1. SEJARAH, TREND DAN PROSES PEMBANDARAN DI ASIA TENGGARA
D20101037790
Abstrak
Darsawarsa ini, proses pembandaran, pembangunan manusia dan globalisasi ekonomi yang
sedang pesat berlaku di sekitar wilayah Asia Tenggara. Dalam era perubahan masa kini,
proses pembangunan ekonomi cenderung bertumpu ke kawasan bandaraya metropolitan.
Keadaan ini dikaitkan dengan kelebihan daya saing yang tinggi berbanding bandar besar lain
yang berada di sekitarnya. Di Malaysia, evolusi pembandaran berlaku selari dengan
peredaran masa. Dibandingkan dengan negara-negara di Asia Tenggara, Malaysia merupakan
negara yang terpantas mengalami kadar urbanisasi kerana hakikatnya perkembangan
pembandaran itu mengambil masa yang agak lama untuk berkembang. Secara
keseluruhannya, trend pembandaran di Malaysia sentiasa meningkat setiap tahun sejak negara
mencapai kemerdekaan pada tahun 1957 lagi. Jika dilihat pada ibu negara Malaysia, Kuala
Lumpur merupakan sebuah bandaraya metropolitan yang mengalami proses pembandaran
yang amat pesat. Antara faktor yang diambilkira dalam perkembangan proses pembandaran
di Kuala Lumpur ialah faktor sejarah, kepesatan pembangunan sector ekonomi, dasar dan
rancangan kerajaan, faktor pertambahan bandar semulajadi dan faktor pembandaran yang
memusat kepada bandar utama sahaja.
Kata kunci: Pembandaran, bandar, penduduk, trend pembandaran
PENGENALAN
Pembandaran adalah suatu proses perubahan menjadi bandar terutamanya melibatkan
perubahan penduduk iaitu melalui perpindahan ke bandar-bandar, perubahan kegiatan
ekonomi pertanian kepada bukan pertanian, perubahan taburan penduduk ke arah yang lebih
padat dan perubahan masyarakat ke arah yang lebih moden. Takrifan pembandaran turut
diperkatakan oleh pakar dalam kajian kependudukan, Kingsley Davis (1972) yang
mengatakan bahawa pembandaran sebagai proses penumpuan penduduk mendiami kawasan
yang boleh dianggap sebagai bandar iaitu membuat perbandingan membandingkan peratus
penduduk yang mendiami kawasan bandar dengan yang tinggal di luar dari kawasan bandar
bagi sesebuah daerah, negara atau unit-unit kawasan yang lain.

2. SEJARAH PEMBANDARAN DI ASIA TENGGARA
Dalam kupasan dan huraian mengenai sejarah pembandaran, hakikatnya tiada maklumat yang
tepat tentang permulaan pembandaran. Menurut Mc Gee, 1971 proses urbanisasi atau
pembandaran adalah proses perubahan masyarakat dari yang bercorak desa dan tidak formal
kepada corak bandar yang lazimnya lebih formal. Ia merupakan suatu proses penumpuan
penduduk ke sesebuah kawasan yang dianggap sebagai bandar. Pembandaran turut membawa
maksud nisbah penduduk bandar berbanding dengan jumlah penduduk dan proses ini akan
selesai sekiranya semua penduduk tinggal di bandar (Wheatly, 1972).
Walau bagaimanapun, sejarah mengatakan bahawa proses pembandaran telah wujud
sejak zaman batu iaitu zaman neolitik sekitar 8000 SM. Ketika itu, manusia mula hidup
berkelompok dan bermasyarakat.
Rajah 1: Negara-negara di Asia Tenggara

3. TAHAP-TAHAP DALAM PROSES PEMBANDARAN DI ASIA TENGGARA
Mc Gee (1971) membahagikan proses pembandaran di Asia Tenggara kepada beberapa tahap
yang terdiri daripada pembandaran kaum peribumi, pembandaran pada zaman penjajahan,
pembandaran selepas perang dan pembandaran selepas tahun 1970-an.
Pembandaran kaum peribumi
Pada abad kelapan dan kesembilan Masihi, para pengkaji arkeologi telah mengenalpasti
bahawa sudah wujud pusat-pusat bandar di rantau Asia Tenggara. Ketika itu, bandar
berperanan sebagai pusat perkembangan agama, kebudayaan dan perdagangan. Ini dapat
dilihat seperti yang berlaku di Angkor Theme, Indochina yang terkenal sebagai pusat
keagamaan. Bandar ini mengamalkan sistem ekonomi tertutup yang hanya bergantung
kepada ekonomi sara diri sebagai bekalan makanan. Walaupun terdapat aktiviti perniagaan
tetapi ianya tidaklah dominan kerana bandar ini lebih berorientasikan agama dan kebudayaan.
Pusat perdagangan menyatakan fungsi kemudian dari pusat keagamaan apabila penduduk
lebih bertumpu kepada kegiatan ekonomi. Apa yang berlaku di Melaka pada abad ke-15 jelas
menunjukkan fungsi Melaka sebgai pusat pentadbiran, strategik dari segi keselamatan dan
perdagangan telah menggugat proses pembandaran apabila saudagar dari Eropah mula
menguasai perdagangan ketika itu.
Pembandaran pada zaman penjajahan
Pertumbuhan Bandar di Asia Tenggara pada zaman penjajahan berpunca daripada kegiatan
ekonomi perlombongan dan pertanian. Taburan penduduk ketika itu adalah tidak seimbang
apabila penduduk asing tinggal di bandar-bandar manakala kaum peribumi mendiami
kawasan luar bandar. Hal ini menunjukkan berlaku ketidakseimbangan taburan penduduk
mengikut keturunan dan taraf sosioekonomi sehingga negara-negara di Asia Tenggara
mencapai kemerdekaan. Bandar-bandar dibuka hanya untuk kepentingan penjajah apabila ia
berfungsi sebagai pusat pengumpul dan mengeksort barangan ke Eropah. Keadaan yang
berlaku menyebabkan pembukaan bandar-bandar seperti Manila, Rangoon dan Kuala Lumpur
apabila pihak penjajah menjalankan kegiatan mengeksploitasi keluaran ekonomi di Asia
Tenggara.

4. Pembandaran selepas perang
Proses pembandaran di kebanyakan Negara di Asia Tenggara berubah corak corak selepas
Perang Dunia Kedua. Peralihan penumpuan dalam bidang politik dan pentadbiran
menyebabkan proses pembandaran lebih cepat berlaku. Hal ini dapat dilihat apabila ciri
bentuk bandar pada ketika itu ditentukan melalui perpindahan penduduk dari luar Bandar ke
Bandar. Hoselitz (1957) menyatakan bahawa fungsi bandar-bandar utama di Asia Tenggara
telah berubah menjadi pusat perindustrian selain pusat perdagangan, pentadbiran dan
kebudayaan. Kesan akibat penumpuan penduduk di sesebuah Bandar menyebabkan muncul
Bandar primat seperti yang berlaku di negara Thailand.
Pembandaran selepas tahun 1970-an
Selepas kebanyakan negara di Asia Tenggara mencapai kemerdekaan, penduduk mula
berpindah meninggalkan kawasan luar bandar dan berpusu-pusu menuju ke bandar. Masalah
ketidakseimbangan kemajuan ini menyebabkan negara-negra di Asia Tenggara mewujudkan
dasar bagi menyelaraskan pembandaran. Oleh itu, pembandaran ketika itu dicirikan oleh
perkembangan pertumbuhan bandar kecil dan bersaiz sederhana dengan kadar yang perlahan.
Setelah pembukaan kawasan perindustrian dibuka di bandar-bandar ini, proses pembandaran
telah berlaku dengan lebih pesat. Walau bagaimanapun, bandar-bandar besar di Asia
Tenggara telah mengalami masalah dari segi kemiskinan dan pengangguran apabila berlaku
lebihan penduduk di bandar-bandar tersebut.
TREND PEMBANDARAN
Trend pembandaran dapat didefinisikan sebagai suatu pola pertambahan penduduk bandar
sama ada secara mendadak, sederhana, perlahan (gradual) atau penurunan. Trend
pembandaran berbeza dengan kadar pembandaran yang mana kadar pembandaran bermaksud
pertumbuhan penduduk Bandar tahunan atau secara purata. Trend pembandaran negara pada
masa ini dipengaruhi oleh pemusatan kegiatan ekonomi di sekitar bandar raya metropolitan.
Asia Tenggara merupakan salah satu rantaian yang mempunyai aras pembandaran
yang agak rendah di dunia. Keadaan pertambahan penduduk yang pesat memungkinkan
peningkatan indeks pembandaran yang sangat perlahan.

5. Jadual 1: Pertumbuhan penduduk Bandar di Malaysia antara tahun banci, 1970-2000
Tahun banci Penduduk (000) Kadar purata Aras/ kadar
pertumbuhan penduduk pembandaran
tahunan (%) (%)
Jumlah Bandar Jumlah Bandar
1970 10,439.4 2,750.8 - - 28.4
1980 13,136.1 5,007.3 2.30 6.5 34.2
1991 17,563.4 8,862.6 2.90 5.2 50.7
2000 22,202.6 13,759.2 2.26 4.9 61.8
Sumber: Ghani Salleh (2000)
Proses pembandaran di Malaysia umumnya berlaku pada kadar yang agak perlahan
sebelum tahun 1970. Keadaan ini dapat dilihat dalam jadual 1. Penumpuan hanyalah pada
bandar besar sahaja khususnya Kuala Lumpur yang menjadi tumpuan migrasi penduduk.
Walau bagaimanapun, ekonomi negara pada waktu itu bertumpu ke kawasan luar Bandar
yang menjalanakan aktiviti pertanian dan perlombongan. Aras pembandaran ketika itu agak
rendah iaitu 28.4 peratus kerana kebanyakan penduduk tinggal di bandar. Pada tahun 1980,
jumlah penduduk semakin meningkat selaras dengan aras pembandaran yang mewakili 34.2
peratus. Menjelang akhir 1980-an, perubahan pesat dalam struktur ekonomi negara menjadi
penyumbang kepada ekonomi apabila sektor pembuatan telah mengeluarkan produknya
untuk dieksport ke luar negara. Kadar purata pertumbuhan penduduk bandar pada tahun 1991
agak tinggi melebihi lima peratus manakala aras pembandaran negara juga adalah pesat
mencecah hampir 65 peratus. Menjelang alaf baru iaitu pada tahun 2000, aras pembandaran
menunjukkan peratusan tertinggi, sebanyak 61.8 peratus kerana penumpuan diberikan dalam
sektor pembuatan dan perkhidmatan moden.

6. PROSES PEMBANDARAN
Faktor yang mempengaruhi trend dan proses pembandaran
Di Semenanjung Malaysia, penduduk bandar semakin berkembang dengan pesatnya sejak
akhir-akhir ini. Hal ini berlaku selari dengan pertambahan bilangan bandar dan ia juga
berpunca daripada pelbagai faktor.
Faktor sejarah mempengaruhi perkembangan bandar yang merupakan petempatan awal yang
mula terdapat di situ. Penjajahan dan kemasukan migran asing membawa kepada
pembentukan kawasan luar bandar menjadi bandar apabila penemuan bahan-bahan mentah
seperti galian dan hasil tanaman untuk perdagangan telah mendorong kepada pengeluaran
dijalankan secara besar-besaran. Pengeksploitasian sumber alam dan penguasaan politik
mendorong kepada pembukaan bandar pelabuhan dan juga bandar-bandar di kawasan
pedalaman seperti Kuala Lumpur, Taiping dan Ipoh yang dikaitkan dengan bahan mentah
iaitu bijih timah dan getah. Bandar-bandar di tepi laut pula terbina ekoran keperluan sektor
pelabuhan seperti yang terdapat di Pelabuhan Kuala Sepetang dan Pelabuhan Klang.
Pertambahan bilangan penduduk di kawasan tersebut menyebabkan kemajuan dari segi
kemudahan pembandaran, perkhidmatan dan pengangkutan yang berupaya
memperkembangkan sektor-sektor ekonomi moden.
Kepesatan pembangunan sektor ekonomi khususnya sektor industri, perkhidmatan,
pengangkutan, telekomunikasi dan perdagangan telah memberi peluang pekerjaan yang
banyak kepada penduduk. Keadaan ini menyebabkan saiz dan fungsi bandar semakin
bertambah terutama apabila perkembangan pesat sektor industri di bandar-bandar besar
mendorong kepada proses migrasi desa ke bandar. Sektor industri yang menawarkan
pendapatan yang lumayan, pakej pekerjaan dan kemudahan yang mencukupi telah menarik
minat golongan muda khususnya untuk menceburi bidang tersebut dan akhirnya
menambahkan bilangan penduduk bandar dengan cepat (T.G. McGee, 1983). Secara tidak
langsung, bilangan kawasan petempatan turut bertambah dan memungkinkan kepesatan
urbanisasi di kawasan tersebut. Walau bagaimanapun, keadaan ini turut mewujudkan pola
pembangunan yang tidak seimbang apabila bandar-bandar primat terbina (Henderson 1986).

7. Selain itu, dasar dan rancangan kerajaan dalam membangunkan bandar juga
mempengaruhi perkembangan sesebuah bandar itu sendiri. Hal ini dapat dilihat apabila
kerajaan telah membangunkan bandar-bandar baru seperti Bandar Jengka yang kini dikenali
sebagai Bandar Tun Razak sempena perasmian Hari Peneroka 2011 selain Bandar Muadzam
Shah dan Bandar Al-Muktafi Billah Shah yang disepakati melalui dasar kerajaan dalam
Rancangan Pembangunan Wilayah (Utusan, 2011). Penubuhan bandar-bandar ini merupakan
keperluan penduduk dalam rancangan penempatan peneroka di samping keperluan akibat
pertambahan penduduk yang pesat di sekitar. Bagi mengatasi limpahan pembandaran di
bandar metropolitan Kuala Lumpur, bandar satelit seperti Putrajaya dan Petaling Jaya turut
dibina manakala bandar Nilai pula turut diwjudkan bagi tujuan perindustrian.
Faktor pertambahan penduduk bandar semulajadi merupakan petunjuk penting bagi
mengukur tahap urbanisasi yang dialami oleh sesebuah bandar (Mc Gee, 1971). Di Malaysia,
pertambahan penduduk bandar secara semulajadi ini merangkumi peningkatan kadar
kelahiran dan pengurangan kadar kematian penduduk dalam bandar. Hal ini dapat dilihat
apabila peningkatan taraf kesihatan dan teknologi perubatan mampu mengawal penyakit yang
berbahaya apabila keadaan ini akan mengurangkan risiko kematian bayi sekaligus
meningkatkan jangka hayat penduduk bandar. Selain itu, peningkatan kadar kelahiran adalah
disebabkan halangan agama dan adat yang masih kuat dipegang oleh migran seperti amalan
agama Islam yang menggalakkan kaum wanita yang sudah berkahwin untuk mempunyai
anak yang ramai. Tambahan pula, ia turut dikaitkan dengan amalan perkahwinan pada usia
muda yang akhirnya akan meningkatkan aras kesuburan dan seterusnya meningkatkan kadar
kelahiran.
Trend pembandaran di Asia Tenggara juga dipengaruhi oleh pembandaran yang
memusat kepada bandar utama sahaja. Bandar-bandar di Asia Tenggara seperti Bangkok di
Thailand, Jakarta di Indonesia, Manila di Filipina dan Kuala Lumpur di Malaysia telah
menunjukkan bukti pembandaran yang memusat ke sebuah Bandar utama (rujuk lampiran).
Akhirnya, keadaan ini menyebabkan kewujudan bandaraya primat iaitu kewujudan sebuah
sahaja bandar terbesar yang saiznya berpuluh kali ganda lebih besar berbanding bandar kedua
dalam negara tersebut. Bandar utama ini dilengkapi dengan pelbagai kemudahan dan
perkhidmatan bandar seperti bekalan air dan elektrik, kemudahan kilang memproses, sistem
pengangkutan yang menjadi asas kepada sesebuah bandar untuk terus berkembang pesat.

8. KESIMPULAN
Proses pembandaran di Malaysia terbahagi kepada beberapa tahap iaitu pembandaran kaum
peribumi, pembandaran pada zaman penjajahan, pembandaran selepas perang dan
pembandaran selepas tahun 1970-an. Trend pembandaran di Asia Tenggara agak perlahan
namun secara khususnya, Kuala Lumpur menunjukkan peningkatan dari segi proses
perkembangan Bandar dan dinilai mengikut kepadatan penduduk dan aras pembandaran pada
tahun tertentu. Pembandaran merupakan suatu gambaran perubhan yang besar dalam
masyarakat. Hingga ke alaf baru, proses pembangunan dan pembandaran di Malaysia banyak
dipengaruhi oleh perkembangan sektor ekonomi moden. Walau bagaimanapun, masih
terdapat faktor lain seperti faktor sejarah, dasar dan rancangan keajaan, faktor pertambahan
semulajadi dan pembandaran yang memusat kepada bandar utama sahaja dalam menentukan
perkembangan sesebuah bandar.

9. BIBLIOGRAFI
Akhbar Utusan, 2011
Berry, B.J.L. and Garrison, W.L., 1961, “City size distributions and economic development”,
Economic Development and Cultural Change, 9: No.4.
Davis, Kingsley, 1972, World Urbanization 1950-1970, 1 and 2 Barkeley, University of
California, Population Monograph Series, 4 and 9.
Ghani Salleh. 2000. Urbanisation and Regional Developmen in Malaysia. Kuala Lumpur:
Utusan Publication and Distributors Sdn Bhd.
Henderson,J. 1986. The new international division of labour and urban development in the
contemporary world system. In D. Drakakis-Smith. (eds). Urbanization in Developing
World. London: Croom Helm.
Hoselitz, B.F., 1957. Urbanization and Economic Growth in Asia, Economic Development
and Cultural Change; 6: 42-54.
McGee, T.G., 1971, The Urbanization Process in the Third World: Explorations in Search of
a Theory, London, G. Bell and Sons.
McGee, T.G., 1983, Proletarianization, Industrialization, and Urbanization in Asia: A Case Study
of Malaysia, London, G. Bell and Sons.
Sulong Mohamad, 1994. Pembangunan dan Persekitaran di Semenanjung Malaysia, dalam
R. M. Michael, H.L Colin, R.L Thomas dan Robert S. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa
dan Pustaka
Wheatly, Paul. 1972, The Concept of Urbanism, dalam P. J. Ucko, R. Tringham dan G.W.
Dimbley, eds. Man, Settlement and Urbanism. London: Duckworth.
Sumber internet
Population concentration in the cities and worsening environments,
http://www.env.go.jp/en/wpaper/1995/eae240000000005.html

10. LAMPIRAN
Jadual 1: Trend pembandaran di rantau Asia Pasifik