2. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
2
AURKIBIDEA
1. SARRERA ................................................................................................................ 3
2. MARKO TEORIKOA............................................................................................... 4
2.1. Dramatizazioa ........................................................................................................ 4
2.2. Gorputz adierazpena .............................................................................................. 6
2.3. Itzal txinatarrak...................................................................................................... 7
2.4 Curriculumarekin lotura.......................................................................................... 9
2.5 Etapako ezaugarriak.............................................................................................. 11
2.5.1 Hamabi hemezortzi hilabeteko haurrak.......................................................... 11
2.5.2 Bost urteko haurrak ........................................................................................ 12
3. HELBURUAK ........................................................................................................ 13
4. METODOA............................................................................................................. 13
4.1 Partaideak.............................................................................................................. 13
4.2 Materiala ............................................................................................................... 14
4.3 Espazioa................................................................................................................ 14
4.4 Metodologia.......................................................................................................... 15
5. PROPOSAMEN PRAKTIKOA.............................................................................. 16
6. HAUSNARKETA................................................................................................... 17
6.1 Katamarka gela ..................................................................................................... 17
6.2 Bost urteko gela .................................................................................................... 20
7. ONDORIOAK......................................................................................................... 21
8. BIBLIOGRAFIA..................................................................................................... 22
3. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
3
1. SARRERA
Gorputz Hizkuntza ikasgaiko lan honetan, itzal txinatarrak landuko dira, baina
berezitasun moduan, koloretako paperak erabiliko dira. Lan honen helburua, hautatutako
gaiaren inguruko marko teoriko bat sortzea, proposamen praktiko bat egitea eta honakoa
aurrera eramatea izango da.
Marko teorikoan, gorputz adierazpena, dramatizazioa eta itzal txinatarrak landuko
dira, definizioa, garrantzia eta bakoitzaren nondik norakoak aipatuz. Ondoren, gure
proposamenak Haur Hezkuntzako 2015eko curriculumarekin duen lotura zehaztuko da.
Proposamen praktikoa egiteko, ezinbestekoa da adinaren eta batez ere, taldearen
ezaugarriak aztertzea. Kasu honetan, jarduerak Haur Hezkuntzako bi zikloetan aurrera
eramateko aukera izan dugu, Gurutzmendi Haurreskolako katamarka gelan eta Armentia
ikastolako bost urteko gelan. Jardueran egiterakoan, erabili den planteamendua
desberdina izan da, gelako bakoitzeko errealitatera egokituz. Behin errealitatea aztertuta,
jardueren helburua, beharrezko materialak eta zehaztapenak aipatuko dira.
Azkenik, proposamena aurrera eramandakoan gertatutakoa eta sentitutakoa aipatuko
dugu, ikusten ditugun hobekuntza proposamenekin lana amaitzeko.
4. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
4
2. MARKO TEORIKOA
Marko teoriko honetan gorputz hizkuntzaren parte diren hiru gai jorratuko dira.
Hasteko dramatizazioa landuko da, ondoren gorputz adierazpena eta azkenik, gure
lanaren gaia diren, itzal txinatarrak. Atal bakoitzean, autore desberdinek ematen duten
definizioa, Haur Hezkuntzarekin duen lotura, garrantzia edota historia azalduko dira.
2.1. Dramatizazioa
Asko dira orain arte dramatizazio hitzaren inguruan eginiko definizioak. Hasteko,
Otegi, Laskurain eta Urkijo (2010) bi autore desberdinetan oinarritzen dira honakoa
definitzeko. Hauen arabera, dramatizazioa hitzezko eta ez-hitzezko komunikazioaren
ondorioa da. Pavisentzat, aldiz, dramatizazioa eta antzerkigintza sinonimoak dira,
antzezte- edo dramatizatze-prozesu gisa ulertzen ditu. Tejerinak dioenez, helduek galdu
egiten dute haurrek duten gaitasun adierazkorra eta, denboraren joanean, sortzaile izatetik
zurrun izatera pasatzen dira keinuak, begiradak, jarrerak, ahots-tonuak, formak eta
koloreak nahasteko erak, erritmoak eta mugimenduak (Pavis eta Tejerina In Otegi,
Laskurain eta Urkijo, 2010). Definitzen ari garen hitza osatzeko, Argüelles eta Zelaietaren
(2015) arabera, dramatizazioari dagokionez, gorputz hizkuntza, ahozko hizkuntza,
bestelako hizkuntzak eta gaitasunak bateratzen ditu.
González-ek (2015), haurrentzat dramatizazioaren garrantzia zein den azpimarratzen
du. Haren arabera, dramatizazioa komunikatzeko tresna da haurrentzat. Honen bidez,
sentitzen dutena, emozioak eta imitazioak egiten dituzte. Delgado (2011) bat dator
esandakoarekin, eskolan dramatizazioa oso baliagarria, ia ezinbestekoa da haurrak hobeto
ezagutzeko eta hauen garapenerako. Adierazteko askatasuna izan ezkero, haien inguruko
gertakizunen edo inguruko gauzen inguruan duten pertzepzioa antzemateko aukera
eskaintzen baitigu. Hori dela eta, irakasleek errekurtso dramatikoak ezagutzea eta gelan
egoki aplikatzen jakitea ezinbestekoa da, sormena, konfiantza eta autoestimua
bultzatzeko eta jarrera bortitzak edota segurtasunik eza apaltzeko (Argüelles eta Zelaieta,
2015).
Delgadok (2011) dioenez, haurren kasuan mundua eta haien ingurua ezagutzeko
jolasa erabiltzen dute, hortaz, esan daiteke jolasa eta dramatizazioa ezinbestekoak direla
Haur Hezkuntzako etapa honetan. Jolas sinbolikoa da sozializaziorako jolas
garrantzitsuenetako bat eta horretarako, imitazioa erabiltzen dute haien inguruan ikusten
dutena irudikatzeko. Honekin bat dator Tejerina (1994, 3. or.) honela esanez: “La raíz del
5. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
5
teatro está en el juego. (…) Una simulación que recrea la vida y mediante la cual el ser
humano, al identificarse con los personajes que lo representan en el escenario, al
encarnar otros papeles, adquiere un conocimiento de sí mismo,
más hondo que el alcanzado en la experiencia, y entiende un poco más a quienes le
rodean” (Tejerina In Delgado, 2011).
Aurretik esandakoarekin eta González-en (2015) oinarrituz, esan daiteke, jolasa eta
haur dramatizazioa erlazionatuta daudela, jolas sinbolikoaren aldetik batez ere.
Dramatizazioaren ondorioa da jolas dramatikoa eta honakoa adierazteko moduak anitzak
dira (Delgado, 2011). Haurrak objektu bati haien esanahi propioa ematen dio eta etengabe
dabiltza haien inguruko eta zirrara pizten dieten pertsonak edota egoerak interpretatzen
eta imitatzen (González, 2015).
Hala ere, ezin dugu baieztatu, dramatizazioa beti jolasa dela. Dramatizazioaren
helburua beste helburu batzuetara hurbiltzea baita, adibidez, eta aurretik esan bezala,
haurra ezagutzea edota bestelako kontzeptuak lantzea (Delgado, 2011). Argüellesek eta
Zelaietak (2015) diotenez, dramatizazioa oso baliagarria suerta daiteke hezkuntzan.
Honakoa adierazteko honela diote: “dramatizazioa hezkuntza-baliabide gisa erabiltzeak
irakaskuntza-ikaskuntza eredu motibatzaile bat erabiltzea ekar dezake, ezagutza
jasotzeko giroa aspergarria eta monotonoa izan ez dadin” (Argüelles eta Zelaieta, 2015,
4. or. ).
González (2015) bat dator dramatizazioaren garrantziarekin, eta horrek Llamazares-
en (2002) testuan oinarritutaz, alderdi desberdinak bateratzen dituen jarduera bezala
definitzen du dramatizazioa, honakoaren bidez hitzezko hizkuntza, gorputz hizkuntza,
hizkuntza plastikoa eta erritmiko-musikala lantzen baitira. Lapierre eta Aucuturier bat
datoz horrekin, gorputzaren bidezko komunikazioa eta adierazpena ondorio afektiboz
beteta dagoela azpimarratzen baitute (in Pastor, 2002). Honakoa dinamikoa, (dantza,
erritmoa, musika) plastikoa nahiz dramatikoa (bat-batekotasuna, dramatizazioa,
interpretazioa) suerta daitekeelako (Lapierre eta Acouturier in Argüelles eta Zelaieta,
2015).
Argüelles eta Zelaieta (2015) autore desberdinetan oinarrituz bat datoz aurrekoarekin,
dramatizazioaren bidez lantzen diren alderdi desberdinak aipatuz. Hauen arabera,
dramatizazioa ez da soilik gorputz adierazpena, objektu, hizkuntza, ahotsa eta
mugimendua ere erabiltzen ditugulako.
6. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
6
Hezkuntza eta Zientziako Ministerioak (MECek) Minimoen Dekretuaren bidez,
gorputz-adierazpena tratatzerakoan eduki nagusi batzuk aurkezten ditu: Gorputz-
adierazpena, gorputza eta objektuen arteko erlazioa, adierazpen-jolasak eta dramatizazioa
(Otegi, Laskurain eta Urkijo, 2010). Hortaz, aurretik aipatutako dramatizazio kontzeptua
eta ondoren azalduko dugun gorputz adierazpen kontzeptua erabat erlazionatuta daudela
esan dezakegu.
2.2. Gorputz adierazpena
Dramatizazio hitzarekin gertatzen den bezala, gorputz adierazpena hitzarekin ere asko
izan dira egindako definizioak. “Gorputz-adierazpenaren definizio bat ematea nahiko
zaila da; izan ere, kontzeptua abstraktua da, eta era askotan ulertu izan da historian zehar”
(Bizkarra eta Murua, 2008, 20. or.). Castillo eta Rebollo (2009) bat datoz aurreko
esaldiarekin Ortizen (2002) oinarrituz. Ildo eta eremu desberdinetatik aztertua izan denez,
esanahi anitzeko kontzeptua da gorputz adierazpena.
Echeverríaren (2013) arabera, gorputz adierazpena gizaki guztiok gure gorputzaren
bidez adierazten dugun guztiari deritzo. Adierazpena inkontzienteki nahiz kontzienteki
egina izanik. Azpeitiak (2015) berriz, honela definitzen du Motosen oinarrituz: “intentzio
komunikatiboa duen mugimendua da, baina komunikazioa lortzeko estimulazioa egon
behar du, sentsazioetara zabaldu behar da, sentsibilitatea esnatu behar da zentzumenak
esnatzen, eta orain eta hemen gertatzen dena ikusi behar da” (Motos In Azpeitia, 2015,
21. or.). Adierazpenaren bidez, gorputzaren mugimendu-aukerak aztertzen dira egoerak,
emozioak, ideiak, bizipenak, pentsamenduak, eta abar deskribatuz. Horretarako, gorputza
komunikatzeko eta adierazteko tresna bihurtuko da, keinuak eta mugimenduak eginez;
batzuetan hitza erabiliz, beste batzuetan, ordea, ez (Bizkarra eta Murua, 2010).
Aurretik aipatutako adierazpena, erabiltzen dugun adierazteko lehenengo modua dela
dio Lacárcelek. Hitzezko hizkuntza barneratzen goazen heinean garrantzitsuena bihurtu
arren, gorputz hizkuntza presente jarraitzen du, eta kasu batzuetan gorputzaren bidez
hitzekin baino informazio gehiago jasoz (Lacárcel in González, 2015).
Arestian aipatutakoa ikusiz, baiezta dezakegu gorputz adierazpenak paper
garrantzitsua jokatzen duela gure bizitzan zehar eta Bolañosek (1986) hezkuntzan duen
garrantzia azpimarratzen du. Haren ustez, gorputz adierazpenak haurrari bere nortasuna
eta ingurua ezagutzeko aukera eskaintzen dio. Horrekin batera, modu sortzaile batean
7. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
7
bere egoera zein den aurkezteko aukera eskaintzen du, gorputza, mugimendua eta
zentzumenak erabiliz. Horren ondorioz, garapen intelektuala modu optimo batean ematen
da. Hori dela eta, esan daiteke, gorputz adierazpena ezinbestekoa dela hezkuntza
programa batean.
Castillo eta Rebollo (2009) bat datoz aurretik esandakoarekin. Hezkuntzan gorputz
adierazpena menperatzea berebiziko garrantzia du, haurren garapenean duen eraginagatik
batez ere. Pérezek (2005) ere hezkuntzan duen garrantzia aipatzen du Schincan
oinarrituz: “la Expresión Corporal es una disciplina que permite, mediante el estudio y
profundización del empleo del cuerpo, un lenguaje propio. Este lenguaje corporal puro,
sin códigos preconcebidos, es un modo de comunicación que encuentra su propia
semántica directa más allá de la expresión verbal conceptualizada” (Schincan In Pérez,
2005, 37. or.).
Bi kontzeptu nagusi hauen garrantzia ikusita, Otegik, Laskurainek eta Urkijok (2010)
dramatizazioa lantzeko eredu desberdinak daudela erakusten digute, hala nola, jolas
dramatikoa, ipuin motorrak, txotxongiloak, role playing-a, antzerki beltza, bikoizketa-
tailerra eta itzal txinatarrak. Kasu honetan, azkenengoan jarriko dugu arreta, itzal
txinatarretan hain zuzen ere.
2.3. Itzal txinatarrak
Itzal Antzerkia munduko antzerki mota zaharren eta ezagunena da eta erlijio ohiturak
zein kondairak bat egiten dute antzerki honetan (Angoloti In Lopez eta Canales, 2007).
Historiak dioen bezala, hitzak antzerkiak mendebaldeko eta ekialdeko munduen
artean du bere jatorria. Mendebaldeko munduan, itzalak, zientziaren munduan erabili izan
dira. XVIII. mendean Europa mailan itzal antzerkiak agertu ziren umeak eta langabezian
zeuden pertsonak dibertitzeko. Espainian, 1800 urtean zabaldu zen jarduera pribatu gisa.
Antzerkiak, Frantzian eta Ingalaterran jatorria zuen arren, hizkuntza ez zen beharrezkoa
antzezlana ulertzeko, itzalak erabiltzen baitziren. Goya, Espainian zabaltzen ari zen
korrontez baliatu zen bere obrak egiterako orduan inspiratzeko, antzerki mota hau kritiko
eta esoteriko esanahia baitzuten (Pallarés, 2015).
8. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
8
Beste alde batetik, itzal antzerkiak mendearen hasierako Txinan dauka bere jatorri
nagusia. 1200an goraldian sartu zen eta Txinako eskualde guztietan baita Asiako herri
desberdinetan ere, zabaltzen hasi zen.
Jatorriari buruzko existitzen diren azalpen batzuek, Pallarés-en (2015) dioenez,
txinatar emakumeei ez zitzaiela antzezpenetara joaten uzten azaltzen dute, hori dela eta,
obra arrakastatsuenak itzal antzerkiari buruzko obrak ziren emakumeen logeletan
antzeztu ahal baitziren. Asiako itzal antzerkien artean txinatarra da dekoratuak, altzariak,
landareak, jauregiak, etab., erabiltzen dituen bakarra eta antzezlanek mito edo kondaira
bat dute oinarri gisa.
Antzerki mota hau antzeztutako efektu optikoa sortzen saiatzen da, materialak,
gorputzaren zati bat edo gorputz osoa argi iturri eta azalera opaku baten artean jarriz.
Modu horretan, posizio eta mugimenduekin jolastuz, itzalak proiektatzen dira (Gómez in
López eta Canales, 2007).
Beharrezkoak diren elementuak deskribatzerako orduan, esan beharra dago, pertsonai
kopurua eta espazioaren ezaugarriak egokitu behar direla espazio eta pantailaren
posibilitate fisikoetara baita taldea osatzen direnetara ere. Elementuak hauek dira:
espazioa, estalia izan behar dena iluntasuna bermatuz; pantaila, itzalak proiektatzeko; argi
fokua, argia mota ezberdinetakoa izan daiteke, lausoa edo kontzentratuta; atrezzoa,
antzezlanarekin bat datorrena; pertsonaiak, bere itzala pantailan proiektatzen duten
elementu guztiak direnak, printzipalak eta bigarren mailakoak izan daitezke eta kontatu
nahi den istorioarekin bat etorri behar dute.
Aipatutako elementuak ezagutu ez ezik, oinarrizko teknika batzuk ere ezagutu behar
dira. Honako hauek izan daitezke: teloiaren eta fokoaren arteko distantziaren araberako
itzalaren tamaina, itzalaren lodiera, teloiari begiratzea antzezten ari den bitartean, efektua
ikusteko eta doitzeko eta itzal ezberdinak ez gainjartzea ez bada efektu hori bilatzen
(López eta Canales, 2007; García 2009).
Ikuspuntu pedagogikoari dagokionez, Itzal Antzerkia ikasleriaren adierazpen
gaitasuna lantzeko oso errekurtso esanguratsua da. Izan ere, ez da bakarrik adierazpena
lantzen baizik eta psikomotrizitatea eta curriculumaren beste eduki batzuk ere lantzen
dira. Esaterako, gorputz-eskema, denbora eta espazioaren pertzepzioa eta estrukturazioa
edo adierazpen berbala. Mugimenduaren ondorioak lantzeko aukera ematen digu baita
ikasleen parte-hartzea eta integrazioa lantzeko ere. Izan ere, antzerki mota honetan
9. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
9
egokiak sentitzen dira eta haien sormena, kooperatzeko gaitasuna edo besteekin
harremanetan jartzeko gaitasuna areagotzen dira. Ez da teknika asko ezagutu behar eta
edozein adin taldekorentzat egokia izan daiteke, izan ere, errekurtso material gutxi behar
dira eta edozein gunetan gauzatu daiteke (Pallarés, 2015; López eta Canales 2007).
2.4 Curriculumarekin lotura
Haur Hezkuntzako 2015.urtean argitaratutako curriculuma aztertuz, konpetentziek
duten garrantzia aipatzen da, gure proposamen praktikoan antzeman daitezkeenak.
Konpetentziak bi taldetan banatzen dira, oinarrizko konpetentzia orokorrak eta
espezifikoak.
Lehenengo taldeari erreparatuz, bizitzako esparru eta egoera guztietan arazo-egoerak
eraginkortasunez ebazteko behar diren bost konpetentzia dira:
- Hitzezko eta hitzik gabeko komunikaziorako eta komunikazio digitalerako
konpetentzia
- Ikasten eta pentsatzen ikasteko konpetentzia
- Elkarbizitzarako konpetentzia
- Ekimen eta espiritu ekintzailerako konpetentzia
- Norbera izaten ikasteko konpetentzia
Aipatutako bostak, gure lanean ikus daitezke islatuta. Hasteko hitzezko nahiz hitzik
gabeko komunikazioa landuko da, haur bakoitzari teknika berri bat eskainiz eta
pentsamendu sortzailea garatuz. Haien ideiak aurrera eramateko aukera ere izango dute
banaka zein taldeka. Azkenik, norberaren irudia eraikitzeko bide ematen duten egoerak
eskainiko dira haien burua eta ingurunea hobeto ezagutuz.
Oinarrizko konpetentzia espezifikoei dagokienez, bizitzako esparru eta egoeratan
arazo-egoerak eraginkortasunez ebazteko behar diren konpetentziak dira. 2015eko
curriculumean zazpi konpetentzia aipatu arren, gure lanean islatuta lau ikusi daitezke:
- Hizkuntza- eta literatura-komunikaziorako konpetentzia
- Konpetentzia sozial eta zibikoa
- Arterako konpetentzia
- Konpetentzia motorra
10. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
10
Hizkuntzari dagokionez etengabe landuko da, azalpenekin, eta deskribapenekin,
literatura aldiz, ipuinaren orduan. Txotxongiloak egiterakoan artea landuko da motrizitate
finarekin batera. Sortzeko aukera duten antzezlanean konpetentzia motorra landuko da,
hizkuntzarekin batera. Horrez gain, taldeka lan egiteko aukera izango dute konpetentzia
soziala landuz.
Behin konpetentzia guztiak aztertuta, ondorioztatu daiteke, itzalen proiektu honekin
konpetentzia gehienak landu daitezkeela, modu zuzenean zein zeharkakoan. Hori dela
eta, interesgarria da Haur Hezkuntzako ikasgelatan honakoa lantzea.
Curriculumean zehazten diren bi eremuei dagokienez, Nortasunaren eraikuntzaren
eta ingurune fisiko eta sozialaren ezagueraren eremua eta Nortasunaren eraikuntzaren
eta komunikazioaren eta adierazpenaren eremua, itzalen, gorputz adierazpenaren eta
dramatizazioaren bidez, biak landu daitezke.
Lehenengo eremuan zentratuz, bi alderdi nagusi hartzen dira kontuan, nortasunaren
eraikitzea eta gizarte eta ingurune fisikoarekin hartu emanak. Gure gaiarekin lotuz, eremu
honen atalik garrantzitsuena zentzumenekin eta esperimentazioarekin lotu daiteke. Kasu
honetan, dramatizazioak edota gorputz adierazpenak, norberaren nahiz besteen gorputza
arakatzeko eta ikertzeko aukera eskaintzen du. Arestian aipatutako esperimentaziora
bueltatuz, honakoa aurrera eramateko, ezinbestekoa da haurrentzako konfiantzazko eta
estimuluz beteriko eremua sortzea. Modu honetan haurren interesa, parte hartzea eta
autonomia sustatuko delarik.
Bigarren eremuan, komunikazioa da nagusi, eta horretarako, modu desberdinak
hartzen dira kontuan. Lan honekin lotura zuzena duen blokeetako bat da gorputz
hizkuntza, bertan lantzen dira mugimendua, adierazpena eta dramatizazioa.
Dramatizazioarekin lotura du hizkuntza, eta kasu honetan, aukera eskainiko da haurrek
haien txotxongiloen bidez haien ideiak adierazteko, komunikatzeko edota
dramatizatzeko. Ipuinaren kasuan, hizkuntzaren ulermena landuko da. Aipatu bezala
txotxongiloak izango dira haien antzezpen txikien euskarri nagusia eta horretarako artea
landuko da ekoizpen plastikoak eginez. Bakoitzak haren ideietan oinarrituz bere
pertsonaiak, objektuak sortuko ditu ondoren sortutakoa azalduz. Azkenik, elkarlana
izango da bigarren eremuarekin amaitzeko landuko den balorea. Jarduera guztietan zehar,
ezinbestekoa izango da haurren arteko lankidetza, errespetua lantzeko, haien artean
antzezpenak nahiz txotxongiloak egiteko eta garrantzitsuena, gelan giro ona bermatzeko.
11. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
11
2.5 Etapako ezaugarriak
2.5.1 Hamabi hemezortzi hilabeteko haurrak
Haurreskolako umeen ezaugarriei erreparatuz alderi desberdinak hartu daitezke
kontuan. Garapen fisikoari zentratuz, eta Pikler-Lóczy Euskal Herriko elkartearen
2016ko Garapen motor eta postural autonomoaren faseak dokumentua kontuan hartuz,
fase desberdinetan banatzen da garapena. 12 eta 18 hilabeteen artean dauden haurrak
bostgarren eta hamargarren faseen artean kokatu daitezke. Honakoak, katamarka
ibiltzeko eta esertzeko eta eserita mantentzeko gai dira. Horrez gain, belaunikatu egiten
dira, zerbaiti helduta edo heldu gabe. Azkenik, lagunduta edo lagundi gabe zutik jartzeko
eta ibiltzeko gaitasuna dute. Kim eta Pellegrino (2016) bat datoz aurretik
aipatutakoarekin, baina motrizitate finari ere egiten diote erreferentzia. Hauen arabera
umeak gai dira objektuak hartzeko eta hatzamarren eta eskumuturraren arteko
koordinazioa mantentzeko, bakarrik jatea ahalbidetuz.
Garapen kognitiboari dagokionez, Piaget-ek lau estadioetan banatu zuen ezagutzaren
garapena. 12-18 hilabeteko haurrak lehenengo estadioan kokatuko lirateke, adimen
sentsoriomotorrean hain zuzen. Honakoan, sei azpi-estadio zehaztu zituen eta urtebete eta
urte eta erdiko haurrak 5. azpi-estadioan kokatzen dira, hirugarren mailako erreakzio
zirkularra eta bitarteko berriak aurkitzea esperimentazio aktiboaren bidezkoan hain zuzen
ere. Etapa honetan, haurra haren ezagutzaren eraikuntzan parte hartze aktiboa du, hori
dela eta, esperimentazioa eta emaitzen frogapena dira haren oinarri (Pons eta Roquet-
Jalmar, 2015). Objektuen kontserbazioaz ohartzen dira, hau da, objektu bat umeen
aurrean ezkutatzerakoan, badakite non aurkitu (Pons eta Roquet-Jalmar, 2015; Kim eta
Pellegrino, 2016). Hizkuntzari erreparatuz ulermen maila hizkuntza maila baino askoz
garatuagoa dute. Pertsona batzuen izenak identifikatzen dituzte, gorputz atal batzuekin
ere berdin gertatzen da. Objektu bat eskatzerakoan, honakoa seinalatzeko gaitasuna dute
eta eskatzen zaiena egiteko gai dira (Kim eta Pellegrino, 2016).
Azkenik, garapen sozio afektiboaren barnean alderdi desberdinak hartu daitezke
kontuan, hala nola, harremanak, atxikimendua edota nortasuna. Atxikimendu hitza
Harluxet hiztegi entziklopedikoan bilatzerakoan, honela dio: “Maite edo gogoko den
zerbaiti edo norbaitekiko lotura edo sentimenduzko erlazioa”. Aipatzen den erlazioa,
Bowlby-ren ikusmolde etiologikoaren arabera bikoitza da, amaren funtzioa betetzen
duenarengandik haurrarengana eta alderantziz. Freud-ek eta Piaget-ek
12. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
12
atxikimenduarekiko dituzten interpretazioak kontuan hartuz, bat datoz Bowlby-ren
definizioarekin, baina atxikimendu pertsonatik aldentzeak sortzen duen angustia aipatzen
dute (Pons eta Roquet-Jalmar, 2015). Harremanei dagokienez, ez dute interesik jartzen
beste haurrekin jolasterakoan, baina jolas paraleloa egiten dute kasu askotan imitazioan
oinarrituz (Kim eta Pellegrino, 2016). Jolasak arakatzeko, ikasteko eta munduarekin
erlazionatzeko aukera ematen die, baina egoera edota pertsona ezezagunen aurrean
atxikimendu figuratik gertu mantentzen da (Saavedra, 2015). Azkenik, nortasunaren
garapenari dagokionez eta Freud-en teoria psikosexualean oinarrituz, nortasuna alderdi
intimoarekin eta afektiboarekin erlazionatzen du. Teoria honen arabera, nortasunaren
garapena 5 arotan banatzen da, lehenengo etapa bizitzako lehenengo 18 hilabeteak
osatzen dutelarik. Aho aroa da honakoa, eta bulkadak asetzeko erabiltzen duten gorputz
atal nagusia ahoa da. Norberaren ingurua eta objektuak aztertzerakoan ere erabiltzen dute,
aurkitzen dutena xurgatuz edota hozka eginez (Triglia, 2017).
2.5.2 Bost urteko haurrak
Bost urteko haurren ezaugarriak honako hauek direla esan dezakegu. Adin honekin,
burmuinaren plastizidadea murrizten da, neuronen zirkuitoak itxi baitira Hori dela eta,
legoaiarekin zerikusia dutenak dagoeneko ezarrita daude (Cerdas, Polanco eta Rojas,
2002).
Jorge Ureña pediatrak (2000) umeek adin honetan ikusmena eta entzumena garatuta
dutela dio. Hezurren tamaina handitzen, indartzen eta gogortzen doaz eta gihar handien
garapena azeleratzen da. Horri esker motor arloan gaitasun handiagoa erakusten dute.
Umea boteretsu sentitzen da, bere buruko identifikazioa egiten ari baita. Dena ukitu
eta probatu nahi duen umea da, bere inguruan dagoen guztia ezagutzeko gogoa baitu.
Batzuetan gatazka batzuk sortzen zaizkio, izan ere, gizartearekiko harremanak eraikitzen
ari da. Jolasean berdinekin interakzioa geroz eta handiagoa da, eta jolasterako erabiltzen
duen materiala elkar-banatzeko gai da. Adin bereko umeekin egotea gustatzen zaie, talde
baten kideak direla baitakite, modu honetan taldearen parte sentituz (Fonseca, 2000).
Bost urteko ume bat ez da sehaskako ume bat ezta ume nagusi bat ere. Hori dela eta,
atentzio eta tratu berezi bat behar du, autoestimua indartuz, bere buruarekiko segurtasuna
bermatuz eta helduekin zein bere adinakoekin harremanak sortzeko aukera emanez.
13. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
13
Baldintza hauekin, umeei edozein heziketa esperientzia eskaintzerakoan, haien
ezaugarrietatik habiatuta egon behar du. Horretarako beharrezkoa da haien beharrak
identifikatzea, heziketa prozesu egoki bat eskaini ahal izateko (Cerdas, Polanco eta Rojas,
2002).
3. HELBURUAK
Gorputz adierazpena landu.
Itzalak nola sortzen diren behatu eta haiekin familiarizatu.
Hizkuntza plastikoa landu.
Sormena landu eta garatu.
Talde lana sustatu.
Umeak itzal txinatarren mundu liluragarrian murgildu.
Itzal Antzerkiaren teknikak ezagutu eta erabiltzen ikasi.
Parte-hartzea sustatu.
Umeei adierazpen baliabide berriak eta ezberdinak eskaini.
4. METODOA
4.1 Partaideak
Proposamen praktiko hau, Haur Hezkuntzako bi zikloetan landuko da, Gurutzmendi
Haurreskolako katamarka gelan eta Armentia Ikastolako 5 urteko gelan hain zuzen ere.
Hori dela eta, jarduerak aurrera eramaterakoan ez dira modu berdinean planteatuko oso
antzerakoak izan arren.
Katamarka gelaren kasuan, urte beteko 12 haurrek osatzen dute. Haien ezaugarriei
dagokienez, gelako bost ume oinez ibiltzeko gai dira, beste zazpiak katamarka
desplazatzen dira. Egokitzapen luzea izan duen gela izan da, eta momentuan umeetako
batzuk Haurreskolako dinamikara egokitzen jarraitzen dute. Hala ere, jarduera “bereziak”
edo egunerokotasunarekin zer ikusirik ez duten jarduerak planteatzerakoan, gogotsu
hartzen dute parte, asko gustatzen baitzaie esperimentatzea. Proposamen praktiko hau
aurrera eramaterakoan, seguruenik ume guztiek ez dutela parte hartuko.
14. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
14
Egunerokotasunean, siesta ordua mantentzen dute haurretako batzuk. Hori dela eta, haur
bakoitzaren beharrak errespetatuko dira eta siesta egiten ez duten haurrekin eramango da
aurrera proposamena.
Armentia Ikastolaren kasuan berriz, bost urteko 26 umerekin gauzatu da.
Konfiantzaren pedagogia duten arren, dauden hiru gelatatik bat hartuko da. Ez daude oso
ohituta gauza berriak egitera eta gelatik kanpo ateratzea oso ideia ona da beti. Hori dela
eta, ilusio askorekin hartuko dutelakoan gaude, beti ere gelako dinamika jarraitzeari utzi
gabe. Esperimentaziorako prest dauden ikasleak dira, talde oso atsegina, eta ez daukate
haien arteko arazorik. Oso ondo moldatzen dira gauzak elkar-banatzeko eta haien artean
konpontzeko.
4.2 Materiala
- Linternak
- Zelofan papera
- Teloia
- Foko bat/proiektorea
- Txotxongiloak
- Kartulinak
- Artaziak
- Zeloa
- Kola
- Zotzak
- Arkatzak
- Ipuina
4.3 Espazioa
Gurutzmendi Haurreskolan, eskolako aretoa erabiliko da jarduerak aurrera eramateko.
Gela oso handia ez den arren, honakoa da proposamena aurrera eramateko tokirik
aproposena. L formako gela da eta erdiko puntuan gutxi gorabehera kokatuko da teloia bi
hormetatik zintzilikatuta.
15. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
15
Armentia Ikastolan hutsik zegoen gela bat erabili zen jarduera egiteko. Gela horretan,
mahaiak eta aulkiak alde batera mugitu genituen eta horma zuri bati begira eseri ziren.
Horma zuri horretan proiektatu ziren itzalak.
4.4 Metodologia
Gelen artean dauden desberdintasunen ondorioz, jardueretan moldaketak egongo dira
edo ez dira aurrera eramango.
Txikienen kasuan, ipuina eta esperimentazioa dira aurrera eramango diren jarduerak
biak bat eginez. Jarduerari hasiera emateko ipuinaren kontaketa egingo da. Horretarako
eskolako aretoan maindire zuri bat jarriko da aldeetako batetik proiektorea ipiniz. Haurrak
gelara sartzerakoan dena prest egongo da eta ipuina entzuteari ekingo diote. Ipuina entzun
ostean, kolore desberdinetako argia duten linternak eskainiko zaizkie hauekin
esperimentatzeko. Haur hain txikiak izanda, dena sartzen dute ahora. Horren ondorioz,
erabaki da linternak eta zelofan papera eman beharrean, argi kolore desberdinetako
linternak ematea.
Helduekin berriz, ez direnez iluntasunaren beldur, ipuina kontatzen hasteko, ume
guztiak horma zuriari begira jarriko dira. Erdian, aulki batean foko bat jarriko dugu argia
horma zurira proiektatuz. Gelako tutorea ipuina kontatzen aritu ahala, txotxongiloen
bidez, ipuinean agertzen diren pertsonaien itzalak proiektatzen joango gara. Umeak
eserita daudela, ipuina ikusi eta entzungo dute.
Ipuina amaitzerakoan, ume bakoitzari paper zuri bat eta arkatz bat emango zaio.
Horretan, ipuineko pertsonaietan oinarrituz, bakoitzak bere txotxongiloa sortu behar
izango du. Marraztu eta moztu ostean, zeloarekin arkatza txontxongiloaren atzean
pegatuko dute hobeto eusteko. Linternak eta kolorezko paperak mahai gainean egongo
dira haien eskura egoteko. Hori dela eta, bakoitzak linterna eta nahi duen kolorezko
papera hartuko du bere txontxongiloaren itzala horma zurian proiektatzeko.
Esperimentatzen utziko ditugu haurrak.
16. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
16
5. PROPOSAMEN PRAKTIKOA
1. Ipuinaren ordua heldu da!
Materialak: Txotxongiloak
Taldekatzea: Talde handian
Denboralizaioa: 15 minutu
Jarduera honetan zelofan paperezko txotxongiloekin ipuin bat kontatuko dugu.
Hasteko, teloiaren beste aldean pertsonaiak erakutsiko ditugu haurrei zer diren galdetuz
eta behin pertsonaiak ezagututa, irakasleak istorioa kontatuko du.
2. Gure txotxongiloak sortuz
Materialak: Zelofan papera, kartulinak, artaziak, zeloa, kola eta zotzak
Taldekatzea: Banaka eta talde handian
Denboralizaioa: 30 minutu
Jarduera honetan haur bakoitzak bere txotxongiloa sortuko du material desberdinak
erabiliz. Behin sortuta besteoi zer sortu duen eta nolakoa den aurkeztuko digu. Ondoren
honakoarekin antzezpen txiki bat egiteko tartea izango dute nahi izan ezkero. Bestela,
taldeetan egiteko aukera ere izango dute.
3. Linternekin esperimentatzen
Materialak: Linternak, zelofan papera, teloia, foko bat
Taldekatzea: Talde handian
Denboralizazioa: 20 minutu
Gelara linternak eta zelofanezko paperak eramango ditugu txoko berri bat sortuz eta
haurrei aurkeztuz. Txoko horretan, teloi eta fokua ere jarriko ditugu jarduera aurrera
eramateko. Behin aurkeztuta, hauekin esperimentatzen utziko diegu. Hasieran gelako argi
batzuk itzaliko ditugu, eta haurren erreakzioaren arabera, gehiago itzaliko ditugu edo ez.
Beldurrik ez izatekotan argi gehiago itzaltzen joango gara guztiak itzali arte hobeto
esperimentatzeko.
17. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
17
4. Txotxongiloekin jolasten
Materialak: Txotxongiloak
Taldekatzea: Talde handian
Denboralizaioa: 15 minutu
Behin ipuina kontatuta, haurrei txotxongiloak eskainiko dizkiegu haiek istorioren bat
edo egoeraren bat asmatzeko haien irudimena sustatuz. Txikienen kasuan, seguruenik
hitzezko istorioak asmatzeko zailtasunak izango dituztenez, txotxongiloekin
esperimentatzen egongo dira. Ondoren sortutako txoko berrian utziko ditugu haurrek
jolasean ibiltzeko.
6. HAUSNARKETA
6.1 Katamarka gela
Haurrek izan zuten egokitzapen luzearen ondorioz, Haurreskolan proposamen
praktikoa gabonen ostean eraman zen aurrera. Espero bezala, ume guztiek ez zuten parte
hartu gaixotasunak edo loa-ren ondorioz. Hori zela eta, katamarka gelako zortzi umek
hartu zuten parte.
Proposamena prestatzerakoan, ez nekien seguru zein izango zen nire gelako haurren
adina, baina bi urteko gela izango zela pentsatzen nuen. Eskolara heltzerakoan katamarka
gela egokitzen zitzaidala jakiterakoan, jarduera guztiak aurrera eramatea zaila zela ikusi
nuen. Haurrak oso txikiak zirela ikusita, ezin izan ziren jarduera guztiak aurrera eraman
haien adinera ez zeudelako oso egokituta.
Hasierako asmoa, eskolako aretora linternekin sartzea zen, bertan ipuinaren kontaketa
aurrera eramateko eta amaitzerakoan linternekin esperimentatzen egoteko. Hala ere,
hasierako momentutik aretoan egon zirenez haurrak, teloiaren muntaketa nola egin zen
ikus zuten. Teloia jartzerakoan umeak azpitik pasatzen eta izaratik tiraka egon ziren
objektu berria zelako haientzat. Proiektorea martxan jartzerakoan ere, honen inguruan
jarri ziren gehienak ateratzen zen argiarekin jolastuz. Hasieran arazoak izan genituen
proiektoreak ez zuelako ondo funtzionatzen, argi gutxi ateratzen baitzen, baina azkenean
18. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
18
funtzionatzea lortu genuen. Gelako argiak itzaltzerakoan eta proiektorearen argia bakarrik
egonda, parte hartu zuten bi umek negar egitea espero nuen, baina ez zen horrela izan.
Dena prest egon zenean umeak teloiaren aldeetako batean eseri ziren eskolako
hezitzaileekin, ni beste aldean kokatu nintzen bitartean.
Ipuina entzuten hasi baino lehen, lehenengo objektuak jarri nituen teloian pegatuta.
Pegatzerakoan beste aldean koloreak ikusten zirenez, haurren arreta piztu eta beste aldera
joan ziren zer zen begiratzera. Haurretako batzuk alde batetik bestera egon ziren
mugitzen, baina ipuina hasterakoan denak eserita geratu ziren. Ipuinean zehar isiltasuna
izan zen nagusi, nire hitzak edota hezitzaileetako batengandik jasotako laguntza bakarrik
entzun ziren. Haren laguntza, txorien kantua, hegazkinaren soinua edota pianoaren
musika egiteko izan zen.
Kontaketa amaitzerakoan hezitzaileak umeak oso gustura egon zirela esan zidaten.
Horrez gain, batzuen harridura aurpegia aipatu zuten. Amaitzeko, hobekuntza
proposamen batzuk aipatu zizkidaten, hala nola, egoera batzuetan abesti motz batzuk
txertatzea egokia izango litzatekela. Azkenik, ondoren eskolako nagusiekin berriz egitea
proposatu zidaten, ipuinak kontatzeko modu desberdina eta erakargarria izan zelako.
Nagusiak beste jarduera bat egiten zeudenez, txikienekin bigarren jarduera eraman zen
aurrera.
Linternekin esperimentatzeko proiektorea itzali genuen linternen argia hobeto
ikusteko. Jarduera honetan, ume bat gutxiago hartu zuen parte lotara joan baitzen. Baina
parte hartu zuten ikasleak oso gustura ibili ziren. Proposamenaren diseinuan aipatu
bezala, linternak eta zelofan papera banatuta eman arren, argi kolore desberdineko
linternak banatu zitzaizkien haurrei. Horretarako, linterna bakoitzari kolore desberdineko
zelofan papera itsatsi zitzaion.
19. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
19
Hasieran linternak banatzerakoan umeak eserita geratu ziren bakoitzak bere linterna
begiratuz. Umeetako batek bere linterna begiratu, aztertu eta berehala bota zuen lurrera
bere kabuz jolastera joateko. Besteak, pixkanaka teloiaren inguruan egon ziren linternekin
jolasten, baina aurreko aldean batez ere, beste aldera oso gutxi mugitu ziren. Ume baino
linterna gehiago zeudenez, haurretako batzuk bi linternekin egon ziren jolasean, eta kasu
batzuetan ere haien artean aldatu zituzten. Batak linterna lurrera botatzen zuenean besteak
honakoa hartzen zuen honela trukaketak ahalbidetuz. Aipatu bezala, itsatsitako kolore
desberdinetako zelofan papera zuten linternek. Jardueraren azken momentuetan,
haurretako batzuk, linternak ahora sartzerakoan, zelofana apurtzen hasi zen. Ondorioz,
linternei papera kentzea erabaki nuen, eta kolorerik gabeko argiarekin jolasean amaitu
zuten jarduera.
Ipuinaren bigarren kontaketari dagokionez, katamarka gelako eta urte eta erdiko
umeak eta haien hezitzaileak egon ziren. Honakoan etorritako ume berriak proiektorearen
aldean zegoena kuxkuxeatzen egon ziren ipuina hasi baino lehen. Hala ere, ipuina
hasterakoan eserita eta isilik egon ziren denak. Bigarren kontaketa honetan, tutoreak
lehenengoan emandako argibideak kontuan hartu, eta abesti motzak ere txertatu nituen.
Honakoetan, hezitzaileae ere abesten egon ziren ume batzuekin batera. Ipuinaren
entzuketa honetan ere, gustura ibili ziren haurrak, eta amaitzerakoan ni nengoen lekura
gerturatu ziren txotxongiloekin jolasteko. Jolasak iraupen gutxi izan zuen txotxongiloak
apurtzen hasi baitziren.
20. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
20
6.2 Bost urteko gela
Armentia Ikastolan praktikaldiko azkenengo hilabetean gauzatu zen. Aurten
metodologia berria sartzen ari dira eskolan, konfidantzaren pedagogia, hain zuzen ere,
baina urtxintxako metodologia baztertu gabe. Hori dela eta, gauza asko egin behar dira
eta guztiak nola uztartu ondo jakin gabe. Horregatik ume guztiak ezagutu arte eta gelako
dinamikan jarduera hau nola sartu jakin arte ezin izan da gauzatu. Klasean Makilakixkiren
ipuinaren inguruan ekintza asko egin ditugunez, ipuin hori hartzea erabaki genuen itzal
txinatarrekin kontatzeko. Umeei oso ondo datorkie klasetik ateratzea eta gauza berriak
egitea. Horren ondorioz, primeran gauzatu zituzten proposatutako jarduera bereziak.
Esperimentazioak garrantzi handia dauka dauden etapetan eta oso gustora ibili ziren bai
ipuina entzuten, bai bakoitzak bere txontxongiloa sortzen, bai linternekin jolasten. Batzuk
kolorezko paperak hartzen zituzten eta bata bestearen gainean jartzen zituzten kolorea
aldatzen zela ohartuz. Talde lana ere sustatu zen, ez zeudenez guztiontzako linternak,
haien artean elkarbanatu behar izan zituzten. Aipatzekoa da, honakoa oso modu egokian
egin zutela iskanbilarik sortu gabe. Txontxongiloak egiterakoan, guk sortutakoak
kopiatzen saiatzen hasi ziren. Honi aurre egiteko asmoz, haien aurretik kendu genituen
gure helburuetako bat sormena lantzea zelako.
21. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
21
7. ONDORIOAK
Aurretik aipatutakoa laburbilduz, esan dezakegu orokorrean nahiko gustora egon
zirela itzalen proposamena aurrera eramaten. Jarduera “bereziekin” edo
egunerokotasunarekin lotura askorik dutenekin, haurren interesa eta motibazioa pizten
da.
Gela berean, gelako dinamika eta errutinak egiten denbora luze pasatzen dutela
kontuan izanik, garrantzitsua ikusten dugu jarduera berriak sartzea. Modu honetan,
haurrei beste gauza batzuekin esperimentatzeko aukera emanez.
Etorkizuneko irakasle bezala, proposamen honek asko ikasteko aukera eman digu.
Umeek nola erantzuten duten ekintza berri baten aurrean, nola erabiltzen duten haien
sormena material berriak haien eskura uzten ditugunean...etab. Lasaitasunez hartzen dute
gauza bat, probatzen dute, beste gauza bat hartzen dute, ikaskideekin sentsazioak
konpartitzen dituzte, eta hori guztia alaitasunez.
Ipuinaren kasuan, ezagutzen zuten ipuin bat aukeratzea erabaki genuen, eta honakoa
positiboa dela esan dezakegu. Modu honetan istorioaren nondik norakoak ezagutzen
dituztelako, eta ezaguna dena haien arreta mantentzeko baliagarria delako. Gainera,
ipuina ez zen ohiko moduan kontatu, itzalekin izan zen, eta hauen bidez sortutako kolore
kontrasteak haurrak liluratzeko aukera eman zigun.
Esperimentazioan, nagusienek, ez zituzten linternak denontzako. Ondorioz, gatazkak
sortzeko arriskua egongo zela uste genuen, baina taldeka banatu ziren eta haien txanda
errespetatuz guztiok probatzeko momentua izan zuten. Txikienen kasuan, zelofana
linternekin pegatzea izan zen hartu zen irtenbidea, baina hala ere ez zen ondo atera.
Honakoa hobetzeko asmoz, material gogorragoa erabiltzea proposatuko genuke,
koloretako plastiko gogorrak adibidez.
Orokorrean proposamena ondo atera dela uste dugu. Umeei disfrutatzeko aukera
emateaz gain, gauza berriak ikasteko aukera eskaini diegu. Horrez gain, gu ere ikasteko
aukera izan dugu, irakasle paperean sartu gara, jarduerak egoeraren arabera moldatu behar
izan ditugu eta garrantzitsuena, umeen interesa eta motibazioa piztea lortu dugu.
22. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
22
8. BIBLIOGRAFIA
Argüelles, G. eta Zelaieta, E. (2015). Ahozko adierazpena eta dramatizazioa
Haur Hezkuntzako irakasleen baliabide. Tantak, 27 (1), 87-105 . Berreskuratuta:
http://www.ehu.eus/ojs/index.php/Tantak/article/viewFile/14458/12766
Azpeitia, O. (2015). Gorputz adierazpena eta emozioak lantzen ikerkuntza-ekintzaren
bidez: irakasle talde baten ibilbidea (Tesi doktorala). Donostia: Euskal Herriko
Unibertsitatea. Berreskuratua:
https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/18216/TESIS_AZPEITIA_RUIZ_O
NINTZE.pdf?sequence=1&isAllowed=y
Bolaños, G. (1986). Educación por medio del movimiento y expresión corporal. San José,
Costa Rica: Editorial Universidad Estatal a distancia. Berreskuratua:
https://books.google.es/books?hl=es&lr=&id=IvisGiBiafoC&oi=fnd&pg=PA1&
dq=expresion+corporal+infantil&ots=qf8dzTz0jT&sig=I73XFULTjpm1HPf03y
fx4MbhGVU#v=onepage&q=expresion%20corporal%20infantil&f=false
Cabanillas, S. (2016) Los menores de Trujillo aprenden a realizar sombras chinescas en
tres talleres. Berreskuratuta 2017ko Urriaren 5an:
http://www.elperiodicoextremadura.com/noticias/provinciacaceres/menores-
trujillo-aprenden-realizar-sombras-chinescas-tres-talleres_983386.html
Castillo, E. eta Rebollo, J.A. (2009). Expresión y comunicación corporal en educación
física. Wanceulen e.f. digital, (5), 1-19. Berreskuratuta:
http://rabida.uhu.es/dspace/bitstream/handle/10272/3317/b15549859.pdf?sequen
ce=1
Cerdas, J. Polanco, A. Rojas, P. (2002). El niño entre cuatro y cinco años:
características de su desarrollo socioemocional, psicomotriz y cognitivo-
lingüístico. Revista Educación 26(1): 169-182. Berreskuratuta:
http://www.redalyc.org/html/440/44026114/
Delgado, M.E. (2011). La dramatización, recurso didáctico en Educación Infantil.
Pedagogía Magna, (11), 382.-392. Berreskuratuta:
https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/3629264.pdf
Echeverría, N.F. (2013). Emozioak gorputz adierazpenaren bidez lantzeko proposamena
(Gradu amaierako lana). Nafarroako Unibertsitate Publikoa. Berreskuratua:
http://academica-e.unavarra.es/bitstream/handle/2454/14076/TFG14-Gpri-
ECHEVERRIA-68408.pdf?sequence=1
23. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
23
Fonseca, A. (2002). Características generales del comportamiento del niño con edades
comprendidas entre 4 y 5 años. Comunicación personal. San José, C.R.
García, A.M. (2009) ¿Cuál es la vida del teatro de sombras?, Contribuciones a las
Ciencias Sociales. Berreskuratuta 2017ko Urriaren 4an
www.eumed.net/rev/cccss/06/amgg2.htm
González, H. (2015). La dramatización en Educación Infantil. (Gradu amaierako lana).
Segovia: Valladolideko Unibertsitatea. Berreskuratuta:
https://uvadoc.uva.es/bitstream/10324/11964/1/TFG-B.625.pdf
Kim, S.C. eta Pellegrino, L. (2016). Etapas de desarrollo para niños de 18 meses.
Berreskuratuta:
https://www.northshore.org/healthresources/encyclopedia/encyclopedia.aspx?Do
cumentHwid=ue5756&Lang=es-us
López, C. y Canales, I. (2007) El teatro de sombras en la educación física. Tándem:
Didáctica de la educación física, 23, 113-119.
Martín, M.I. eta López, V. (2007) Teatro de sombras en educación infantil: Un proyecto
para el festival de Navidad. Retos: Nuevas tendencias en Educación Física,
Deporte y Recreación, 12, 45-50.
Otegi, A., Laskurain, L. eta Urkijo, I. (2010). Dramatizazioa. In M.T. Vizcarra (Koord.).
Gorputz adierazpena Lehen Hezkuntzan, 127-167. EHU, Euskara eta
Eleaniztasuneko Errekotoretza. Berreskuratuta:
https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/9170/testu%20osoa%20bizkarra.pdf?
sequence=1&isAllowed=y
Pallarés Molina, C. (2015) El teatro de sombras. (Gradu Amaierako lana) Valladolid:
Universidad de Valladolid.
Pastor, J.L. (2002). El concepto de educación vivenciada y las posibilidades
interdisciplinarias de las actividades físicas. Pulso, 25. 217-228.
Pérez, D.M. (2005). La expresión corporal en el curriculum: Una propuesta integrada
desde la formación del profesorado hasta el primer ciclo de la enseñanza
primaria (Tesi doktorala). Granada: Granadako Unibertsitatea eta Cienfuegos:
Carlos Rafael Rodriguez Unibertsitatea. Berreskuratua:
http://digibug.ugr.es/bitstream/10481/735/1/15518851.pdf
Pikler-Lóczy Euskal Herriko Elkartea. (2016).
http://www.piklerloczy.org/sites/default/files/documentos/juanjo_quintela_ainho
a_aranburu_garapen_motorea_gida_eta_erregistroa.pdf
24. Gorputz Hizkuntza 2017/2018
24
Pons, E. eta Roquet-Jalmar, D. (2015). Garapen kognitiboa eta motorra. Berreskuratua:
https://garapenkognitibo.files.wordpress.com/2008/11/garapen-kognitibo-eta-
motorea.pdf
Saavedra, F.S. (2015). Psicomotricidad y desarrollo cognitivo de los niños y niñas de 12
a 18 meses. Berreskuratua: http://www.monografias.com/trabajos104/matriz-
desarrollo-psicomotriz-edad-12-18-meses/matriz-desarrollo-psicomotriz-edad-
12-18-meses.shtml
Triglia, A. (2017). Psicología y mente: Las 5 etapas del desarrollo psicosexual de
Sigmund Freud. Berreskuratuta: https://psicologiaymente.net/psicologia/etapas-
desarrollo-psicosexual-sigmund-freud
Ureña, J. (2002). Desarrollo físico del niño conedades comprendidas entre 4 y
5años.Comunicación personal. San José, C.R.
Vizcarra, M.T. eta Murua, N. (2010). Gorputz-adierazpena zer da? Kokapen historikoa.
Kontzeptua, hainbat autoreren eskutik. Korronteak. In M.T. Vizcarra (Koord.).
Gorputz adierazpena Lehen Hezkuntzan, 17-35. EHU, Euskara eta
Eleaniztasuneko Errekotoretza. Berreskuratuta:
https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/9170/testu%20osoa%20bizkarra.pdf?
sequence=1&isAllowed=y
