Maria Solt, Atharratzeko gaztelua, Agur xiberua, Oi ama Euskal Herria

1. ZUBERERA

2. EUSKAL HERRIKO EUSKALKIAK
- Euskara zuberotarra
- Mendebaleko euskara (bizkaiera)
- Euskara nafarra
- Erdialdeko euskara (gipuzkera)
- Euskara nafar-lapurtarra

4. MARIA SOLT ETA KASTERO
Maria Solt eta Kastero Maria Soltek arrapostü
bi amoros zahar bero. Santa Elisabet badüzü.
Hirurogei-hamarna urtetan hartü Santu zahar bateganik oküpü agitü
die amorio düzü
Kastero jelostü gero Maria Solt Kastero ere bada saintü, hala
ezarri kanpo. nizan beldür nüzü.
Maria Solt dua nigarrez Kastero eztüzü saintü
Izorra dela beldürrez. Sobera bürhauti düzü.
Barnets-bordako anderiak Elizalat juan eta taharnan egoiten
kontsolatü du elez düzü
Emazte zaharrik oküpü agintzen Kastero denagatik saintü Maria
eztela ez. Solt antzü zira zü.

5. ZUBERERA
Zuberera, "Xiberotarra" edo
"Xiberoko eüskara" ipar-
ekialdeko euskalkia
da, Zuberoa ia guztian eta
administrazioz Bearnokoa
den Eskiulan mintzatzen
dena

7. Bere kokagunea dela eta, biarnesaren
(okzitanieraren) eragina izan du hiztegian eta
fonologian. Berdintasun handiko euskalkia
bada ere, bi aldaera nagusitan banatu izan
da: Pettarrako aldaera iparraldean eta
Basabürükoa hegoaldean. Iparraldeko
zenbait herrixka Amikuzeko euskarara
hurbiltzen dira, eta hangoa behenafar eta
zuberotarraren tarteko hizkeratzat hartzen
da. Herri horiek Domintxaine-Berroeta, Arüe-
Ithorrotze-Olhaibi, Lohitzüne-Oihergi eta
Etxarri dira.

8. Bere urruntasun administratibo eta
geografikoagatik, Euskara batuarekin
desberdintasun handien dituen euskalkia da
bizkaierarekin batera, bai ahoskeran (azentu
markatua, ü hotsa eta txistukari
ahostunak), bai hiztegian eta morfologian.
Euskalkien artean, egun desagertua dagoen
Erronkarierarekin antzekotasun gehien zituen
euskalkia da, hainbeste non Bonaparteren
sailkapenean dialekto bakarra osatzen
baitzuten.

9. atharratzeko gaztelua
Ozaze Jaurgainian bi zitroin Klara, zuaza orai salako leihora,
doratu ipar-ala egua denez jakitera,
Atarratzeko Jaunak bata du iparra baldin bada goraintzi Salari,
galdatu; ene korpitzaren txerka jin dadila sarri.
uken du arrapostu eztirela huntu, Ama, juanen gira oro elkarrekin,
hunturik direnian batto ukenen etxerat jinen zira xangri handireki,
du. bihotza kargaturik, begiak bustirik,
Portaliala juan zite, ahizpa maitia, eta zure alaba tunban ehortzirik.
ingoiti horra duzu Atarratzeko Ama, saldu nauzu bige bat bezala,
Jauna, bai eta desterratu, oi Españiala,
otoi erran izozu ni eri nizala, aita bizi uken banu, ama zu bezala
zazpi egun hoietan oihan nizala. enundunun ezkunduren Atarratzeko
salala.

10. PASTORALA
Pastorala Zuberoan ospatzen den herri-
antzerkia da. Antzezpena, hasieratik amaiera
arte bertsoz kantatzen da, Zuberoako
euskaran. Seguru aski Erdi Aroko antzerkian
du jatorria, nahiz eta lehen idazkiak XVII.
mendekoak izan. Horrek adierazten du
ahozko literaturan garrantzi handiko
adierazpidea zela. Antzina, pastoralak
elizetan ospatzen ziren, baina pastoralaren
gordinkeriagatik, aspalditik kanpoan
antzezten dira

12. XIX.mendearen erdialdean, Zuberoako Maule
hiriak, industria-iraultza izugarria izan zuen. Hiri
honek espartinen fabrikazioaren alde apostu
sendo bat egin zuen. Antso, Erronkaribar eta
Zaraitzuko emakume asko Maulen lan egitera
abiatu ziren.
Horrela udazkenarekin batera Erronkariko
ehundaka emakume mugaz bestealdera joaten
ziren oinez, “espartingileen bidea” egiten. Hor
negu osoa igarotzen zuten lanean. Udaberria
heltzearekin batera etxera itultzen ziren.
Beltez jantzita zihoazelako era negua heldu aurretik
eta udaberrian itzultzen zirenez gero, “enarak”

13. Zuberoako maskarada 1/2

14. FONOLOGIA
Bokalak
• u > ü bilakaera, honako kasuetan ez da inoiz
gertatzen:
a) r biguinaren aurretik eta ondotik: hur
(ur, isurkaria), baina hür (fruitua); gü eta zü, baina
gu(r)e eta zu(r)i.
b) rd edo rth aurretik eta ondotik: úrdin, urthail.
c) s aurrean, ia inoiz ez: ikhúsi, bústi, gustátü.
d) u zaharra ez denean: Nun (non), huñ
(oin), ezkúntü (ezkondu).
• o > u, ia erabat: uhuñ (ohoin, lapur), hun (on).
Galdetzaileak: nur (nor), nuiz (noiz), zuñ (<

15. • i - ü > ü - ü: düzü, nündüzün, ükhüzi
(ikuzi, garbitu), üthüri (iturri), üngürü (inguru).
• üa > ia: zah. aingürüa > egun aingü(r)ía
(aingerua).
• au > ai ia erabat: gaiza (gauza), gai (gau), iáñ
(iraun).
• Euskararen bokal sudurkari zaharrak gorde
dituzte zubererak eta erronkarierak:
ãhãl, ãmã, ãhãri, mĩhĩ, e.a.

16. Kontsonanteak
• Txistukari ahostunak, gaskoieraren eraginez jasoak.
Zubererak bederatzi txistukari ditu, ohiko seien ordez.
• XX. mende hasieratik, jatorrizko r biguina ia erabat galdu
da: ági (haragi), iói (erori). Batzuek, óo (oro). Era
berean, rr > r: üthüri (iturri), héri (herri).
• Hasperena kontsonante ondoren, Iparraldeko beste
mintzoetan baino gehiago:
bethi, aiphátü, ikhúsi, belhar, lanhú, urhentü (bukatu).
• n, l ondoren, p eta t zaharrak gorde dira: -
entako, sükhalte (sukalde), etxalte
(etxalde, baserri), igante (igande), hántik eta hánko
(handik eta hango), e.a.

17. Azentua
• Gehienetan, azkenaurreko silaban: bezaláko.
Baina:
a) neská jin düzü (neska etorri da) singularrean, zuñ néska
(zein neska) mugagabean
b) ginén, zinén < *ginaen, *zinaen.
c) Singularra eta plurala bereizteko:
lagü´nak/lagünék, lagüná(r)i/lagünér, lagünáen/lagünén
d) ardú, gazná, orgá < *ardano, *gaztana, *organa.

18. AGUR XIBERUA
Sorlekhia ützirik gazte nintzalarik Zü ützi geroztik
Parisen sarthü nintzan korajez betherik Bizi niz trixterik
Plaseres gose eta bürian hartürik Abandonatürik
Behar niala alagera bizi Ez beita herririk
Bostetan geroztik Parisez besterik
Nigar egiten dit Zü bezalakorik.
Xiberua zuri
Palazio eijerretan gira alojatzen
Agur Xiberua Eta segür goratik aide freska hartzen
Bazter güzietako xokhorik eijerrana Gaiñ behera soginez beitzait üdüritzen
Agur sorlekhia Horri gañen nizala agitzen
Zuri ditit ene ametsik goxuenak Bene ez dira heben
Bihotzan ersitik Bazterrak berdatzen
Bostetan elki deitadazüt hasperena Txoriek khantatzen!
Agur Xiberua...

19. IZEN MORFOLOGIA
•
• Hitzak artikulurik bage erabiltzeko joera: gue aitá záhar
da.
• NONDIK: -RIK izen berezia denean, -TI edo -TIK izen
arrunta denean. Altzükürik eta menditi(k).
• NORA: -RA edo -RAT izen bereziek, -ALA edo -ALAT
arruntek: Altzükürat eta herrialat.
• NORI: Singularrean -RI, pluralean -ER.
• NOREKIN: -KI edo -KILA(N).

20. • NORENTZAT: Singularra -TAKO eta plurala -ENTÁKO.
• Erdarazko -on > u~. arazú (arrazoi), sasú
(sasoi), bunbú (bonboi).
• -OT eta -XKOT atzizki txikigarriak: haurrót (haurtxo).
• -SA atzizki femeninoa: alhargüntsa (andre
alarguna), bulanjersa (andre okina), e.a.
• ARRA- aurrizkia oso emankorra: arramaiatz
'ekaina', arraseme/arralhaba 'biloba', arrahartü 'berriz
hartu', arrajin 'itzuli', e.a.
• -ÑI atzizki txikigarria: ebiñi (euritxoa, euri xehea), ttipiñi
(txikitxoa), e.a.

21. zuberoako maskarada 2/2

22. ADITZ MORFOLOGIA
Izan eta ukan aditzen taula osoa, non aditz laguntzaileen
jokaera ikus daitekeen.
• Partizipioa + -RIK: nekaturik, egonik, emanik vs.
nekatuta/nekatua, egonda/egona, e.a.
• NOR-NORI-NORK adizkietan, ekialde osoan erabiltzen den
*eradun erroa, ei bilakatu da: deit (dit), deitade
(didate), deizüt (dizut).
• Ekialdeko euskararen zuka edo zuketa, errespetuzko
tratamendua: ahantzi zita(da)züt 'ahantzi zait', jeiki nündüzün
'jeiki nintzen', jin düzü 'etorri da'. Hegoaldean zuka bezala
ezagutzen dena -hau da, tratamendu neutroa- oso
testuinguru gutxitan erabiltzen da zubereraz, hala nola
jendaurreko mintzaldietan.

25. Abestia
Benito Lertxundi - Oi ama Eskual Herri

26. OI AMA ESKUAL HERRI
Anaia etxen da ezküntü Pariseko bizitzia
Bükatü niz oain joaitera Lan khostüzuriaz bagiazü
Ene opilaren egitera Bena berantzen zütadazü
Pariserat banüazü Zure berriz ikustia
Oi ama Eskual Herri goxua Oi ama Eskual Herri goxua
Zutandik urrun triste banua Zutandik urrun triste banua
Adios gaixo etxen dena Adios gaixo etxen dena
Adios Xiberua. Adios Xiberua.
Oi ama Eskual Herri goxua Oi ama Eskual Herri goxua
Zutandik urrun triste banua Zutandik urrun triste banua
Adios gaixo etxen dena Adios gaixo etxen dena
Adios Xiberua. Adios Xiberua.

27. EGILEAK:
IRUNE
IRATI