан нь баярын өдрүүд болж байна гэж хэлэхэд хэлсдэхгүй
боловуу................
 Сарын дундаж орлогыг сонирхоход 35 % нь орлогогүй гэж хариулсан
байна. Энэ нь орлоготой гэж хариулсан хүмүүсээс их %-ийг эзэлж байгаа
юм. Эндээс өнөөгийн хүмүүсийн ухамсар ямар түвшинд байгааг харж
болох юм.
 Мөн 67 % нь 2600-4500 төгрөгний архи хэрэглэдэг гэж хариулсан байгаа.
Энэ дүн үнэн бодит гарсан гэдэгт эргэлзээ төрж байна. Учир нь Монгол
хүний нэрэлхүү зантай холбоотой ч тэрүү, энэ асуултанд хүмүүс худал
хариулж байгаа нь илт байсан юм.............
Уг судалгааг цаашид үргэлжлүүлнэ............. Тухайлбал хэдэн граммаар савлагдсан
архийг хүмүүс түлхүү худалдан авч байгааг, ер нь савлагаа ямар байвал
тохиромжтой болохыг, мөн жилд 1 хүнд яг хэдэн литр архи ноогдож байгааг /
2002 оноос хойш/ судлах болно.
Ашигласан ном, хэвлэл
[1] “Хүн ба хүнс”, 2000, 3/35, 5-8
[2] Bain & Company, Inc, {Oct/01/96 JP USR0379R}
7

8. [3] www.google.com
Зохиогчийн тухай
Д. Ганцацрал. ШУТИС-ХБТС-ХҮМ-4 курсын оюутан
8