SlideShare a Scribd company logo
1 of 61
Download to read offline
!_ t/sf/L v]tLsf] kl/ro
xfd|f] b]zdf jiff}{ klxn] b]lv g} :yfgLo hftsf ljleGg t/sf/Lx?sf] v]tL ul/b} cfPsf] kfO{G5 . b]zsf]
ljleGg u|fdL0f If]qdf d'nf, /fof], tf]/L, km;L{, nf}sf cflbsf] v]tL ul/b} cfPsf] lyof] eg] sfpnL aGbf
rd;'/ h:tf t/sf/Lx? /f0ff zf;gsfndf ljb]zaf6 lelqPsf] cg'dfg ul/Psf] 5 .
a9bf] hg;+Vof, zx/Ls/0f tyf hgr]tgfsf] ljsf;sf] ;+u;+u} t/sf/Lx?sf] dfu a9b} uPsf]n] xfn cfP/
t/sf/Lsf] pTkfbg / pkef]udf j[l4 ePsf] kfO{G5 . 7'nfahf/ jl/kl/ ; ;fgf s[lif ahf/ ljsf; x'Fb}
uO{/x]sf If]q jl/kl/ t/sf/L pTkfbg If]q ljsf; x'Fb} uO{ /x]sf] 5 eg] xfn pTkfbg eO/x]sf] t/sf/L
k|fKt dfqdf gePsf]n] cem}+ pTkfbg If]q j[l4 ug'{kg]{ b]lvG5 . vfBfGg afnLx?sf] eGbf t/sf/LafnLaf6
a9L kmfObf lng ;lsg] / ;Defljt s'kf]if0fsf] ;d:ofaf6 klg d'St kfO{g] ePsf]n] t/sf/L pTkfbg ug{
pko'St x'G5 .
@_ t/sf/Lsf] kf}li6s tyf cfly{s dxTj
kf}li6s dxTj
dfgj z/L/nfO{ cfjZos kg]{ sfaf]{xfO8«]6, k|f]6Lg, le6fldg / vlgh kbfy{ h:tf kf}li6s tTjx?
t/sf/Laf6 ;:tf] ?kdf pknAw x'G5g .
sfjf]{xfO8]«6M z/L/df an÷ tfut lbg ;xof]u k'¥ofp5 . df6f] leq kmNg] t/sf/Lx? h:t} –cfn', lk8fn',
;Vv/v08, t?n df of] tTj kfOG5 .
k|f]l6gM z/L/sf] a[l4 tyf ljsf; x'gdf ;xof]u k'¥ofp5 . u]8fu'8L au{sf t/sf/L h:t} rgf, s]/fp, l;dL,
af]8L df of] tTj kfO{G5 .
le6fldgM /f]usf] lj?4 n8g ;Sg] Ifdtf ljsf; tyf cfFvf t]lhnf] agfpgdf ;xof]u u5{ . xl/of]
;fukft au{sf t/sf/Lx?df le8fldg k|z:t kfOG5 .
vlgh kbfy{M z/L/sf] kfrg lqmofdf ;xof]u k'¥ofp5 . xl/of] ;fukft ju{ t/sf/Lx?df g} vlgh kbfy{
kfOG5 .
t/sf/Lx?df kfO{g] kf}li6s tTjx?
 sfpnL ;d'xsf t/sf/Lx?M– le6fldg P / ;L k|z:t dfqfdf kfO{G5 To; afx]s km:kmf]/;,
kf]6fl;od, SoflN;od, ;f]l8od / kmnfd h:tf vlgh tTj kfO{G5 .
 uf]ne]+8f M le6fldg P, la, l;,O / SoflN;od klg kfO{G5 .
 e]+8] v';f{gL M le6fldg ;L cGo vlgh tTj kfO{G5 .
 lk/f] v';f{gL M le6fldg P / ;L k|z:t dfqfdf kfO{G5 .
 /fdtf]l/of - leG8L _ M le6fldg P, la, l; / kmnfd k|z:t dfqfdf kfO{G5 .
 d'nf M le6fldg, h}ljs /;, SoflN;od, km:kmf]/; sfaf]{xfO8«]6 kfO{G5 .
 ;nud M & – ( k|ltzt lrgL, k|f]l6g le6fldg l; kfO{G5 .
 s/]nf M le6fldg P / l; tyf SoflN;od kfO{G5 .
 l3/f}nf M le6fldg P, la / l; tyf SoflN;od kfO{G5 .
 km;L{ ÷ :Sjf; M le6fldg P, la / l; kfO{G5 .
 sfFs|f] M le6fldg la / l; kfO{G5 .
 rd;'/ M le6fldg P, la / ;L tyf kmnfd kfOG5 .
 kfn'+uf] M le6fldg P, la / ;L tyf kmnfd klg kfO{G5 .
 l3p l;dL M k|f]6Lg, sfaf]{xfO8«]6, le6fldg P ;fy} kmnfd / SoflN;od kfO{G5 .
 tg] af]8L M k|f]6Lg, sfaf]{xfO8«]6, le6fldg P / vlgh tTj kfOG5 .
 /fof] M le6fldg P, la, l; / kmnfd, SoflN;od / k|f]6Lg kfO{G5 .
 n;'g M k|f]6Lg, Oy/, t]n le6fldg P / l; tyf 6f]gl;8 kfO{G5 .
 Kofh M le6fldg P, la, l; tyf sfaf]{xfO8«]6 / k|f]6Lg kfO{G5 .
cfly{s dxTj M
 gub] afnLsf] ?kdf pTkfbg ul/ cfocfh{g ug{ ;lsG5 .
 k|lt PsfO{ If]qkmndf vfBfGg afnL eGbf bf]Aa/ cfDbfgL lng ;lsG5 .
t/sf/Lsf] pkof]lutf
 kfrg k|ls|of M /fdtf]l/of, d'nf
 /tGwf] M ufh/, kfs]sf] km;L{, xl/of] ;fu,
 Zjf; km]g{÷kfrg÷?3fvf]sL M Kofh
 k]6 ÷/ut ;kmf ug{ M s/]nf
 3fF6L, k]6 ;kmf ug{ M ;fukft ;d'xsf t/sf/Lx?
 luhfaf6 /ut cfpg] ;d:ofdf M le6fldg ;L ju{sf t/sf/Lx? pkof]uL x'G5g .
 d'6' lbdfusf /f]uLx?sf nflu M– k/jn
#_ k|fËfl/s dn -sDkf]i6 dn_
v]/ uPsf] rLhaLhx? vfN8f]df /fvL jf y'k|f] nfufO{ s'xfP/ agfpg] dnnfO{ sDkf]i6 dn jf k|fËfl/s dn
elgG5 .
sDkf]i6 agfpg s] s] rflxG5 <
 vf8n
 v]/ uPsf emf/kft k/fn
 k'/fgf] uf]a/ dn jf sDkfi6
 v/fgL jf r"g
 kfgL
vfN8f] sqf] rflxG5 <
#) ju{ dL= sf] ;fgf] s/];fjf/Lsf] nflu ! 3g ld6/ -! ld6/ nDafO,{ ! ld6/ rf}8fO{ / ! dL6/ ulx/fO{
sf] vfN8f] eP k'U5 . t/ s]xL 7'nf] au}rfsf] nflu ! ld6/ ulx/f] &% ;]=dL rf}8fO{ / !=* dL nDafO{ ePsf]
vfN8f]nfO{ # efu nufO{ dn agfpFbf l56f] / ;lhnf] dn aGb5 .
vfN8f] s;/L eg]{ <
 tof/L vfN8f]sf] lkwdf 9'Ëfx? /fVg] h;n] a9L ePsf] kfgLsf] ljsf; u/fpF5 .
 To; eGbf dfly % ;]=dL= hlt ds}sf] af]6 jf xfFuf ljuf /fVg] .
 To;kl5 emf/kftx? @) ;]=dL= afSnf] x'g] u/L Ps tx /fVg] .
 To; dfly @ ;]= dL= afSnf] k'/fgf] dnsf] Ps tx /fVg] .
 To;kl5 Ps ju{dL= If]qkmndf ! d'7L s[lif r'g jf # d'7L v/fgL 5g]{ / k|z:t dfgLn] lehfpg] .
 lgsf;sf] nflu Ps tx ;fgf ;fgf 9'Ëfx? % ;]= dL = hltsf] /fVg] .
 v]/ uPsf rLh aLhx? 6'qmf 6'qmf kf/]/ uf]a/df ld;fPsf] Ps tx @) ;]dL= hlt, $–& tx ;Dd
vfN8f] ge/] ;Dd Pj+ l/tn] eg]{ .
 csf]{ Ps dlxgf kl5 @ g+= af6 # g+= vf8ndf ;fg]{ / Ps dlxgf ToxL /xg lbg]. o;/L #
dlxgfdf sDkf]i6 tof/ xG5 . olb Tof] eGbf rfF8f] sDkf]i6 tof/ ug'{ 5 eg] l56f] l56f] jf
xKtfsf] Ps k6s kN6fpg] u/]df rfF8} tof/ x'G5 .
sDkf]i6 tof/ ePsf] s;/L yfxf kfpg] .
 tL dlxgf k'u]kl5 vg]/ x]g]{, /ªu sfnf] jf ;'gf}nf h:tf] b]lvG5 .
 yf]/} dn xftdf lnO{ ;'£g] gld7f] uGw cfFpb}g .
 xftdf lnP/ b'j} cf}nfsf] aLrdf /fv]/ lyRg], lkm:; k'm65 eg] /fd|f] ;Fu tof/ ePsf] eg]/ a'´g]
.
sDkf]i6 agfpFbf Wofg lbg' kg]{ s'/fx? M
 vfN8f] vGbf 5fofF kg]{ 7fpFdf vGg' k5{ . 3fd nfUg] 7fpdf a9L ;'Vvf x'g] ePsf]n] l9nf] s'lxG5
.
 s'xfpg] sfd z'? u/fpg ;'Id lhjf0f'x? ePsf] k'/fgf] dn aLr aLrdf ld;fpg' kb{5 . s'lxg
xfjf klg cfjZos kb{5 . To;}n] vfN8f]sf] aLrdf sf7 jf afF; ufl8 Kjfn agfpg' k5{ .
 ;'s]sf] emf/kft s'lxg w]/} ;do nfUg] x'gfn] xl/of] emf/kft ;fy} kfgL ld;fO{ lr;f] kfg'{ kb{5 .
 ;'Id lhjf0f'sf] sfo{ljlw a9fpg dnsf] /f;folgs u'0f /fd|f] agfpg ;fy} u'0f:t/ dn agfpg
k|lt ju{ ld6/ If]qkmndf ! d'7L s[lif r'g jf tLg d'7L v/fgL k|To]s tx tx df /fVg' kb{5 .
 l56f] dn agfpg w]/} k6s kN6fpg' kb{5 . vfN8f]df tfks|d ldnfpg vfN8f]sf] ulx/fO{ slDtdf
^) ;]=dL=x'g 'kb{5 .
t/sf/L v]tLsf nfuL hUufsf] tof/L
hUufsf] tof/L ubf{ Wofg lbg' kg]{ s'/fx? M
 t/sf/L nufpg] hUufsf] tof/L afnL nufpg' eGbf !)–!@ lbg cufl8 ug'{ kb{5 .
 hUuf vghf]t ubf{ !%–@) ;]lG6ld6/ ulx/f] x'g] u/L vghf]t u/L df6f] a'/a'/fpbf] agfO{ 5f8L lbg'
kb{5 .
 o;/L hUuf tof/ ugf{n] df6f]df /x]sf ljleGg cj:yfsf sL/fx?nfO{ k|lts'n jftfj/0f x'g uO{
gfz x'g ;S5g / /f]u sL/fsf] cfqmd0fdf sld cfp5 . ;fy} emf/kftsf] lj?jf x6fpg' jf gfz
ug{ ;lsG5 .
 df6f] cj:yf x]/L rf/ k6s;Dd vghf]t ug'{ kb{5 .
 df6f]df x'g] sL/fx? h:t} M /ftf] sldnf, v'd|], km]b s6'jf cflbsf] cj:yf x]l/ Snf]/f]8]g jf clN8«g
h:tf ljiffbL k|of]u ul/ df6f]sf] pkrf/ ug'{ kb{5 .
 Joj;flos?kdf t/sf/L v]tL ug{sf] nflu of] clt cfjZos x'G5 .
g;{/Lsf] lsl;d
s_ df};dL g;{/L v_ a]df};dL g;{/L
vfN6f] ljlw M Hofb };'Vvf 7fpFdf agfO{G5
;dy/ g;{/L M lxpFb] ofddf agfOg] .
p7]sf g;{/L M jiff{ofddf agfOg] g;{/L .
u'df]h leq M Knfli6ssf] ;fgf] 3/ .
afs; ljlw M sf7, 6Lg / Knfli6s
y}nL ljlw M Knfli6s, ;fn jf s]/fsf] kft
tftf] g;{/L M vf8n ljlw .
a]gf{ pdfg]{ k|ljlw
qm=;+= k|ljlw afnLx? s}lkmot
s_ ;f]em} aLp /f]kL v]tL
ul/g] t/sf/L afnL .
af]8L, l;dL, as'Nnf, le08L, kfn'Ëf],
r+D;'/, ufh/, wlg+of, n§], kmfkm/,
;nud, cflb .
g;{/L ug'{ x'Fb}g .
v_ ufgf] /f]kL v]tL ul/g]
t/sf/L afnL .
cb'jf, a];f/, cfn', lk8f+n', n;'g cflb . sDtLdf @ j6f cfFvf
x'g' k5{ .
u_ j]gf{ jf aLp b'j} /f]kL
v]tL ug]{ t/sf/L afnL
.
/fof], sfFqm]f, nf}sf, l:j;rf6{ af]8L,
s/]nf, lh/Lsf] ;fu, km;L{, t/a'hf,
O:s';,rfO{lgh ;fu , l3/f}nf, l;dL .
y}nfdf pdf/L a]gf{ ;fg{
;lsG5 jf v]tdf l;w}
pdfg{ ;lsG5 .
3_ a]gf{ dfq} /f]kL v]tL
ul/g] t/sf/L afnL .
sfpnL, Kofh, Uo+f7 uf]eL aGbf, a|;]n
:k|fp6, e]G6f, a|f]sfpnL, uf]ne+]8f,
v';f{gL .
a]gf{ pTkfbg u/]/ dfq
v]tL ug{ ;lsG5 .
Knfli6ssf] y}nf]df j]gf{ pdfg]{ M
afs;sf] nflu k|of]u ul/g] h:t} df6f]sf] ld>0f agfO{ Knfli6ssf] y}nf]df eg'{ kb{5 / df6f]df lr;fg geP
kfgL lbg' h?/L 5 . y}nLsf] tNnf] efudf ;f–;fgf] Kjfn klg agfpg' kb{5 . o:tf y}nf]df vf; u/]/
sf+qmf], km;L{, l3/f}nf, nf}sf, lrlr08f], h'lsgL, s/]nf, l;dL, af]8L cflb t/sf/Lsf aLpx? pdfl/G5 . k|To]s
y}nf]df @–# j6f aLp#–$ ;]=ld=ulx/f]df /f]lkG5 . aLp gpd|g] a]nf;Dd y}nf]df kfgL lb+b} ug'{ kb{5 .
o:tf y}nf]nfO{ 708L, t'iff/f]af6 arfpg Knfli6ssf] u'df]h leq jf 3/ leqsf] Gofgf] 7fpFdf /flvG5 . 3/
leq /fVbf aLp pld|P klg lbpF;f] 3fddf aflx/ Nofpg' kb{5 / u'df]h leq /fVbf eg] 708Lsf] lbg afx]s
;kmf 3fd nfu]sf] lbgdf u'df]hsf] s]xL efuaf6 Knfli6s x6fO{ lbg' kb{5 / dWofGx kl5 jf a]n'sL kv
k'gM Knfli6sn] h:tfsf] To:t} u/L 9fSg' e'Ng' x'Fb}g . a]gf{n] Knfli6ssf] ;txaf6} k|sfz kfpg] 5 . pko'Qm
df};d x'g] ljlQs} Knfli6ssf] y}nf]sf] Knfli6s lemsL df6f]sf] 8Nnf gkm'6fO{ v]t af/Ldf j]gf{ /f]Kg' kb{5 .
y}nf eg{] ld>0f
 dlnnf] ;se/ v]tL gu/LPsf] 7fpsf] df6f]–@ efu
 /fd|/L s'lxPsf] uf]a/ dn– @ efu
 lrD6ofOnf] df6f] ePdf afn'jf–! efu
 t/ anf}6] bf]d6 df6f] ePdf afn'jf ld;fpg' kb{}g .
 y}nf]df @ j6f jLp /f]Kg]
 @–# j6f ;SsnL kftx? cfPkl5 5f6]/ Pp6f lj?jf dfq /fv]/ @ k|ltztsf] o'/Lofsf] 3f]n 5s{g].
df6f] -dlnnf]_ Ö @ efu
kfs]sf] uf]j/ dn Ö @ efu
afn'jf Ö ! efu
o"l/of Ö % u|fd÷% lsnf] df6f]nfO{
l8=P=kL= Ö !) u|fd÷% lsnf] df6f]nfO{
kf]6f; dn Ö % u|fd÷ Æ
a]leli7g Ö % u|fd ÷ Æ
lqmkm]g Ö % u|fd ÷ Æ
kf]nLk6 -$ X ^ _ sf] j]gf{ x'sf{pgnfO{ rflxG5 .
Jof8 t}of/ eP kl5 $–^ cf}nfsf] km/sdf nfOg sf]l/ !–@ cf}nf ulx/f]df aLp kftnf] u/L /f]Kg'' k'5{ .
Jof8df aLp 5/L ;s] kl5 7fpF cg';f/ $–^ lbg ;Dd ;]tf] Knfi6Lsn] 5f]Kg' k5{ .
To; kl5 Ps Ps lbg lj/fP/ kfgL lbO{ /fVg' k5{ .
aLp gpld|Gh]n ;Dd Knfi6Lsn] 5f]kL /fVg' k5{ .
aLp pld||;s] kl5 3fddf v'nf u/L / ;fFem 5f]Kg' k5{ .
;fwf/0ftof % b]lv & lbgdf aLp pld|G5 . /fd|f] / :j:y lj?jf pTkfbg ug{sf] nflu lj?jf @ kft]
ePkl5 dlN6Kn]]S;, e]lhd]S; jf Pu|f]ldg dWo] s'g} Ps z'Id tTj @–# dL=ln= k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{
g;{/Ldf @ k6s 5g'{ k5{ .
-v_ jLp pkrf/
jLpnfO{ g;{/Ldf /f]Kg' eGbf klxn] j]leli6g (Bevistin) @ u|fd÷s]hL=sf] k|of]u u/]/ jLp pkrf/ ug'{
kb{5 . h;n] ubf{ lj?jfdf /f]usf] k|of]u sd x'G5 . jLpnfO{ ly/fd jf SofK6]g h:tf ljiffbL k|of]u u/]/
klg pkrf/ ug{ ;lsG5 .
-u_ g;{/L a]8sf] tof/L
 df6f] lgd{nLs/0f u/]sf] 7fpdf g} g;{/L /fVg' kb{5 .
 g;{/L /fVg] 7fpnfO{ /fd|f];+u vghf]t ug'{ kb{5 .
 emf/kft /fd|f];+u lgsfn]/ df6f] a'a'{/fpbf] kfg'{ kb{5 .
 aiff{bdf g;{/L /fVg] xf] eg] g;{/L a]8nfO{ hldgsf] ;tx b]lv cnL dfly p7fP/ agfpg' kb{5 .
;fwf/0ftof !% ;]=dL= df6f] p7fpg' kb{5 .
 lxpbdf g;{/L /fVbf 6g]n÷u'df}h leq g;{/L /fVg' kb{5 .
 g;{/L /fVbf obL df6f] lgd{nLs/0f u/]sf] 5}g eg] wfg v]tsf] df6f] k|of]u ubf{ /fd|f] x'G5 .
-3_ g;{/Ldf jLp /fVg]÷/f]Kg] t/Lsf
 g;{/L a]8sf] rf}8fO{ lt/af6 $ ;]=dL= sf] km/sdf nfO{g agfpg]
 aLpnfO{ g;{/Ldf @ ;]=dL=sf] ulx/fO{df /f]Kg' kb{5 .
 jLp g;{/Ldf /fv]÷/f]k] kl5 dfyLaf6 xNsf ;+u df6f]n] 5f]Kg]
 To;dfyL /fd|/L ;'s]sf] k/fn jf 3fF;n] xNsf 5fkf] xfNg] h;n] ubf{ g;{/Ldf tftf]kg tyf df6f]
lr:ofg /xL /xG5 / aLp rf8} pd|G5 .
 aLp pd|] kl5 5fk|f] x6fO{ lbg] .
-ª_ dnvfb Joj:yfkg
g;{/Ldf dnvfb Joj:yfkgn] dxTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x ub{5 . ;f] sf/0fn] ubf{ g;{/Ldf plrt dnvfbsf]
Joj:yf x'g' h?/L 5 . a]gf{ /fd|f] ;+u pd|g, a9g ljleGg lsl;dsf kf]ifs tTjsf] cfjZostf kb{5 .
;fwf/0ftof g;{/Ldf /fd|f];+u s'lxPsf] uf]a/dn a/fa/ dfqfdf ld;fP/ df6f]df /fd|f];+u ld;fpg' kb{5 .
g;{/Ldf lj?jf /f]kL;s] kl5 olb lj?jf /fd|f] ;Fu ga9]df !–@ k|ltzt o'l/ofsf] emf]n agfO{ g;{/Ldf :k|]
ug'{ kb{5 . h;n] ubf{ lj?jfsf] a9g] qmd l56f] x'G5 . g;{/Ldf xfn cfP/ c? ljleGg lsl;dsf
emf]ndnx?sf] k|of]u klg k|efjsf/L b]lvPsf] 5 .
-r_ a]gf{ tof/ x'g] ;do
g;{/Ldf /f]k]sf] a]gf{ ;fwf/0ftof @)–@% lbgdf tof/ x'G5 . t/ of] ;do t/sf/L afnL cg';f/ s]xL km/s
klg x'g ;Sb5 .
-5_ a]gf{ a]rlavg
 a]gf{ pTkfbg ug{] ls;fgn] g;{/L tof/ ubf{ nfUg] ;Dk"0f{ vr{x?sf] lx;fa /fVg' kb{5 . vr{x?
eGgfn] h:tf] dnvfb slt nfUof] < jLp slt k};fsf] nfUof] < ljiffbLx?sf] vr{ < sfdbf/sf]
Hofnf cflb ;a} lsl;dsf] vr{ hf]8]/ To;df s]xL k};f gfkmf /fvL ljqmL ljt/0f ug'{ kb{5 .
a]gf{sf] d"nof lgwf{/0f klg ;fwf/0f tof/ dfly pNn]lvt vr{ cg';f/ /fVg] u/LG5 .
 a]gf{ olb :yfgLo ahf/df ljqmL ljt/0f u/L afFsL /x]df afXo ahf/df nu]/ klg ljqmL ljt/0f
ug{ ;lsG5 .
-h_ ahf/ of]hgf agfpg] t/Lsf
a]gf{ pTkfbsn] a]gf{ pTkfbg ug'{ cufj} ahf/ of]hgf agfpg' kb{5 . ahf/ of]hgf agfpbf lgDg s'/fdf
Wofg lbg'kb{5 .
 s'g t/sf/L afnL / slt If]qkmndf a]gf{ pTkfbg ug{] .
 a]gf{ tof/ slxn] / s;/L ug{]
 a]gf{ pTkfbgsf] nflu dn, jLp, ljiffbL sxfFaf6 Nofpg] .
 a]gf{ pTkfbgsf] nflu k|fljlws ;xof]u sxfF uP/ lng]
 sxfF uP/ a]gf{ ljqmL ug{] / cfDbfgL÷vr{sf] lx;fa lstfa s;/L /fVg] dfly pNn]lvt a'bfx?sf]
/fd|f];Fu hfgsf/L ePdf a]gf{ pTkfbs a9L eGbf a9L kmfO{bf lng ;Sb5 .
j]gf{sf] :ofxf/ ug]{ ljlw M
 a]nf a]nfdf Aof8sf] s'g} efudf 5fk|f] (Mulching) x6fO{ x]b}{ ug'{ kb{5 . ;d:t aLp 6';fO{
pld|P kl5 a]n'sL kv 5fkf] x6fO{ lbg' kb{5 . Jof8af6 5fkf] lgsfn]sf] lbgb]lv j]gf{df b'O{ kft -
!%–!^ lbg ;Dd_ gcfP ;Dd kfgL k/]df j]gf{nfO{ 7"nf] gf]S;fg k'¥ofpFb5 . t;y{, jiff{t x'g]
;+efjgf ePdf Jof8nfO{ kfgLaf6 hf]ufpg cf]t agfP/ Jof8df xfNg' kb{5 . 3fd nfu]df
Jof8af6 cf]t lgsfNg] / kfgL k/]df cf]t xfNg' kb{5 .
 a]gf{sf] b'O{ kft eP kl5 b'O{ k|ltzt o'l/ofsf] emf]nn] -Ps ln6/ kfgLdf @ u|fd ol/ofsf b/n]_
Jof8df l;+rfO{ ubf{ j]gf{ rfF8} a9g] 5 . slnnf j]gf{nfO{ cg]sf}+ ls/fn] sfl6 gf]S;fg k'¥ofpg] x'Fbf
pQm ls/faf6 arfpg g'efg eGg] ljiffbL @ ld=ln= k|lt kfgLdf ld;fO{ 5b}{ ug'{ kb{5 .
 Aof8df 3fF; b]vf k/]df t'?Gt} pv]nL kmfNg' kb{5 t/ s'6f] cflb xltof/sf] k|of]u u/L Jof8nfO{
vf];|g' x'Fb}g . j]gf{ Hofb} jfSnf] 5 eg] j]gf{ pld|Psf] !)–!@ lbg leq lj8fpg' klg h?/L 5 .
 aLp 5/]sf] @% lbgleq a]gf{ cGoq v]t af/Ldf ;fg{sf] nflu 7Ls pd]/sf x'G5g . o;/L j]gf{
tof/ eP kl5 j]gf{ pv]Ng' eGbf @–# 306f cufj} Jof8 leHg] u/L /fd|/L kfgL lbg' kb{5 . j]gf{
pv]Nbf h/f gr'l8of]; eg]/ Ps 5]:sf] jf v'kL{n] j]gf{af6 cln 6f9}af6 df6f] d'lg cf}hf/ jf 5]:sf]
3';fP/ pv]Ng' kb{5 . ;se/ j]gf{sf] h/fdf cln cln df6f] klg x'g' h?/L 5 .df6f] ;lxtg} a]gf{
v]t af/Ldf nlu ;fg'{ kb{5 .
 sfpnL ;d'xsf t/sf/L jfx]s cGo t/sf/Lsf j]gf{ dfly j0f{g ul/P cg';f/ s} tl/sf ckgfP/
v]tL ug{ ;lsG5 eg] sfpnL, aGbf, a|f]sfpnL, Uof+7sf]kL cflbsf a]gf{ klxnf] Aof8af6} l;w} v]t
af/Ldf nlu ;fbf{ w]/} g} dg]{ ePsf] x'gfn] oL afnLsf a]gf{ klxnf] Aof8df !%–!^ lbgsf] pd]/ eP
kl5 cyf{t j]gf{df b'O{ j6f kft cfPkl5 /fd|/L Aof8af6 pv]nL csf]{ 5'§} dlnnf] Aof8df k|To]s
j]gf{ !)–!@ ;]=dL=sf] km/sdf /f]Kg' kb{5 / sl/a csf]{ @)–@% lbg kl5 ha a]gf{df $–% kft
b]lvG5g, ta dfq} v]t af/Ldf nlu ;fg'{ kb{5 . of] ljwL ckgfO{ v]t af/Ldf j]gf{ ;fbf{ lgs} sd
a]gf{ d/]sf] kfOPsf] 5 .
klxnf] Aof8af6 a]gf{ bf]>f] Aof8df lsg ;fg]{ <
 z'?sf] k|yd Aof8df a]gf{ afSnf] e} xfjf, kfgL, k|sfz / vfB tTjdf k|lt:kbf{ e} j]gf{ sdhf]/
x'G5 / logLx?nfO{ bf]>f] Jof8df kftnf] u/L ;fbf{ vfBtTj / dflysf cGo j:t' oy]i6 dfqfdf
k|fKt x'g] ePsf]n] j]gf{ bl/nf] / alnof] x'g]5g .
 klxnf] Aof8af6 a]gf{ htgsf] ;fy pvn]tfklg s]xL h/f r'l8G5g ;f] r+'l8Psf] h/fsf] efuaf6
k|z:t gofF h/fx? bf]>f] Jof8df ;f] kl5 lgSng] 5g . s]xL lbgd} -!%–@) lbg d}_ oL h/fx?
s8f x'g]5g / o:tf j]gf{ bf]>f] Jof8af6 pv]nL v]t jf/Ldf k'¥ofO{ ;fbf{ s]xL h/f d/] tfklg afFsL
h/fn] j]gf{nfO{ arfP/ /fVg] sfd ug]{ 5g .
g;{/Ldf /f]u ls/f lgoGq0f
 :j:y a]gf{ x'sf{pg O{=Pd= @ ld=ln=÷ln6/ kfgLdf ld;fO{ x/]s !) lbgsf] k/sdf 5g]{ .
 kft vfg] ls/f nfu]df g'efg @ ld=nL k|ltln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g'{ k5{ . /;r';L gf]S;fg k'¥ofpg]
ls/f nfu]df ! dL=ln= /f]u/ k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g]{ . km]b s'lxg] /f]u nfu]df j]leli7g jf
8fOy]g Pd $% 5g'{ k5{ . ;]tf] /f]u sfqmf]df nfu]df s]/flyg 5g'{ k5{ . t/sf/L afnLsf] j]gf{ g;{/L
u/]df /fd|f] lj?jf ;lk|G5 . g;{/Ldf kfgL hDg lbg' x'Ì, gq km]b s'lxg] /f]u nfU5 . a]gf{ pv]Ng]
;do eGbf ! 306f cufl8 kfgLn] lehfpg' k5{ . a]gf{ ;fwf/0ftofM @%–#) lbgdf v]t jf jf/Ldf
;fg'{ k5{ . a]gf{ ;fg{ l9nf] ePdf pTkfbg 36b} hfG5 . 5f]6f] cjlwsf j]gf{ $ kft] ePdf / nfdf]
cjlwsf ^ kft] ePdf ;fg{ pko'Qm x'G5 . Aof8nfO{ 5f]Kbf u'lnof] ePsf] k/fn jf c? lrhn] 5f]Kg'
x'b}g . Aof8 5f]Kbf c;'/f], ltt]kftL, asfOgf], lgdsf kftx? jf /fd|/L ;'s]sf ;kmf k/fnn] gpld|g
h]n cyf{t # lbg;Dd 5f]kg' k5{ .
t/sf/L j]gf{ ;fg]{ / dn vfb Jofj:yfkg
hUufsf] tof/L M– # –$ k6s hUff /fd|/L hf]t]/ ;Dofpg' k5{ .l;rfO{ / lgsf;sf] Aoa:yf x'g' k5{ / hUuf
tof/Lsf] a]nfdf sDkf]:6 dn cfjZostf dfqdf hldgdf k|of]u ug'{ k5{ jf la?jfsf] hft x]/L b'l/ tof/
kf/L l;kmf/L; cg';f/sf] kn df6f]df /fd|/L ld;fO vf8n eg'{ k5{ .
dnvfbsf] kl/ro M
t/sf/Lsf] lj?jf x's{g a9g tyf kmNgsf] nfuL !^ j6f ljleGg lsl;dsf kf]ifs tTjx?sf] cfj:ostf
kb{5 h;dWo] sfj{g, cS;Lhg, xfO{8«f]hg, gfO{6«f]hg, km:kf]/; / kf]6fl;od d'Vo ^ j6f tTj jf]6
lj?jfnfO{ w]/} dfqfdf cfj:ostf x'G5 . SofN;Lod,DofUg]l;od / ;Nkm/ jf]6 lj?jfnfO{ dWod dfqfdf
rflxG5 eg] cfO{/g -kmnfd _, Doulgh, sk/ -tfdf _, lh+s, df]lnj8]gd, af]/g / Snf]l/g yf]/} dfqfdf
rflxG5 .
dxTj M
t/sf/Lsf] jf]6 lj?jfnfO{ j[lb tyf ljsfz / pTkfbg tyf pTkfbsTjdf ;d]t c;/ kfg]{ k|fs[lts /
/f;folgs :jfefj b]vfpg] j:t' nfO{ xf/df]g elgG5 o:tf tTj k|fs[lts ?kdf lj?jfd} pTkfbg x'g] ub{5
. ljleGg sf/0fn] lj?jfdf xf/df]g / le6fldgsf] sld x'g uPdf lj?jfsf] j[l4 /f]lsg] km"n gkm"Ng], km'n
km'n] klg kmg emg]{, kmnsf] gfk / cfsf/ lju|Lg] / pTkfbgdf sld x'g] ePsf] jf]6 lj?jfnfO{ s[ltd
t/Lsfn] xf/df]g / ;'Id tTjx? pknJw u/fO{ pTkfbgdf a[l4 u/fpg ;lsG5 .
dnvfbsf] k|sf/M
dn vfb ljz]if u/]/ b'O{ k|sf/sf] x'G5.
s_ k|fªu/Ls dn
v_ /f;fogLs dn
dnvfbsf] k|of]u ljlw M
dnvfbsf] k|of]u ubf{, lj?jf ;fg]{ hUuf tof/L ubf{, lj?jf ;fbf{, /f]Kbf, / lj?jfsf] ljleGg cfj:yfdf h:t}
lj?jf /f]k]sf] !% b]vL @% lbg leqdf ljleGg t/Lsfn] lbg ;lsG5 h:t} lj?jfsf] h/fdf Top deess
ug]{ emf]n jgfP/ lj?jfsf] af]6 b]vL h/f ;Dd :k|]o/ ug{ ;lsG5 . t/sf/Lsf hft x]/]/ k6s k6s kmn
l6Kg] t/sf/L x?, v';f{gL, e06f, 6df6/, sfs|f, nf}sf cfbLdf kmn l6Kg ;fy jf km"n km"nL /x]sf] cj:yfdf
xf/df]g tyf le6fldgn] lj?jfsf] km"ndf :k|]o/ ug'{ cfj:ostf kb{5 .
sDkf]i6dn tyf uf]7]dn M–
kl/ro M– sDkf]i6 dn jgfpg] 7fFp of uf]7] dn y'kfg]{ 7fFpsf] 5gf}6 ubf{ vfB tTjsf] ;+/If0f x'g] >d /
;do sf] jrt x'g] tyf u'0f:t/df c;/ gkg]{ u/L 5gf}6 ug'{ kb{5 .
uf]7] dnsf] nfuL :yfg 5gf}6 M–
!= uf]7sf] glhs 7fFpsf] 5gf}6 ug'{ kb{5 . olb 6f9f ePdf >d / ;do b'j}sf] nufgL kb{5 .
@= uf]j/sf] eGbf d"q÷lkzfjsf] cem jl9 dxTj x'g] ePsf]n] o;sf] ;+/If0f x'g] :yfg /f]Hg' kb{5 .
#= ;'wf/LPsf] uf]7df d"q ;+sng ug]{ ¥ofÍ÷vf8n klg jgfpg' k5{ .
uf]7] dnsf] nfuL cfj:os ;fdfu|Lx? M–
 ;j} k|sf/sf emf/kftx? / :ofpnf t/ ufO{, e};L tyf e]8f, jfv|f nfO{ c;/ gkg]{ vfnsf] x'g'
kb{5.
 ufO{ e};Ln] vfP/ kmfn]sf] cjz]ifx? .
 ufO{, e};L, e]8f, afv|f cfbL .
 jfF;, lsnf, v/, l6g, vfN8f] vGg] ;fdfu|Lx? .
 hf]/g cfbL .
uf]7] dn jgfpg] t/Lsf M–
ufO{ e};L tyf e]8f av|f nfO{ jfw]/ /fVg] 7fpdf klxnf g} ufO{ j:t'sf] ;+Vofsf] cfwf/df b'O{ j6f vfN8f]
tof/ kfg'{ kb{5 . pQm vfN8f]sf] ulx/fO{ ! ld6/, rf}8fO{ !=% ld6/, nDjfO{ cfj:ostf cg';f/sf] jgfpg'
kb{5 / pQm ufO{ j:t'n] vfP/ pj|]sf] cjz]ifx?, uf]j/ cfbL b}lgs ?kdf hDdf u/L klxnf Pp6f vfN8f]df
hDdf ub}{ hfg] / pQm vfN8f] e/L ;s] kl5 rf/} lt/ dflg;n] dnnfO{ ldnfP/ /fd|/L lyRg] / dnsf]
y'k|f]df sDtLdf ! ld6/sf] km/sdf jf; jf bfp/fsf] lsnfn] uf8]/ 5f]8g] / qmd; ub}{ hfg] ! dlxgfsf]
cGt/df pQm uf]7] dnnfO{ ! dlxgfsf] cjlw kl5 kN6fP/ csf]{ vfN8f]df eg]{ / o;/L kN6fPsf] dndf klg
jf;sf] lsnf uf8L /fd|/L lyr]/ 5f]8g] / o;/L tof/ ePsf] dn ! dlxgf kl5 t/sf/L jf/Ldf k|of]u ug{
;lsG5 .
sDkf]i6 dnsf] nfuL :yfgsf] 5gf}6 M–
 ;fdfu|L kfpg] v]t jf/Lsf]] Ps 5]pdf sDkf]i6 dn jgfpg ;lsG5 . o;f] ubf{ dn 9'jfgL ug{
;lhnf] / sd vr{ nfU5 .
 sDkf]i6 3/, uf]7 glhs sDkf]i6 vf8n vGbf 3/df ˆoflsg] h}ljs cjz]ifx? ;j} sDkf]i6df
kl/0ft ug{ ;lsG5 .
 sDkf]i6 vf8n jf y'k|f] v]t jf/Ldf jgfO{G5 eg] kfgLsf] >f]t glhs jgfpbf kfgL k|of]u ug{
;lhnf] x'g5 .
 sDkf]i6 tof/ kfg]{ 7fpdf kft kltË/, emf/kft ;lhn} ;+u kfO{g] 7fpsf] glhs} sDkf]i6 dn
jgfpbf jl9 ;'ljbf hgs / ;:tf] / >dsf] ;d]t jrt x'G5 .
;fdfu|Lx? M–
!= ;j} k|sf/sf] ;'s]sf / sfFrf 3fF; kft kltË/ emf/kftx? .
@= jfnLsf cjz]ifx? .
#= c;'/f], ltt]kftL, jgdf/f, lv/f]{, jsfO{gf] cfbL .
$= efG;f 3/jf6 kmfnLPsf j:t''x? .
%= olb uf]j/ Uof; 3/df ePdf hf]/gsf] ?kdf s'xfpgsf] nfuL k|of]u ubf{ /fd|f] x'G5 .
^= hf]/g - uf]j/ / d"qsf] 3f]n, kfs]sf] uf]j/sf] 3f]n, jgsf] df6f], uf]j/ Uof;sf] nbf] cfbL _
SDkf]i6 dn jgfpg] pko'Qm k|ljlw M–
 sDkf]i6 jgfpg k|of]u u/Lg] lrhx? sf6]/ 6'qmf jgfO{ /fVg' k5{ htL ;fgf 6'qmf eof] TotLg} l56f]
/ ;lhnf] ;+u s'lxG5 .
 sDkf]i6 jgfpg] j:t'nfO{ s]lx lbg ;f]Q/sf] ?kdf k|of]u u/]/ vf8ndf /fVg ;s]df ;j} eGbf /fd|f]
x'G5 .
 vf8nsf] ;fO{h cfkm'nfO{ rfxLg] cfj:ostff cg';f/ sf] vf8nsf] ;fOh jgfpg ;lsG5 . h;sf]
ulx/fO{ ! dL= rf}8fO{ !=% dL6/ / nDjfO{ cfj:ostf cg';f/sf] b'O{ j6f vf8n z'?df vlg tof/
kf/L ;s] kl5 dfq ;fdfu|L ;+sng ug'{ kb{5 .
 6'qmf kf/LPsf] j:t' nfO{ vf8ndf ldnfP/ /fVg] / rf/} lt/ lyr]/ ldnfpg] o;/L Ps xftsf]
prfO{sf] km/sdf hf]/g k|of]u ub}{ hfg' kb{5 .
 vf8n e/L ;s] k5L df6f] jf cGo j:t'n] 6fnL lbg' kb{5 ;s] ;Dd Nkf:6Ls k|of]u ug{ pQd
x'G5 .
 obL !) 6g sDkf]i6 dn tof/ kfg{ % dL= nDjfO{ @ dL= rf}8fO{ / ! dL= ulx/fO{ vf8n x'g' kb{5 .
 sDkf]i6 dn jgfpg k|of]u u/LPsf] j:t' lr:ofg pko'Qm x'g' kb{5 obL lr:ofg sd ePdf kfgL
5s{g' kb{5 .
 ?vsf] 5fFofd"gL sDkf]i6 vf8n vGg' k5{ / vf8n dfyL 5fgf] /fVg' pko'Qm x'G5 .
 o;/L tof/ kf/]sf] sDkf]i6nfO{ vf8ndf /fv]sf] $% lbg kl5 csf]{ vf8ndf kN6fpbf @ dlxgf
b]vL $ dlxgfsf] cjlwdf /fd|f] sDkf]i6 dn tof/ x'G5 .
af]sf;L dn M–
of] Ps hfkfgLh k|ljlwsf] cfwf/df jgfOg] Ps k|sf/sf] 3/]n' tl/sfn] :yflgo ;fwg / >f]t jf6
jgfpg ;lsg] k|fË/Ls dn xf] . of] dn hLjf0f' hLjf0f'n] jg]sf] x'G5 . o;nfO{ hLjf0f' dn klg eGg]
rng 5 .
af]s;L nuftf/ k|of]u ugf{n] df6f]sf] pj{/f zStLnfO{ j9fFp5 . lbuf] ?kdf df6f]sf] pj{/f zStL
j9fpgsf] nfuL af]s;L cToGt pkof]uL dn dflgG5 .
af]s;L dn jgfpg] t/Lsf M– - ;fdfu|L x? _
 !%) Pd Pn O=Pd #% ln6/ kfgLdf /fd|f] ;+u ld;fpg] o;df !%) u|fd lrgL jf ;Vv/ - e]nL_
ldnfP/ @$–$* 306f k5L k|of]u ug]{ . af]s;L jgfpg] :yfg cf]efgf], l;w} 3fd gnfUg] kfgL
gkg]{ :yfg x'g' kb{5 .
 wfgsf] 9'6f] – !)) s]=hL=
 xf+8 w'nf] – !) s]=hL=
 kLgf – !) s]=hL=
 O{= Pd – !%) Pd Pn
 lrlg÷;Vv/÷e]nL – !%) u|fd
 kfgL – #% ln6/
agfpg] t/Lsf M–
 dfyL jgfPsf ;j} ;fdfu|L /fd|/L ldnfO{ O{= Pd emf]nn] lehfpg] . ;j} y'k|f] ldnfO{ ;s] kl5 kfgL
jf 3fd jf6 jrfpg] / pQm y'k|f]nfO{ Nkf:6Lsn] 9fSg] .
 b'O{ lbg kl5 Ps k6s k'/} dn kN6fpg] . o;} u/L @–# lbgsf] km/sdf % k6s kN6fpg] x/]s
k6s kN6fpbf kfgL klg /fVg] / y'k|f]nfO{ jf]/f÷Nkf:6Lsn] 9fSg] . o;/L jgfPsf] dn udL{
dlxgfdf @) lbgdf / hf8f] dlxgfdf $)–%) lbgdf tof/ x'G5 .
emf]n dn k|of]u ug]{ tl/sf -ljiffbLsf] ?kdf_ M
klxnf] rf]6L agfPsf] emf]n dn w]/} s8f x'G5 . o;df a9L kfgL ld;fpg' kg]{ x'G5 . To;kl5 ToxL ef8f
jf vfN8f]df ePsf] jg:ktL jf 5f]qmfdf kfgL yk]/ agfpFb} uof] eg] emf]n dnsf] u0f:t/ sd x'b} hfG5 /
To;}sf] cg'kftdf kfgL sd ld;fpb} hfg' k5{ . To;} cg';f/ lj?jfdf k|of]u ug'{ k5{ .
ev}{/} /f]k]sf] slnnf] lj?jfdf emf]n dn k|of]u ug]{ tl/sf M
klxnf] rf]6L agfPsf] ! efu emf]n dndf !@ efu kfgL ld;fP/ lj?jfdf 5g]{ .
;f]xL 5f]qmfdf kfgL xfn]/ bf]>f] rf]6L agfPsf] ! efu emf]n dndf * efu kfgL ld;fP/ lj?jfdf 5g]{ .
;f]xL 5f]qmfdf kfgL xfn]/ t]>f] rf]6L agfPsf] ! efu emf]n dndf $ efu kfgL ld;fP/ lj?jfdf 5g]{ .
;f]xL 5f]qmfdf kfgL xfn]/ rf}yf] rf]6L agfPsf] ! efu emf]n dndf ! efu kfgL ld;fP/ lj?jfdf 5g]{ .
lj?jf x's]{ kl5 emf]n dn k|of]u ug]{ tl/sf M
o; cj:yfsf lj?jfx?n] emf]ndn a9L krfpg ;S5 . o:tf] cj:yfdf lj?jfdf klg a9L s8f vfnsf
sL/fx? nfUb5 . o:tf sL/fx?nfO{ emf]n dnsf] k|of]un] eufpg d2t ub{5 . ;fy} lj?jfsf] kftn] emf]n
dn ;f]:g] ePsf]n] l;+rfO{sf] cefj klg k"lt{ u5{ . k|of]u ug]{ tl/sf o; k|sf/sf 5g M
klxnf] rf]6L agfPsf] ! efu emf]n dndf * efu kfgL ld;fP/ lj?jfdf 5g]{ .
;f]xL 5f]qmfdf kfgL xfn]/ bf]>f] rf]6L agfPsf] ! efu emf]n dndf $ efu kfgL ld;fP/ lj?jfdf 5g]{ .
;f]xL 5f]qmfdf kfgL xfn]/ t]>f] rf]6L agfPsf] ! efu emf]n dndf ! efu kfgL ld;fP/ lj?jfdf 5g]{ .
dnsf] ?kdf k|of]u ug]{ tl/sf M
dnsf] ?kdf k|of]u ubf{ ! efu emf]n dnnfO{ $ efu kfgLdf ld;fP/ lj?jfsf] j/k/ ! Unf; hlt /fvL
lbg] . o;df 5f]qmf ;lxt 3f]n]/ xfNg] .
emf]n dn 5g]{ ;do M
o;nfO{ xfjf x'/L jtf;n] s]xL c;/ kfb}{g t/ kfgL kg]{ j]nfdf of] emf]n dn 5g'{ x'b}g . jf:tjdf hlt
j]nf sL/f a9L nfU5, of] emf]n dn 5g'{ k5{ . o;n] sL/f dfg]{ geP/ sL/fnfO{ eufp5 . To;sf/0f sL/f
nfu]sf] j]nfdf 5g'{ k5{ . ;fy;fy} dnsf] ?kdf k|of]u ul/G5 / h;n] ubf{ l;+rfO{sf] klg sfd u5{ .
emf]n dn 5/] kl5 afnL l6Kg] ;do M
emf]n dndf xfgL k'/ofpg] vfnsf] /f;folgs c;/ s]xL klg x'b}g . To;sf/0f 5/]sf] s]xL ;do kl5 l6k]/
wf}O{ kvfnL vfg ldN5 .
xl/of] dn (Green Manure)
ljleGg k|sf/sf jg:kltx?nfO{ xl/of] cj:yfdf g} df6f]d'lg kN6fP/ s'xfO{ dnsf] ?kdf k|of]u ul/G5 eg]
To;nfO{ xl/of] dn elgG5 . rfF8} x's{g], kftx? a9L x'g] / af]6 g/d x'gfsf ;fy} df6f]leq l5§} s'lxg]
jg:kltx? xl/of] dnsf] nflu pko'Qm x'G5g . sf];]afnLx? xl/of] dnsf] nflu cem a9L pkof]uL x'G5g
lsgeg] logLx?n] xfjfdf /x]sf] gfO6«f]hgnfO{ h/fsf luvf{x?df l:y/Ls/0f (Fixation) ub{5g /
logLx?af6 a9L gfO6«fhg k|fKt x'G5 . xl/of] dnsf] ?kdf k|of]u ul/g] afnL ToxL hldgdf v]tL u/]/ jf
cGo 7fpFdf ePsf] jg:kltx?sf] slnnf kft, xfFuf, sf6]/ NofO{ df6f] d'lg kN6fP/ xl/of] dnsf] ?kdf
k|of]u ug{ ;lsG5 . xl/of] dnnfO{ df6f] d'lg kN6fPkl5 /fd|/L s'lxgsf] nflu lr+rfO{ lbg cfjZos x'G5 .
xl/of] dnsf] nflu pko'Qm x'g] af]6–la?jfx?df 9}+rf, ;gO{, e6df;, Phf]nf, tLt]kftL, c;'/f], /ftf] lz/Lif,
lv/f]{, jgdf/f cflb 5g . xl/of] dnsf] k|of]uaf6 df6f]sf] pj{/fzlQm a9g'sf] ;fy} df6f]df k|fËfl/s kbfy{
ylkg] x'gfn] df6f]sf] ef}lts u'0fdf ;'wf/ cfpF5 .
;"Id h}ljs dn (Bacterial Biofertilizer)
xfdLjl/kl/sf] jfo'd08ndf &( k|ltzt gfO6«f]hg x'G5 . o; gfO{6«f]hgnfO{ w]/} hLjx?n] pkof]u ug{
;Sb}gg . t/ s]xL ;"Id hLjf0f'x?n] jfo'd08ndf /x]sf] gfO{6«f]hgnfO{ l:y/Ls/0f u/]/ pkof]u ug{ ;S5g .
jfo'd08ndf /x]sf] gfO{6«f]hgnfO{ l:y/Ls/0f ug{ ;Sg] ;"Id hLjf0f'x? ld;fOPsf] dnnfO{ g} ;"Id h}ljs
dn elgG5 .
;"Id h}ljs dnx?dWo] sf];]afnLx?df k|of]u ul/g] /fOhf]ljodo'Qm ;"Id h}ljs dn a9L krngdf 5 .
c? ;"Id hLjf0f'x?sf] t'ngfdf /fO{hf]ljod gfds hLjf0f'sf] gfO6«f]hg l:y/Ls/0f ug{ ;Sg] Ifdtf lgs}
a9L 5 . /fOhf]ljod hLjf0f'x? sf];]afnLsf h/fx?df luvf{ agfP/ luvf{leq /xG5g / ltg} luvf{x?df
xfjfsf] gfO6«f]hg hDdf ub{5g . Ps x]S6/ hUufdf nufOPsf] sf];]afnLdf, Ps jif{df /fO{hf]ljod
hLjf0f'x?n] @)) b]lv #)) s]=hL= gfO6«f]hg xfjfaf6 hDdf ub{5g . o;/L hDdf ePsf] gfO6«f]hgaf6
nufOPsf] sf];]afnLnfO{ klg kmfObf x'G5 / lubf{x? df6f]df s'lxP/ ldl;g] / sf];]afnLsf s]xL kftx? /
h/f klg df6f]df ldl;g] x'gfn] df6f]df gfO6«f]hgsf] dfqf a9b5, h'g kl5 nufOg] afnLn] pkof]u ub{5 .
o:t} u/]/ ux'F, ds}, cfn' cflb afnLx?sf] nflu klg Phf]6fJofS6/ / Phf]l:k/Lnd o'Qm ;"Id h}ljs dnx?
k|of]u ug{ ;lsG5 .
;"Id h}ljs dn sfnf] w"nf]sf] ?kdf Knfli6ssf ;fgf Kofs]6x?df ljt/0f x'G5 . Ps u|fd ;"Id h}ljs
dndf s/f]8f}+sf] ;+Vofdf pkof]uL ;"Id hLjf0f'x? x'G5g . ;"Id h}ljs dn k|foM nufpg] afnLsf] aLp;Fu
ld;fP/ k|of]u ul/G5 .
O{=Pd= (Effective Micro-organisms)
 k|efjsf/L z'Id lhjf0f'x?sf] ld>t ;d"x O{=Pd=sf] k|of]un] df6f] kmf]x/ d}nf jf b'u{Gw cfpg] cGo
j:t'x?df z'Id lhjf0f'x?sf] ljljwtf tyf sfo{Ifdtfdf j[l4 u/L df6f]sf] pj{/f zlQm a9fpFb5 eg]
kmf]x/ d}nfsf] b'u{Gw x/fpF5 ;fy} sDkf]i6 agfpg nfUg] ;dodf sld NofpF5 .
of] h}ljs ld>0f ePsf]n] o;df s'g} /;fog 5}g / o;sf] k|of]un] df6f]df nfesf/L lhjf0f'x?sf] ;+Vofdf
j[l4 eO{ hLjf0f'x?n] h}ljs k|s[ofåf/f pj{/f zlQm a9fpg] tyf /f]u ls/fsf] /f]syfd ug]{ ub{5 .
O{=Pd=sf s]lx k|efj / kmfObfx? M–
1) lj?jfsf] c+s'/0f, km"n km"Ng], kmnnfUg] / kfSg] k|s[ofdf d2t ug]{ .
2) df6f]sf] ef}lts, /;folgs / h}ljs jftfj/0fdf ;'wf/ NofpF5 .
3) la?jfsf] k|sf; ;Zn]if0f k|s[ofdf j[l4 u/L pTkfbg a9fp5 .
4) lj?jfdf k|fËfl/s a:t'sf] k|efjsf/Ltf a9fpF5 .
5) sDkf]i6 dn agfpg nfUg] ;dodf sdL NofpF5 .
O=Pd= df= ePsf d'Vo hLjf0f'x? M–
 kmf]6f]l;Gy]l6s JofS6]l/of
 n]S6Ls Pl;8 JofS6]l/of
 O6;
 gfO6«f]hg lkmS;Lª JofS6]l/of
O=Pd=emf]n ld>0fsf] k|of]u
1) kfgL — ! ln6/
2) O=Pd= ! — ! ld=nL=
3) v'bf] ;v/ — ! u|fd
o;/L tof/ kfl/Psf] emfn @ b]lv @$ 306f /fv] kl5 afnLgfnL, df6f] jf k|fªuf/Ls a:t'x?df
5g{ ;lsG5 .
t/sf/L v]tLdf l;+rfO{ ug]{ tl/sf M–
t/sf/L v]tLdf df6f]sf] k|sf/, hldgsf] cfsf/, kfgLsf] pknAwtf, kfgL k'¥ofpg] ;fwg, t/sf/L nufpg]
df};d, afnLsf] lsl;d / cfjZostfnfO{ x]/]/ leGbf leGb} lsl;dsf tl/sfx? ckgfpg ;lsG5 . Pp6}
afnLnfO{ cj:yf x]/]/ leGb} lsl;dsf] tl/sf ckgfpg' clgjfo{ klg x'G5 . oL dflysf s'/fx?nfO{ Wofgdf
/fvL t/sf/L v]tLdf tklzn jdf]lhdsf tl/sfaf6 l;+rfO{ ug{ ;lsG5 .
s_ s'nf]af6 kfgL x'Ng]
 k|z:t kfgL ePsf] 7fpFdf ckgfOG5 .
 hldg ;dtn x'g' kb{5 .
 ;/n tl/sf xf] .
 kfgL w]/} nfU5 .
 kl5 hldg slqmG5 .
 lgsf; /fd|f] ePg eg] h/f s'lxP/ lj?jf d5{g .
 /fof], n;'g, jGbf, Kofh cflbdf ckgfO{G5 .
v_ xhf/Laf6
 vf;u/L t/sf/Lsf] g;{/L / e/v/} ;f/]sf] lj?jfsf] nflu pko'Qm x'G5 .
 yf]/} hUufsf] nflu pko'Qm x'G5 .
 kfgL sd nfU5 .
 b}lgs?kdf kfgL xfNg' kg]{ x'G5 .
 df6f] lylrP/ s8f x'g] ;Defjgf x'G5 .
 l;+rfO{df vr{ al9 nfU5 .
u_ b'O{ 8ofËsf] aLrdf kfgL hdfP/ M
 8ofËdf nufPsf] t/sf/Lsf] nflu pko'Qm x'G5 .
 df6f] s8f x'g] ;+efjgf sd x'G5 .
 l;+rfO[ ug{ ;lhnf] x'G5 .
 kfgLn] df6f] lyRg] ;Defjgf x'Fb}g .
 h/fdf /fd|/L kfgL k'U5 l;+rfO{df Ps?ktf sfod ug{ ;lsG5 cflb .
3_ l:k|sn/ M
 le/fnf] tyf s'nf]af6 l;+rfO{af6 ;Dej gePsf] :yfgdf pko'Qm
 z'?df vr{ al9 nfUg]
 x]bf{ /dfO{nf] nfUg]
 sd kfgLn] k'Ug]
 dfly lylrg] / s8f x'g] ;Defjgf gx'g]
 h'g;'s} t/sf/Ldf klg ckgfpg ;lsg]
 kxf8L If]qdf of] tl/sf a/bfg xf] .
ª_ kfO{jaf6
 wf/f, s'jfdf v]/ hfg] kfgL ;lhn} ;+u nuL l;+rfO{df k|of]u ug{ ;lsg] .
 af]6 lj?jfsf] kmf]bdf dfq nufO{g] x'gfn] kfgLdf lskmfPtL
 kfgL v]/ hfg] ;Defjgf gx'g]
 rfx]sf] lj?jfdf dfq l;+rfO{ ug{ ;lsg]
 hldgsf] af6f] aufpg] ;Defjgf sd x'g]
r_ yf]kf l;+rfO{
 kfgLsf] cefj ePsf] 7fpFdf klg pko'Qm
 kfgLsf] art x'g]
 kfgL v]/ hfg] ;Defjgf sd x'g]
 rfx]sf] a]nfdf l;+rfO{ ug{ ;lsg]
Knfli6s kf]v/L agfpg] tl/sf M–
Jofj;flos t/sf/L v]tLaf6 s[ifsx?n] cfsif{s cfDbfgL lnO /x]sf k|z:t pbfx/0fx? xfdL n] kfpF5f} .
clxn];Dd o:tf cfsif{s cfDbfgLsf pbfx/0fx? l;+rfO{sf] cefj ePsf If]qsf s[ifsx?sf nflu sxfgLdf
dfq l;ldt lyof] . jiff{tsf] kfgL ;+sng ul/g] o; Knfli6s kf]v/Ldf kfgLnfO{ rxfj6af6 /f]Sg Pp6f
laz]if lsl;dsf] Knfli6s cf]5ofOG5 . t/ kf]v/L lgdf{0fsf nflu k|of]u ul/g] #)) b]lv %)) dfO{qmf]gsf]
Knfli6s sfuhdf kf/f a}hgL ls/0fnfO{ k|lt/f]w ug]{ Ifdtf ePsfn] cGo Knfli6s ;fdfg h:t} l5of l5of
eO{ gi6 x'b}g . kfgLsf] >f]t gePsf 7fpFdf l6gsf] 5fgf tyf en k|of]u u/L kfgL ;+sng u/]sf 5g eg]
st} ;fgf] kfgLsf] >f]taf6 kf]v/Ldf kfgL ;+sng u/L Jofj;flos t/sf/L v]tL ub}{ cfO{/x]sf] 5g .
s[ifsx?n] pQm kf]v/Lsf] kfgLaf6 vf;u/L sfqmf], uf]ne]8f h:tf afnLsf] a]df};ddf v]tL ug]{
;lsG5 .
kf]v/L lgdf{0f :yn 5gf}6 M
kf]v/L lgdf{0f ug'{ cufj} s'g afnL, sxfF / slt If]qkmndf ug]{ xf], ;f] af/] bL3{sflng ;f]r agfO{ kf]v/Lsf]
lgdf{0f :yn / cfsf/ 5gf}6 ug'{ kg]{ x'G5 . Go"gtd ^),))) nL6/ kfgL c6fpg] Ifdtf b]lv cfjZostf
cg';f/ hlt ;'s} 7"nf] Ifdtfsf] kf]v/L klg lgdf{0f ug{ ;lsG5 . kf]v/L lgdf{0f ubf{ lgDg s'/fnfO{ laz]if
Wofg lbg' kg]{ x'G5 .
 kf]v/Lsf] lgdf{0f :yn v]tL ul/g] hUuf eGbf ;se/ cUnf] 7fpF 5gf}6 ug'{k5{ .
 w]/} le/fnf 7fpFdf kf]v/L lgdf{0f ug'{ /fd|f] x'b}g .
 kf]v/L lgdf{0f ubf{ ;se/ 5fgfsf] kfgL n}hfg ldNg] 7fpFdf x'g' k5{ .
 ensf] kfgL kf]v/Ldf /fVg ldNg]u/L kf]vl/:yn 5gf}6 ug'{ /fd|f] x'G5 .
 kfO{k k|0ffnLaf6 cfpg] kfgLnfO{ kf]v/Ldf v;fNg ;Sg]u/L 7fpFsf] 5gf}6 ug'{ Hofb} /fd|f] x'G5 .
 ?vsf] 5xf/L d'lg kf]v/L agfPdf kfgL p8]/ hfg] Xf;nfO{ s]lx xb ;Dd sd ug{ ;lsG5 .
kf]v/L lgdf{0fsf] tl/sf / cfsf/
 cfjZostf cg';f/sf] cfsf/sf] vf8n agfpg' kb{5 .
 vf8n agfpFbf lg:sg] df6f]nfO{ kf]v/Lsf] lsgf/df /fvL l8n agfpFbf sd nfutdf kf]v/L tof/ ug{
d2t k'Ub5 .
 ;dy/ hUufdf kf]v/L agfpg' kg]{ ePdf aflx/af6 df6f] NofO{ l8n agfpFbf ;d]t kf]v/Lsf] cfsf/
agfpFg ;lsG5 . o;/L l;+rfO{ ul/g] hUuf eGbf kf]v/L cUnf] x'g k'U5 / ;xh ?kn] kfgL aflx/
lgsfNg ;lsG5 .
 kf]v/Lsf] leQf 7f8f] x'g] u/L agfpg' x'b}+g kfv/Lsf] dflyNnf] ;txsf] nDafO{ / rf}8fO{ eGbf lk+wdf s]xL
sd /fvL kf]v/L tof/ ug'{ kb{5 . pbfx/0fsf nflu kf]v/Lsf dflyNnf] ;txdf nDafO{ & dL6/ / rf}8fO{
& dL6/ 5 eg] lk+wdf nDafO{ ^ dL6/ / rf}8fO{ ^ dL6/ /fVg'pko'Qm dflgG5 .
 kf]v/Ldf kfgL ;+sng x'g yfn] kl5 kfgLsf] rfkn] Knfli6snfO{ tnlt/ kf]v/Lsf] lk+wdf / rf/} lsgf/f
tkm{ ws]Nbf 9'Ëfn] Knfli6snfO{ RofTg ;Sg] ;Defjgf x'gfn] Knfli6s /fVg'eGbf cuf8L g} kf]v/LnfO{
n]l;nf] df6f]n] slDtdf !% ;]=ld=sf] n]kg nufpg' pko'Qm dflgG5 .
 kf]v/Lsf] rf/}tkm{ l8ndf sfuhnfO{ c8ofpgsf] nflu slDtdf %) ;]=ld=sf] ;dy/ l8n agfpg' kb{5 .
kf]v/Ldf Knfli6s laR5ofO{ ;s]kl5 kf]v/Lsf] l8ndf klg Knfli6s laR5ofO{ 9'Ëf gePsf] dl;gf] df6f]n]
slDtdf #) ;]=dL= cUnf] l8n agfO{ Knfli6snfO{ rfKg' kb{5 .
 kf]v/Ldf kfgL el/Pkl5 a9L kfgLnfO{ Aojl:yt t/Lsfn] lgsf; lbgsf] nflu l8nsf] s'g} Ps :yfgdf
!% ;]=ld= ulx/f] gfnL agfpg' kb{5 . cGoyf a9L ePsf] kfgLn] kf]v/Lsf] l8nnO{ laufg{ ;Sb5 .
 kf]v/Ldf Kjfn kf/L kfgL lgsfNg] sfd ug'{ x'b+g . Knfli6s kf]v/Laf6 kfgL aflx/ lgsfNg 8«daf6 t]n
lgsfNg] h:t} tl/sf ckgfpg' kb{5 .
Knfli6s laR5ofpg] tl/sf M
 Knfli6s laR5ofpg' k"j{ kf]v/Ldf ePsf 9'Ëf, df6f], sf7 cflb x6fpg' h?/L x'G5 .
 Knfli6s laR5ofg] a]nfdf kf]v/Ldf kfgL jf lunf] df6f] x'g' x'b}g . kf]v/Lsf] lk+wsf] df6f] lunf] ePdf
Knfli6s 6f+l;g uo{ laR5ofpg] sfo{nfO{ c;lhnf] agfpFb5 / tn xfjf /xg ;Sg] x'gfn] kl5 kfgL
el/O{ ;s]kl5 Knfli6snfO{ c;/ ug{ ;Sb5 .
 tof/ ePsf] kfv/Ldf Knfli6s laR5ofpgsf] nflu & b]lv * hgf;Ddsf] cfjZostf kb{5 . Knfli6s
laR5ofpFbf Knfli6snfO{ e'O{df gntf/Lsg leq xfjf gk:g] u/L Ps tkm{af6 xNsf tl/sfn] laR5ofpb}
csf]{ tkm{ n}hfg' kb{5 . rf/} lsgf/fdf a9L ePsf] Knfli6snfO{ /fd|f] tl/sfn] k§ofO{ ldnfpg' kb{5 /
df6f]n] k'g'{ kb{5 .
t/sf/L afnLsf] hftx? tyf nufpg] ;do M
l;=
g+=
afnL hft j]gf{ /f]Kg] ;do
dWo kxf8
aLp b/,
u|fd
nufpg] b'/L t/fO{, a];L, vf]h
!= sfpnL sf7df08f}+ :yflgo
:gf]jn–!^ lsjf]HofG6
lbkfnL
Hofk" sfpnL
l;Ne/sk
:gf]qmfpg
;fpg–ebf}
ebf}–c;f]h
ebf}–c;f]h
r}q–j}zfif
;fpg–ebf}
ciff9–ebf}
;fpg–ebf}
$)
@%
@%
@%
@%
@)
@)
^)$%
^)$%
^)$%
$%#)
^)$%
$%$%
^)$%
ebf}–c;f]h
c;f]h–sflt{s
c;f]h–sflt{s
c;f/–;fpg
ebf}–sflt{s
;fpg–ebf}
ebf}–c;f]h
@= aGbf uf]N8]g Ps/
k|fO{8 ckm O+l8of
sf]kg x]ug dfs]{6
u|Lg sf]/f]g]6
u|Lg :6f]g
6L ^@!
h]lgy
;fpg–ebf}
r}q–c;f]h
r}q–c;f]h
>fj0f–c;f]h
>fj0f–c;f]h
kf}If–df3
kf}if–df3
@%
@%
@%
@)
@)
@%
@%
^)$%
$%#)
^)$%
^)$%
^)$%
$%$%
$%$%
ebf}–c;f]h
ebf}–c;f]h
ebf}–c;f]h
ebf}–sflt{s
ebf}–sflt{s
c;f]h–sflt{s
c;f]h–sflt{s
#= a|f]sfpnL 8]l;sf]
u|Lg :k|fpl6Ë
k]lgsn
ebf}–c;f]h
ebf}–c;f]h
>fj0f–sflt{s
@)
@)
@)
$%#)
$%#)
$%#)
ebf}–c;f]h
c;f]h–sflt{s
c;f]h–d+l;/
$= /fof] v'dn rf}8fkft
v'dn /ftf]kft
dfkmf{ rf}8fkft
tfËv'jf
ebf}–d+l;/
Æ
Æ
Æ
#)
#)
#)
#)
#)#)
#)#)
#)#)
#)#)
c;f]h–d+l;/
Æ
Æ
Æ
%= d"nf XjfO6g]s
Ko"7fg] /ftf]
ldgf] cnL{
ebf}– c;f]h
Æ
Æ
%))
Æ
Æ
#)!)
Æ
Æ
ebf}–c;f]h
Æ
Æ
$) lbg] Æ $)) Æ df3–kmfNu'0f
^= ufh/ Go" s"/f]bf
gfG6L;
ebf}–d+l;/
Æ
@%)
Æ
#)!)
Æ
c;f]h–sflt{s
Æ
&= l;dL l3pl;dL
emf+u] l;dL
rf}df;]
P; P;
df3–kmfNu'g
;fpg
;fpg
;fpg
#–%
Æ
Æ
#–%
!@)#)
Æ
Æ
!))@)
ebf}–c;f]h
Æ
Æ
ebf}–c;f]h
*= v';f{gL ;"o{d'vL
ofT;'kmf
Hjfnf
df3–kmfNu'g
Æ
Æ
%)–^)
Æ
Æ
^)$%
$%#)
^)$%
ebf}–c;f]h
Æ
Æ
(= sfFqmf] hfkgLh nËu|Lg
vfOG6 ;]6
eQmk'/ nf]sn
s';n]
kmfNu'g–r}q]
Æ
Æ
;fpg–efb|
!#)
Æ
Æ
Æ
!%)!))
Æ
Æ
Æ
kf}if–r}q
Æ
Æ
Æ
!)= ltt]
s/]nf
:yfgLo
u|Lg nË
k';fbf] df};dL
sf]oDjt'/ nË
kmfNu'g–r}q
kmfNu'g–h]i7
kmfNu'g–r]q
Æ
@%)
Æ
Æ
Æ
!%)!))
Æ
Æ
Æ
df3–h]i7
Æ
Æ
Æ
!!= uf]ne]8f dlg;f
gljg
clegf;
gfos
;'/Iff
ljn $!)
l;/n !!#!
df3–kmfNu'0f
Æ
Æ
Æ
Æ
h]i7–cfiff9
Æ
@)
@)
@)
@)
@)
@%
@%
^)^)
Æ
Æ
Æ
Æ
Æ
Æ
d+l;/–df3
Æ
Æ
Æ
Æ
—
—
!@= af]8L v'dn tg]
;nf{xL tg]
df3–kmfNu'0f
;fpg–ebf}
@
s]=hL=
Æ
%)#)
Æ
df3–kmfNu'0f
Æ
!#= Kofh /]8 lqmof]n
gfl;s /]8
sf7= :yflgo
c;f]h–k'if
Æ
Æ
%))
Æ
Æ
!%!)
Æ
Æ
c;f]h–d+l;/
Æ
Æ
!$= e]G6f kj{n nË
k';f qmflGt
g'ls{
n'ls{
>fj0f–sflt{s
Æ
df3–kmfNu'0f
Æ
#)
Æ
Æ
Æ
^)$%
Æ
Æ
Æ
c;f]h–sflt{s
Æ
efb|–sflt{s
Æ
!%= km;L{ -
:Sjf;_
u|] h'lsgL
Jnfos Jo"6L
:yflgo
kmfNu'0f–r}q
Æ
Æ
!%)
Æ
Æ
!))!))
Æ
@))@))
df3–h]i7
Æ
Æ
v]tL pTkfbg k|ljlw
s+fqmf] v]tL
ag:klts ljj/0f M
 efn] km"n ========= ,kf]yL–efn]–kf]yL km"n , kf]yL km"n ==========
klxnf] efu aLrsf] efu clGtd efu
 efn] km"nx?sf] afx"No – klxnf] efu
 efn]–kf]yLsf] ldl>t – aLrsf] efu
 kf]yL km"nx?sf] afx'No efu – clGtd efu
 sfqmfsf] d'Vo nx/fdf k|fo lxpFbdf kf]yL / jiff{df efn] km"nx? nfUb5 .
 zfvf nx/fdf w]/} h;f] kf]yL km"nx? nfUb5 .
 5f]6f] lbg / lr;f] xfjfkfgLdf kf]yL km"nx? a9L nfUb5 .
 nfdf] lbg / udL{ xfjfkfgLdf efn] km"nx? a9L nfUb5 .
 To; sf/0f udL{sf] ;dodf sfqmfsf] d'Vo d'G6f] ^ kft dfly sf6L zfvf nx/fx? a9fpg' kb{5 .
xfjfkfgL
 sfqmf] v]tL Gofgf] df};d, t'iff/f] gkg]{ 7fpF rflxG5 .
 !%)
–#%)
;]=u|]8 tfkqmddf v]tL ug{ ;lsG5 .
 /ftL @))
;]=u|]8 / lbp;f] #))
;]=u|]8 tfkqmddf eQmk'/ :yflgo hftsf] v]tL ;kmntf ;fy ug{ ;lsG5
.
 To; sf/0f Knfli6s u'df]h leq j]df};ddf klg sfqmf] v]tL ug{ ;lsG5 .
df6f] M
 anf}6] bf]d6 vfnsf] df6f] ;aeGbf pTtd dflgG5 .
pGgt hftx?
 eQmk'/ :yflgo — hf8f] vKg], cuf}6] tyf k5f}6] b'a} df};ddf v]tL ug{ ;lsg] / j]df};dL pTkfbg klg
ug{ ;lsg] hft xf] .
 s';n] — hf8f] vKg] cuf}6] hft xf] .
 ;nf{xL u|Lg — pRr tfkqmddf v]tL ug{ ;lsg] hft xf] .
 dlxsf] u|Lg nË — pRr tfkqmdf v]tL ug{ ;lsg] hft xf] .
 dflngL Ps — pRr tfkqmd ;xg ;lsg] / j]df};dL v]tL ug{ ;lsg] hft xf] .
 sf]/Log XjfO6 — pRr tfkqmd ;xg ;lsg] / ;nfbsf] nflu pko'Qm hft xf] .
 hfkflgh u|Lg Pkm ! — Knfli6s u'df]h leq v]tL ug]{ pko'Qm hft xf] .
nufpg] ;do
 a];L tyf vf]rdf — d+l;/ b]lv df3 ;Dd
 dWo kxf8df — kf}if b]lv df3 ;Dd
dnvfB k|lt vf8n
 sDkf]i6 Ö !–@ s]=hL=
 l8=P=kL=Ö @)–@% u|fd
 kf]6f; dn Ö !% u|fd
6k8«]; M j]gf{ ;f/]sf] @)–@% lbg kl5 k|lt jf]6 % u|fd o"l/of dn lbg' k5{ . o"l/of dnsf] ;§f ufO{
e};Lsf] ux'Ft ! ln6/df $ ln6/ kfgL ld;fO{ 58]df lj?jf /fd|f] ;lk|G5 .
vf8n tof/ kfg]{ / lj?jf ;fg]{
 vf8n vgL !–@ lbg 3fd nufpg' k5{ .
 To; kl5 vf8ndf dnvfw / df6f] ld;fO{ &@ 306f ;Dd /fVg] .
 lj?jf &@ 306f kl5 dfq ;fg]{
 lj?jf ;fbf{ lk8df vf8nf] kg]{ u/L gnufpg], gq kfgL hdL km]b lr;f] eP/ km]b s'lxg] /f]u nfUg ;S5
.
nufpg] ;do M
sfqmf] v]tLsf] nflu ;aeGbf pko'Qm ;do kmfNu'g dlxgf xf] . o;nfO{ cfh–ef]nL j]df};ddf klg
Knfi6Ls u'df]h leq ug{ ;lsG5 . udL{sf] ;dodf dflg;nfO{ vfgf kRb}g, Tof] j]nf o;n] lgs} sfd ug]{
ePsf]n] udL{df dflg;n] v'a dg k/fpF5 . o;n] kfrg zlQm a9fpF5 .
;"Id vfB tTj M
lj?jf ljsf;sf] nflu ef]lhd]S; dfnLn]S; Pu|f]ldg cflb a]gf{ ;f/]sf] !) lbg kl5 x/]s !)
lbgdf 5l/ /fVg' k5{ . o;sf ;fy–;fy} Sof/flyg klg 5l/ /fVg' k5{ . kf]yL km"n a9L km"nfpgsf] nflu
ld/fs'ng 5l8 /fVg' k5{, clg dfq a9L pTkfbg lng ;lsG5 .
/f]u / ls/f M
 km"n s'xfpg] cf}+;f — ! ln6/ kfgLdf !) u|fd lrgL jf e]nL /fvL ! ld=nL= dfnfyfog emf]n ld;fP/
5g'{ k5{ .
 ;]tf] 9';L /f]u — Sof/flyog emf]n @ ld=nL=k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g'{ k5{ cyjf 8fOy]g Pd $%
@–# u|fd k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ &–!) lbgsf] km/sdf 5s{g' k5{ .
uf]ne]8f v]lt k|lalw M
kl/ro M–
g]kfndf uf]ne]8f v]lt slxn] b]lv z'? eof] eGg Plsg ;fy g;s] klg tLg rf/ bzs b]lv otf g]kfndf
uf]ne]8fsf] Aofa;flos ?kdf v]lt a9b} uPsfn] of] lgs} nf]slk|o t/sf/L x'g k'u]sf] 5 .
uf]ne+]8fdf le6fldg P, aL, ;L, O tyf SoflN;od / km/km/; h:tf vlgh a:t' ePsfn] o; nfO{
æul/asf] ;'GtnfÆ klg eGg] ul/G5 . cyf{t ;'Gtnf lsGg g;Sg]n] jf gkfOg] ;dodf klg ;'Gtnfdf lsGg
g;Sg]n] jf gkfOg] ;dodf klg ;'Gtnfdf kfOg] vlgh kbfy{ o; af6 ;a};fwf/0fn] kfpg ;S5g eGg
vf]h]sf] xf] . uf]ne]8f ljleGg t/sf/Ldf ld;fP/, crf/ agfP/ jf sfr} ;nfbsf] ?kdf klg vfOG5 .
uf]ne]8faf6 uf]ne]8fsf] /;, ;;, s]rk klg agfOG5 .
xfjfkfgL M–
uf]ne]8f uld{ l;hgdf x'g] t/sf/L afnL xf] . o;sf] nflu /ftsf] tfkqmd @) l8u|L ;]= / lbp;f]sf]
tfkqmd #) l8=;]= eP /fd|f] ;Fu pTkfbg lng ;lsG5 . kmn nfUg] a]nfdf @%–@* l8=;]= x'g' /fd|f] xf] . w]/}
uld{ w]/} hf8f] uf]ne]8f, e06f v]ltsf] nflu pko'Qm dflgb}g . uf]ne]8fdf x'g] bfgfsf] /ËnfO{ xfjfkfgLn]
w]/} 7"nf] e"ldsf v]n]sf] x'G5 . !) l8=;]= eGbf tn / #) l8=;]= eGbf dfly tfkqmd ePdf uf]ne]8fdf /ftf]
/Ësf] ljsf; x'g ;Ub}g .
df6f] M–
uf]ne]8f v]lt k|fo ;a] k|sf/sf] df6f]df ug{ ;lsG5 . t/ klg anf}6] bf]d6, df6f] k|f+ul/s kbfy{ k|z:t
ePsf], kfgL ghDg], xn'sf df6f]df o;sf] v]lt pko'Qm dflgG5 . df6f]sf] lk=Pr dfg ^–^=% /fd|f] x'G5 .
hftx? M– xfnsf jif{x?df uf]ne]8fsf j0f{z+s/ hft x?sf] ljsf;n] ubf{ uf]ne]8f v]ltdf qmflGtg}
cfOlbPsf] 5 . xfn k|rngdf cfPsf] j0f{z+s/ hftdf dlgzf, clagfz, n8fs', lgnwf/L, glag /lItf cflb
k|d'v 5g . :yflgo pGgt hftx?df k';f?aL, k';fcln{ 8jfkm{, /f]df, dlgd]s/, dgk|]s;, nA;Lu]8] cflb
5g' .
lapsf] dfqf M– @%–#) u|fd k|lt /f]kgL .
hldgsf] tof/L M–
uf]ne]8f nufpg] hUufnfO{ #–$ k6s ;Dd vghf]t u/L 8Nnf km'6fO{, uf]ne]8f /f]Kg' eGbf ! dlxgf cuf8L
l;kmf/L; dfqfdf k|f+ufl/s dn %)–^) 8f]sf] k|lt /f]klgsf b/n] df6f]df ldnfpg' kb{5 . /;folgs dnsf]
xsdf l8=P=kL= dn !) s]=hL=, o"l/of % s]=hL=, kf]6f; % s]=hL= k|lt /f]kgL afnL nufpg' k"j{ df6f]df
ldnfpg' kb{5 . o"l/of cfwf/ z'?df / cfwf afnL nufPsf] @%–#) lbg kl5 uf]nd]n ubf{ lbg' kb{5 .
uf]ne]8f v]lt ug]{ ;do M–
xfd|f] b]z ef}uf]lns ljljwtfsf] sf/0faf6 oxfF k|fo af/} dlxgf t/fO{, dWokxf8 / pRr kxf8df ldnfP/
v]lt ubf{ uf]ne]8f v]lt ug{ ;lsG5 . ;fpg ebf} h:tf] jiff{b dlxgfdf t/fOsf lhNnfx?df kfgL hDg],
a9L tfkqmsf] sf/0faf6 uf]ne]8f v]lt ug{ ;lsb}g . o; ;dodf dWo / pRr kxf8df eg] kfgL hDg]
;d:of x'b}g, kxf8sf] le/fnf] hUufdf jiff{b ;xg ;Sg] hftnfO{ nufP/ v]lt ug]{ rng z'? x'g yfn]sf]
kfOG5 . o:tf] uf]ne]8f v]ltnfO{ a]df};dL elgg] / o:tf] v]ltaf6 a9L cfDbfgL x'g] x'Fbf s[ifsx? lbg
k|ltlbg cfs[i6 x'g yfn]sf 5g . o;sf] nflu hft / hldgsf] 5gf]6sf] klg e"ldsf /xG5 .
;fwf/0f tof dWo kxf8df kmfNu'0f r}qdf lap /fv]/ r}q–a}zfifdf j]gf{ /f]Kg] ul/G5 . t/ lxhf]cfh
Knfli6s 6g]n leq k'if df3df uf]ne]8f j]gf{ pdf/]/ kmfNu'0f leqdf a]gf{ nufpbf rf8f] cfDbfgL k|fKt x'G5
. wfbLË, dsjfgk'/, kfNkf cflb lhNnfx?df qmdz o; k|ljlwsf] ;'? x'g yfn]sf] 5 .
l;+rfO{ M–
j]gf{ /f]k]sf] lbg b]lv afnL lng] a]nf ;Dddf uf]ne]8fnfO{ l;+rfOsf] cfjZstf kb{5 . ;'Vvf df};d 5 eg]
x/]s $–% lbg la/fP/ l;+rfO{ lbg' kb{5 . l;+rfOsf] >f]t x]/L yf]kf l;+rfO[ jf s'nf] l;+rfO{ cfˆgf] cj:yf
cg';f/ l;+rfO{sf] Aofj:yf ldnfpg' kb{5 . a9L kfgL afl/g uPdf uf]ne]8fnfO{ h/f s'lxg] /f]u nfUg ;S5.
uf]8d]n tyf yfqmf] lbg] M–
uf]ne]8f /f]k]sf] @%–#) lbg kl5 xNsf uf]8d]n u/L o"l/of 6k8«]; ug'{ kb{5 . o"l/of lbP kl5 l;+rfO{
clgjfo{ 5 . uf]ne]8fsf] hft cg';f/ yfqmf cfjZos kb{5 . cUnf] hftnfO{ cUnf] yfqmf lbg' k5{ eg] xf]rf]
nfO{ ;fgf] eP klg k'U5 . yfqmf lbbf kmnx? df6f]df nlt|g] ;+efjgf x'Fb}g . olb uf]ne]8fsf] a[l4 /fd|f] ;+u
ePsf] 5}g eg] le6fldgsf] klg k|of]u ug'{ kg]{ x'G5 . lxhf] cfh rngdf cfPsf le6fldgx?df dlN6Kn]S;,
e]lhd]S; cflb 5g .
afnL lng] M–
;fwf/0f tyf uf]ne]8f slxn] l6Kg] jf slt lbgdf tof/ x'G5 eGg] s'/f uf]ne]8fsf] hft, xfjfkfgL, df};d
cflbdf e/k5{ . ;fwf/0f tyf /f]k]sf] ()–!!) lbgdf uf]ne]8f kfSg z'?ub{5 . uf]ne]8f l6Kg] s'/f ahf/sf]
b'/L, oftfoftsf] ;fwg, ahf/ cflbdf e/ k5{ . olb 6f8f n}hfg' 5 eg] cln cln kfSg z'? u/] kl5 l6Kg]
ug'{ k5{ . olb ahf/ glhs} 5 eg] /ftf] eP kl5 l6Kbf klg x'G5 . uf]ne]8f 9'jfgL ug]{ ;fwg uf]ne]8fnfO{
gf]S;fg kfg]{ vfnsf] x'g' x'Fb}g . ;fgf] ;fgf] qm]6df tx ldnfP/ uf]ne]8fnfO{ /fVg' k5{ . jf]/fdf, y'D;]df
/fv]/ 9'jfgL ubf{ a9L gf]S;fg x'g hfG5 .
pTkfbg M–
uf]ne]8fsf] pTkfbg hft, nufPsf] ;do, dnhn, df6f]sf] pe|/f zlQm cflbdf e/k5{ / /fd|f] Aojf:yfkg
/ hft k/]df !–@ 6g ;Dd k|lt /f]kgL kmnfpg ;lsG5 .
/f]u M–
uf]ne]8fdf nfUg] d'Vo d'Vo /f]ux?df 88'jf klg Ps xf] . of] /f]u nfUbf kfgLn] leh]sf] h:tf] yf]Knf, kft,
kmndf b]vf k5{g . kl5 logLx? v}/f] sfnf]df kl/0ft x'G5g . al9 cfb|tf / 708L jftfj/0f afbn nfUg]
lbgx? z'? x'Fbf of] /f]u b]vf kg{ yfN5g . kl5 logLx? v}/f] sfnf]df kl/0ft x'g yfN5g . cGtdf af]6 k'/}
sfnf]df kl/0ft eO{ af]6x? dg{ yfN5g .
pkrf/ M–
uf]ne]8f nufPsf] If]qnfO{ ;/;kmfO{ ug]{, uf]8d]n ug]{ . uf]ne]8f v]lt nufpg' cuf8L s'g}klg la?jfsf]
caz]if afFsL /fVg x'b}g . ;s];Dd 3'DtL afnL rqm ckgfpg' k5{ . /;follgs pkrf/df 8fOyfg Od–$%
eGg] y'nf] ljiffwL $–% u|fd k|lt ln6/ kfgLdf /fvL /f]usf] nIf0f kmf6km'6 b]Vg] lalQs} 5s{g z'? ug'{
kb{5 . j]gf{ s'lxg] /f]u M– of] /f]u g;{/L cj:yfdf al9 nfUb5 . of] /f]u nfUbf g;{/Ldf pd|g' klxnf jf
pd|]kl5 j]gf{x? d/]sf] kfOG5 . j]gf{nfO{ hldgsf] ;txdf d/]sf] cj:yfdf e]l6G5 .
lgoGq0f M–
g;{/L /fVbf uf]ne]8f v]lt gu/]sf], :jf]R5 hUufdf /fd|/L vghf]t u/]/ ;'s]sf emf/kft x6fO jf kf]n]/ s]xL
dfqfdf eg]klg df6f]sf] pkrf/ x'g k'U5 . lapnfO{ pkrf/ u/]/ /f]Kg' kb{5 . a]la:6Lg eGg] w'nf] cf}iflw @–
# u|fd k|lt s]=hL=sf b/n] pkrf/ ug'{ kg]{ x'G5 .
jf]Onfpg] /f]u M–
of] klg uf]ne]8fsf] clt vt/f /f]u xf] . of] /f]u nfu] kl5 pkrf/ nfUb}g eg] klg x'G5 . of] /f]usf] lhaf0f'
df6f]df ;'/lIft a;]sf x'G5g . pko'Qm jftfj/0f kfpg] ljlQs} logLx?n] cfqmd0f ug{ yfN5g .
/f]syfd M–
uf]ne]8f nufpg] hldgnfO{ @–$ k6s rsf]{ 3fddf hf]Tg' kb{5 . hldgdf ePsf emf/kft ;a} a6'n]/
hnfO{{ lbg' kb{5 . afnL rqm ckgfpg' kb{5 .
ls/f M–
uf]ne]8fdf nfUg] d'Vo ls/fdf kmndf Kjfn kfg]{ ls/f g} xf] . of] a;Gt Ct'df nufPsf] uf]ne]8fdf al9
nfU5 . o;sf] dfpn] eGbf nfef{n] al9 gf]S;fg k'¥ofpF5 . ao:s dfpn] af]6sf] j/k/ km'n kf/L lbG5 /
oxLaf6 nfef{ lg:sL gf]S;fg k'¥ofpFg yfN5 . Kjfnk/]sf] clwsf+z uf]ne]8f s'xLg yfN5g .
/f]syfd M–
 nfe|fsf] z'? cj:yfdf af]6dfg} b]Vgf ;fy xft}n] l6k]/ klg dfg{ ;lsG5 . t/ w]/} nfu]sf] v08df
cf}iflwg} k|of]u ug{ kg]{ x'G5 .
 vghf]t ubf{ uf]ne]8f af]6 j/k/sf] emf/kft ;a} hnfO{ lbg' kb{5 .
 olb /;folgs cf}ifwLg} k|of]u ug{ k/]df g'efg jf yfof]8fg x/]s !%–!% lbgsf] km'/sdf 5s{g k5{ .
/f]uL kmnfO{ a6'n]/ uf8Llbg' kb{5 .
sfpnL t/sf/L afnL ;d"x
kl/ro M
sfpnL ;d"x eGgfn] km"nsf]eL, jGbf, UofF7 sf]kL, aGbf, a|f]sfpnL cflb 5g . oL ;a}} afnLx?sf] v]tL ug]{
tl/sf ldNbf h'Nbf 5g .
xfjfkfgL M
 hf8f] ofddf x'g] t/sf/L xf]
 jg:klts lasf;sf] nflu lgDg k|sf/sf tfkqmd x'g' cfjZos 5 M–
cuf}6] hft Ö @)—@%)
;]=u|]8
dWod hft Ö !%—@))
;]=u|]8
k5f}6] hft Ö !)—!%)
;]=u|]8
 tfkqmd 36L jf a9L ePdf ;dodf / /fd|f] afnL pTkfbg lbg ;lsb}g .
 dWod df};dL hftx?nfO{ udL{ df};ddf nufOof] eg] kft}kft cfpF5 / kmn nfUb}g .
 k5f}6] hft hf8f] df};ddf nufOof] eg] kft}kft cfpF5 / kmn nfUb}g .
df6f] M
 ;a} k|sf/sf] df6f]df kmnfpg ;lsG5 t/ v's'/L / dlnnf] x'g'k5{ .
 df6f]df k|fªul/s a:t' k|z:t x'g' kb{5 .
 df6f]df lr:ofg cl8/xg] t/ kfgL hDg] vfnsf] x'g'k5{ .
Aof8 k|aGw / aLp a]gf{ Joj:yf M
 pRr:t/Lo a]gf{ pTkfbg ug{nfO{ z'4 aLp, /fd|f] pdf/ zlQm ePsf], df6f] :j:y ;kmf, v's'nf], kfgL
ghDg], dlnnf] df6f] x'g' k5{
 a]gf{ 3fd, kfgL / t'iff/f]af6 rfpg Jof8 Knfli6s 6g]ndf agfpg' k5{ .
 la:t[t hfgsf/LnfO{ g;{/L Joj:yfkg x]g'{ xf]; .
afnL nufpg] ;do M
 prfOsf] km/sn] tfkqmdsf] km/s kg]{ ePsf]n] :yflgo xfjfkfgLnfO{ Vofn u/L afnL nufpg' k5{ .
 nufpg] ;do tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5
dnvfB M
 ! /f]KgL hUufdf t/sf/L v]tL ug{ dnvfB lgDg k|sf/ xfNg' k5{ M
sDkf]i6 Ö %)—^) 8f]sf
gfO6«f]hg Ö % s]=hL=
km:kmf]/ Ö $ s]=hL=
kf]6f; Ö @=% s]=hL=
k|lt vf8n Ö !—@ s]=hL= sDkf]i6
a]gf{ tof/L M
 a]gf{ @–# kft] eP kl5 csf]{ Jof8df ;fg'{ k5{ .
 cuf}6] hft eP #–$ kft eP kl5 v]tdf ;fg'{k5{ .
 k6f}6] hft eP %–^ kft eP kl5 v]tdf ;fg'{k5{ .
 ! /f]KgL hUufsf] nflu !x# Ö # ju{ ld6/ x'g'k5{ .
a]gf{ ;fg]{, uf]nd]n / l;+rfO{ M
 a]gf{ a]n'sL kv ;fg'{ k5{ .
 ;f/]sf a]gf{df kfgL t'?Gt lbg' k5{ .
 a]gf{ ;f/]sf] $–% lbgsf] km6sdf kfgL xfNg' k5{ .
 a]gf{ ;f/]sf] !% lbg kl5 emf/kft uf]8g' k5{ .
 la?jf ;f/]sf] @)–@% lbgdf o"l/of @–# u|fd k|lt jf]6 xfNg' k5{ .
 l;+rfO{ / uf]nd]n uUuf / lj?jfsf] cj:yf x]/L $–% k6s ;Dd ug{ ;lsG5 .
 la?jf ;f/]sf] $) lbgdf km]l/ o"l/of ykL ps]/f nufpg' k5{ .
£o" l;dL
kl/ro Ml;dL b'O{ lsl;dsf x'G5g M–
!_ ‰of+u] l;dL .
@_ nx/] l;dL .
‰of+u] l;dLsf] nx/f hfb}g t/ nx/] l;dLsf] nx/f x'g] x'Fbf o;sf] v]tLsf] nflu yf+qmf] xfNg' k5{ . of] b'a}
lsl;dsf l;dLnfO{ k|m]Gr l;dL dflgG5 .
£o" l;dL nx/] l;dL xf] . o;sf] pTklQ blIf0f cd]l/sfaf6 ePsf] dflgG5 . o;df k|z:t dfqfdf k|f]l6g,
le6fldg P, cGo vlgh tTjx? / sfjf]{xfO8«]6 kfOg] ePsfn] kf}li6s b[li6sf]0faf6 a9L dxTjk"0f{ 5 . £o"
l;dLsf] xl/of] sf];f t/sf/L vfgsf] nflu / ;'sf] bfgf bfn vfgsf] nflu k|of]u ul/G5 .
xfjfkfgL M
l;dLnfO{ udL{ df};dsf] cfjZostf kb{5 . o;nfO{ w]/} lr;f] / t'iff/f]n] gf]S;fg k'¥ofpg] x'Fbf pRr / dWo
kxf8L Onfsfdf udL{ ofddf / t/fO{ Onfsfdf jiff{ ofd / w]/} hf8f] ofd afx]s c? ;dodf o;sf] v]tL
ug{ ;lsG5 . w]/} udL{ / ;'Vvf ofddf o;sf] km"n / ;fgf sf];fx? em5{g . sf];f nfUg] plrt tfkqmd
!%–@! l8=;]= xf] . kfgL hDg] hUufdf o;sf] v]tL /fd|f] x'b}g .
df6f] M
o;sf] v]tL a;} lsl;dsf] df6f]df ug{ ;lsG5 tfklg cuf}6] afnLsf] nflu anf}6] b'd6 / cGt/ afnLsf]
nflu b'd6 lrlD6sf] df6f] pQd x'G5 .
hUuf tof/L M
@÷# k6s /fd|/L vghf]t u/L 8Nnf kmf]g]{ / kfgL ghDg] u/L ;tx ldnfpg' k5{ .
dnvfb M
@)–@% 8f]sf] /fd|/L s'x]sf] uf]8d]n cyjf sDkf]i6 dn, @ lsnf] kmf]:kmf]/;, # lsnf] kf]6f; / @ lsnf]
gfO6«f]hg k|lt /f]kgLsf b/n] hUuf vghf]t ubf{ /fd|/L df6f]df ldnfpg' k5{ . of] klg sf];] afnL ePsfn]
o;n] JofS6]l/ofsf] ;xfotfaf6 h/fdf gfO6«f]hg hDdf u5{ . To;}n] gfO6«f]hgo'Qm dn 6k8«]; ug'{ kb}{g .
nufpg] ;do / tl/sf M
o;nfO{ ljleGg Onfsfdf lgDg ;dodf nufpg' k5{ . nfOg ldnfP/ ;f]em} aLp /f]Kg k5{ .
Onfsf aLp 5g]{ ;do afnL lng] ;do
pRr kxf8 r}q — a}zfv c;f9 — efb|
dWo kxf8 df3 — a}zfv
>fj0f — efb|
a}zfv — >fj/0f
c;f]h — d+l;/
t/fO{ efb| — c;f]h d+l;/ — df3
aLp b/ M
@–# lsnf] k|lt /f]kgL .
aLp /f]Kg] b'/L M
xf/sf] k/s — !@) ;]=dL=
af]6sf] km/s — @)–#) ;]=dL=
yf+qmf] lbg] M
£o" l;dL nx/] afnL ePsfn] yf+qmf] lbg' k5{ . yf+qmf] lb+bf af+;sf] ef6f, lgufnf] cyjf ?vsf] xf+ufn] yf+qmf]
lbg' k5{ . jiff{df £o" l;dL /f]Kbf !@) ;]=dL= sf] km/s kf/L 8of+u p7fpg] / 8of+usf] 5]pdf nfOg ldnfO{
aLp /f]Kg] / aLp pd|] kl5 af+;sf] ef6f cyjf ?vsf] xf+ufn] yf+qmf] lbg' k5{ .
l;+rfO{ / uf]8d]n M
aLp /f]Kg' eGbf klxn] v]t af/Ldf kfgL k6fpg] / /fd|f] lr:ofg ePsf] df6f]df /f]Kg' k5{ . To; kl5
cfjZostf cg';f/ l;+rfO{ ub}{ hfg' k5{ . emf/kft knfPdf cyjf sf]bfnLn] xNsf;+u vg]/ uf]8g' k5{ .
afnL lng] M
aLp /f]k]sf] ^)–&) lbgdf xl/of] sf];f l6k]/ t/sf/L vfg ;lsG5 . afnL cjlw k6s–k6s xl/of] sf];f
l6Kg' k5{ .
pTkfbg M
@))–#)) lsnf] xl/of] sf];f k|lt /f]kgL pTkfbg x'G5 .
/f]u / ls/f M
l;dLnfO{ nfUg] /f]ux?df df]h]s efO/;, PGy|f]sgf]h, l;+b'/] / sf];f 89g] cflb x'g . df]h]s efO/; nfu]df
/f]syfd ug{ /f]uL af]6x? pv]Ng] / /f]u gnfUg] hft /f]Kg], l;+b'/] /f]u /f]syfd ug{ sf/fy]g cf}ifwL 5g]{ /
sf];f 89g] /f]u /f]syfd ug{ SofK6g cf}ifwLn] aLp pkrf/ u/L aLp /f]Kg' k5{ . o;nfO{ nfUg] ls/fx?df
nfxL / sf];f Kjfn kfg]{ nfe|] x'g . nfxLnfO{ d]6fl;8 / nfe|]nfO{ dfnfyfog emf]n cf}ifwL 5/L lgoGq0f ug{
;lsG5 .
hft M
£o" l;dLsf] hft s]G6sL jG8/ g]kfndf k|rlnt 5 . o;sf] nx/f hfG5 / df]h]s efO/; /f]u nfUb}g .
h/] t/sf/L afnL
kl/ro M
h/] t/sf/L afnLdf h/f k|of]udf NofOg] t/s/L afnLx? kb{5g . h/fsf] t/sf/L ksfP/, sfr} ;nfb jf
crf/ agfP/ vfOG5 . h/] t/sf/L afnL ;d"xdf d'Vo u/L d'nf, ufh/ / ;nud kb{5g .
!= d'nf M
d'nf t/sf/L afnLx?df lgs} k|rlnt t/sf/L xf] . o;sf] h/fsf] t/sf/L ksfP/, sfr} ;nfb / crf/sf]
nflu k|of]u ul/G5 ;fy} ;fysf] t/sf/L l;GsL agfP/ klg vfOG5 . h/fsf] rfgf Wh/f agfO{ ;'sfP/ kl5
;'Vvf df};ddf k|of]udf NofOG5 . d'nfaf6 le6fldg …l;Ú Sofnl;od, km:kmf]/; kfOG5 / kfrg k|s[ofdf
d2t k'¥ofpF5 .
xfjfkfgL M
d'nf Ps lxpFb] t/sf/L afnL ePsf]n] lr;f] xfjfkfgLdf /fd|f];+u ;k|G5 . d'nfsf] nflu plrt jftfj/0f
gePdf d'nfsf] h/f a9g'sf] ;§f lgl:s km"n km"N5 .
df6f] M
k|z:t k|f+ufl/s kbfy{ ePsf] anf}6] b'd6 df6f]df d'nf a9L kmi6fpF5 . s8f lrD6fxf df6f]df d'nfsf] h/f
Tolt /fd|f] x'Fb}g .
hft M
s_ $) lbg]
v_ ldg' cnL{
u_ Ko"7fg] /ftf]
3_ 6f]sLgf;L
aLp b/ M
Ps /f]kgL hUufsf] nflu %)) u|fd d'nfsf] aLp cfjZos kb{5 .
/f]Kg] ;do M
If]q hft /f]Kg] ;do afnL tof/ x'g nfUg]
lbg
tNnf] kxf8 $) lbg] r}q dWo sflt{s #%–$%
dWo kxf8 $) lbg] dWo cfiff9–slt{s $)–%)
pkNnf] dWo kxf8 $) lbg] dWo >fj0f–cW cflZjg $)–%)
tNnf] kxf8 ldGg' cnL{ ebf}–dWo d+l;/ ^)
dWo kxf8 ldg' cnL{ dWo >fj0f–dWo sflt{s ^%
pkNnf] dWo kxf8 ldg' cnL >fj0f–ebf} ^)
tNnf] kxf8 Ko"7fg] /ftf] ebf}–dWo d+l;/ *#
dWo kxf8 Ko"7fg] /ftf] ebf}–dWo sflt{s &)
pkNnf] dWo kxf8 Ko"7fg] /ftf] dWo >fj0f–ebf} &)
tNnf] kxf8 6f]sLgf;L dWo d+l;/–kmfNu'0f &%–()
dWo kxf8 6f]sLgf;L dWo d+l;/–kmfNu'0f *)–!))
pkNnf] dWo kxf8 6f]sLgf;L dWo d+l;/–kmfNu'0f *)–!@)
dnvfb M
Ps /f]kgL hUufsf] nflu sKkf]i6 dn @%–#) 8f]sf] sDKn]S;fn ! s]=hL Do"/]6 ckm kf]6f; @ s]=hL= o"/Lof
% s]=hL= cfjZos kb{5 . o"/Lof dnn] kl5 6k8«]; ug'{ kb{5 .
hUufsf] tof/L M
d'nf v]tLsf] nflu @)–#) ;]lG6ld6/ ulx/f] u/L vgL df6f] a'/a'/fpFbf] agfpg' kb{5 . kfgL ghDg] u/L
8«ofª p7fpg' kb{5 .
/f]Kg] b'/L M
Ps nfOg b]lv csf]{ nfOgsf] km/s @) ;lG6ld6/ / af]6b]lv af]6sf] km/s @) ;]lG6ld6/sf] km/s kf/L
k|To]s 8f]adf b'O{ u]8f aLp /f]Kg' kb{5 . !%–@) lbg kl5 Ps 8f]adf Pp6f la?jf /fvL c? pv]Ng' kb{5 .
uf]nd]n, l;+rfO{ 6k8«]; M
d'nf /f]k]kl5 @)–@% lbgdf emf/kft pv]nL xTsf;Fu s'6fn] vgL o"l/of la?jfsf] jl/kl/ 6k8«]; u/L
l;+rfO{ ug'{ kb{5 / s]xL ;dokl5 df6f] ;'Vvf epdf k'g l;+rfO{ u/L lbg' kb{5 .
pTkfbg M
s_ $) lbg] M Ps /f]kgL hUufdf ;/b/ ^))–!@)) s]=hL= pTkfbg x'G5 .
v_ ldg' cnL{ M Ps /f]kgL hUufdf ;/b/ !%))–@#)) s]=hL= pTkfbg x'G5 .
u_ Ko"7fg] /ftf] M Ps /f]kgL hUufdf ;/b/ !%))–@))) s]=hL= pTkfbg x'G5 .
3_ 6f]sLgf;L M Ps /f]kgL hUufdf ;/b/ %))–#*)) s]=hL= pTkfbg x'G5 .
@= ;nud M -ufG6] d'nf_
hft — kk{n 6k
/f]Kg] ;do — >fj0f–sflt{s ;Dd
/f]Kg] b"/L — nfOgsf] km/s #) ;]lG6ld6/, af]6sf] km/s !% ;]lG6ld6/
aLp b/ — Ps /f]kgL hUufdf @)) u|fd aLp nfU5 .
pTkfbg — Ps /f]kgL hUufdf ;/b/ ^))–!@)) s]=hL] pTkfbg x'G5 . c? k|ljlw d'nf v]tL h:t} .
#= uf+h/ M
h/] t/sf/L afnLx? dWo klg Ps k|d'v afnL xf] . o;sf] h/f sfr} ;nfbsf] ?kdf / cGo t/sf/L;Fu
ld;fP/ ksfO{ vfOG5 . le6fldg …PÚ sf] >f]t dWo] uf+h/ k|d'v ?kdf /x]sf] 5 . o;df k|z:t dfqdf
le6fldg …PÚ …aÚ …l;Ú sf] ;fy} SoflN;od, km:kmf]/; / kmnfd kfOG5 .
xfjfkfgL M
uf+h/ v]tLsf] nflu lr;f] xfjfkfgLsf] cfjZos kb{5 . a9L tfkqmd ePdf uf+h/sf] h/f df6f]dflysf] efu
xl/of] x'G5 .
df6f] M
uf+h/ v]tLsf] nflu v's'nf] anf}6] b'd6 df6f]df /fd|f];+u ;k|G5 , s8f lrD6fxf df6f]df h/f a9g kfpb}g .
hft M
!_ gfG6L;
@_ Go"s'/f8f]
/f]Kg] ;do M
If]q hft /f]Kg] ;do afnL tof/ pTkfbg
tNnf] kxf8 gfG6L; dWo cflZjg d+l;/ !)) !)))–!%))
kWo kxf8 gfG6L; cflZjg–sflt{s !!% %))–&%)
pkNnf] dWo kxf8 gfG6L; dWo cfiff9–dWo d+l;/ /
dWo df3–dWo r}q
!@) &%)–!)))
tNnf] kxf8 Go"s'/f]8 cflZjg–sflt{s *%–() !)))–!#%)
dWo kxf8 Go"s'/f]8f dWo ebf}–sflt{s ()–(% %))–*))
pkNnf] dWo kxf8 Go"s'/f]8f dWo cfiff9–dWo d+l;/ /
dWo df3–dWo r}q
!))
*)
())–!!))
&%)–!)))
aLp b/ M
Ps /f]kgL hUufsf] nflu uf+h/sf] aLp @%) u|fd nfU5 .
dnvfb M
Ps /f]kgL hUufsf] nflu sDkf]i6 dn @%–#) 8f]sf] sDKn]S;fn % s]=hL= / Do"/]6 ckm kf]6f; @ s]=hL= Ps
/f]kgL hUufsf] nflu cfjZos kb{5 / % s]=hL= o"l/of dnn] 6k8«]; ug'{ kb{5 .
hUufsf] tof/L M
d'nf v]tLdf h:t} .
/f]Kg] b"/L M
Ps nfOgb]lv csf]{ nfOgsf] km/s @) ;]lG6ld6/ / af]6b]lv af]6sf] km/s !% ;]G6L ld6/sf] km/s kf/L
/f]Kg' kb{5 . k|To]s 8f]adf @–# u]8f aLp /f]Kg' kb{5 . afSnf] pd|]df kl5 @)–@% lbgdf ! af]6df ! af]6
dfq /flv c? pv]Ng' kb{5 .
uf]8d]n, l;+rfO{ / 6k8«]; M
uf+h/ /f]k]kl5 @%–#) lbgdf emf/kft pv]nL xNsf;Fu s'6fn] vgL o"/Lof dnn] jl/kl/ 6k8«]; u/L l;+rfO{
ug{ clt cfjZos 5 . kl5 df6f] ;'Vvf ePdf l;+rfO{ u/L lbg' kb{5 .
Kofh v]tL ug]{ tl/sf
kl/ro M–
Kofh g]kfnL ;dfhdf cToflws nf]slk|o t/sf/L afnL xf] . Kofh v]tL g]kfnsf] t/fO{ b]lv lnP/ kxf8,
dWo kxf8 / pRr kxf8 ;Dd ;kmntf k"j{s v]tL ul/G5 . Kofh v]tL vg]sf] ?kdf / xl/of] ;fu vfgsf]
lglDt a9L k|of]u ul/G5 eg] o;nfO{ cf}iflwsf] ?kdf klg k|of]u ug]{ ub{5g . cfo"j]lb[s cf}iflwsf] ?kdf
o;nfO{ :jf; km]g{ ufx|f] ePdf afy nfu]df, kfrg k|s[ofdf ;xof]u ug{, ?3fvf]sL nfu]df / 3fp nfu]df
o;nfO{ k|of]u ul/G5 . Kofhdf :6r{, k|f]l6g, Sof/f]l6g, le6fdLg aL / ;L kfOG5 / o;df cflnn k|fkfO{n
8fO;NkmfO{8 eGg] Oy/ t]n x'gfn] Kofhdf lk/f]kgf x'G5 . j}1flgsx?sf] egfO{ cg';f/ Kofhsf] pTklt dWo
Plzofdf ePsf] dflgG5 .
xfjfkfgL M–
Kofh v]tL lr;f] df};ddf ul/g] ePsf]n] pd|g #–%)
;]lG6u|]8 tfkqmd rflxG5 eg] /fd|f] pTkfbg lng !*–
@@)
;]lG6u|]8 tfkqmd rflxG5 . Kofhsf] klxnf] cfwf hLjg rqmdf k|z:t kfgLsf] cfjZostf kb{5 eg]
bf];|f] cfwf hLjgrqmdf kfgL sd ub}{ nlu cGTodf ;'Vvf kfg'{ kb{5 .
df6f] M–
k|z:t k|f+ul/s kbfy{ ePsf] xNsf b'd6 df6f] / lk=Pr= %=*–^=% ;Dd plrt x'G5 .
dnvfb M–
/fd|f]/L s'lxPsf] k|f+ul/sdn sDkf]i6 jf uf]j/dn k|lt /f]kgL $)–%) 8f]sf] cfjZos kb{5 . o;sf] ;fy}
/f;folgs dndf sDKn];fn ;jf Ps lsnf] Pdf]lgod ;Nkm]6 cfwf lsnf] / Do"/]6 ckm kf]6f; dn sl/a
@%) ufd hlt cfjZos kb{5 .
hftx? M–
g]kfndf d'Vo u/]/ nufOg] k|rlnt hftx?df /]8lqmjn, k';f /]8, gfl;s–%#, cln{ ufgf]og %# / dNnfh
nf]sn 5g .
aLpsf] b/ M–
/f]kgL cfwf lsnf] aLpsf] cfjZos kb{5 . j]gf{nfO{ Ps nx/ b]lv csf]{ nx/sf] b'/L !% ;]=dL= / Ps j]gf{
b]lv csf]{ j]gf{sf] b'/L !) ;]=dL= /fvL /f]Kg' kb{5 .
afnL nufpg] ;do M–
r}q hft aLp /f]Kg] ;do j]gf{ ;fg]{
;do
ufgf] pTkfbg ;do pTkfbg k|lt /f]kgL -lsnf]_
pRr kxf8
dWo kxf8
t/fO{
/]8 lqmjn
gfl;s /]8
/]8 lqmjn
dNnfh nf]sn
k';f/]8
gfl;s /]8
kmfNu'g–r}q
ebf}–sflt{s
Æ Æ
Æ Æ
sflt{s–d+l;/
r}q–j}zfv
sflt{s–k'if
Æ Æ
Æ Æ
dfu{–df3
ebf}–czf]h
j}zfif–h]i7
Æ Æ
Æ Æ
j}zfif–h]i7
!)))
!)))–!@))
Æ Æ
Æ Æ
!@))–!#))
sfpnL v]tL lju|g] sf/0fx?
!_ a6lgË — u'Rrf hqf] kmNg'
sf/0f — a'9f ePsf j]gf{ nufpgfn]
— gfO6«f]hg dn / l;rfO{sf] sdL ePdf
— nufpg] df};d gldNgfn]
@_ /fOl;g]; — sf]kLsf] ;txdf em"; lg:sg] / u'0f x/fpg],
sf/0f — tfkqmd 36L–a9L ePdf
#_ a|fplgË — sf]kLsf] ;txdf lvof h:tf] bfu b]lvg',
— 8fF7 leq vf]qmf] x'g'
sf/0f — jf]/gsf] sdL ePdf
— sfpnLdf of] w]/} b]vf k5{
pkrf/ — af]/]S; ! s]=hL= /f]hL df6f]df ld;fpg] .
$_ lxjk6]n — slnnf kftx? 8f8' h:tf] eO{ leq k§L kmls{G5 .
sf/0f — df6f] cDnLo ePdf df]lna8]go sdL x'G5 .
pkrf/ — ;f]l8od df]lnj8]6 %) u|f=÷/f]hL df6f]df ld;fpg] .
%_ JnfOG8g]; — sf]kL gnfUg] -cGwf]kgf_
sf/0f — d'gf efFr]df jf d'gf gePdf .
^_ km]b s'lxg] /f]u — km]b un]/ hfg] .
sf/0f — h/fdf w]/} kfgL hd]df 9';L pTkGg eO{ of] /f]u nfU5 .
pkrf/ — jfSnf] g;{/L /fVg' x'b}g .
— w]/} kfgL nufpg' x'b}g .
— df6f] pkrf/ lyd]6, j]leli7g, SofK6fgn] ug]{ .
— aLp pkrf/ yfO/fdn] ug]{ .
t/sf/L afnLdf k|of]u x'g] ljiffbLx? tyf kv{g kg]{ ;do
!_ /f]u gfzs cf}ifwLx? M–
gfd dfqf÷nL6/ kfgLdf afnL l6Kg kvg]{ ;do
s_ Sof/fy]g @ ld=ln= !) lbg
v_ JnfO6S; @–# u|fd & lbg
u_ 8fOy]g Pd $% @–# u|fd !$ lbg
3_ j]lei6Lg ! u|fd !$ lbg
ª_ 8]/f];fn ! u|fd !$ lbg
@= afnL lj?jf sL/f lgoGq0f ug]{ cf}ifwLx? M–
gfd dfqf÷nL=kfgLdf afnL l6Kg kvg]{ ;do
s_ g'efg !)) )=% ld=ln= # lbg
v_ dfnfyfog %) ! ld=ln= & lbg
u_ ;'ldyfog %) ! ld=ln= @! lbg
3_ kmf]lnyfog %) ! ld=ln= @! lbg
ª_ l8d]qmg @) ! ld=ln= !% lbg
r_ d]6fl;8 %) ! ld=ln= @! lbg
5_ d]6fl;:6S; @% ! ld=ln= @! lbg
h_ g'efqmg @) Ü ! ld=ln= #) lbg
#_ df6f]df ld;fpg] sL6gfzs ljiffbLx? M–
gfd dfqf afnL kvg]{ ;do s}lkmot
s_ kmo'/f8]g ! s]=hL÷/f]= &) lbg r';]/ vfg] ls/f
v_ kmf]/]6 ! s]=hL÷/f]= () lbg lgoGq0f
u_ clN8«g @ s]=hL÷/f]= wld/f, /ftf] sldnf
ljiffwL vt/f cj:yf M–
ljiffwL j§fsf] /Ë vt/fsf] cj:yf kvg]{ ;do s}lkmot
/ftf] clt vt/f slDtdf ^ xKtf ;se/ t/sf/Ldf k|of]u
ug'{ x'b}g .
kx]nf] w/} vt/f #–$ xKtf clt cfjZos ePdf
dfq
lgnf] vt/f @–# xKtf xl/of]n] lgoGq0f gePdf
dfqf
xl/of] sd vt/f slDtdf ! xKtf ;se/ o;nfO{ k|of]u
ug]{
ls/fsf] /f]syfd M–
1) km]b sf6g] ls/f — Snf]/f]8]g -! s]=hL= k|lt /f]kgL df6f]df 5g]{_
2) /ftf] sldnf — Snf]/f]8]g -! s]=hL= k|lt /f]kgL df6f]df 5g]{_
3) k'tnL — dfnfyfog, gefg, yfof]8fg -!–@ ld=nL= k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g]{_
4) ujf/f] — ;'ldl;8g -! ld=nL= k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g]{_
5) km6]ªu|f — dfnfyfog, g'efg, ;]leg, yfof]8fg -! ld=nL= k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g]{_
6) nfxL — dfnfyfog, n'efg, /f]u/, yfof]8fg -! ld=nL= k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g]{_
:yflgo k|ljlwaf6 /f]u / ls/fsf] /f]syfd M
h}ljs ljiffwL M
s'g} klg s[ltd kbfy{sf] k|of]u ljgf k|s[ltdf pknJw ePsf af]6lj?jf, ls/f km6ofªu|f, r/fr'ËL /
hgfj/x?nfO{ k|of]u u/L /f]u ls/f Joj:yfkg ug'{ g} h}ljs k|ljlwaf6 /f]u ls/f Joj:yfkg ug'{ xf] .
!= lk;f -ux'Ft_ M
ux'Ft Ö ! efu kfgL Ö # efu
Ps–Ps xKtfsf] km/sdf 5bf{ afnLnfO{ dn k|fKt x'g'sf ;fy–;fy} v/fg] tyf efO/; /f]u / em'l;nls/f,
nfxL, ;'n;'n], sNn] ls/fnfO{ lgoGq0f u5{ .
@= d]jfsf] kft M
kft Ö ! s]=hL= kfgL Ö ! ln6/ ;fj'g Ö !)) u|fd
dflysf oL d>0f emf]ndf csf]{ $ ld6/ kfgL ykL 5bf{ 89'jf / v/fg] /f]u lgoGq0f x'G5 .
#= d]jfsf] kft M
kft Ö ! s]=hL= kfgL Ö !) ln6/ dl§t]n Ö @ rDrf ;fj'g Ö @% u|fd
oL ld>0f agfO{ 5bf{ km8]s / nfxL ls/f lgoGq0f x'G5 .
$= nx;'g, dl§t]n / ;fj'g
nx;'g Ö !)) u|fd kfgL Ö !÷@ ln6/ dl§t]n Ö @ rDrf ;fj'g Ö @%
ufd
oL ld>0f agfO{ csf]{ @ ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5bf{ nfxL, jGbfsf] k'ntL / ;]tf] v'd] ls/fnfO{ lgoGq0f ub{5
.
%= v/fgL
cfnf] v/fgL afnLdf 5bf{ nfxL, vK6], kft vfg]ls/f, 9';L /f]unfO{ lgoGq0f u5{ .
^= lkgf / v/fgL
lkgf Ö ! efu v/fgL Ö @ efu kfgL Ö !% efu
oL ld>0f agfO{ Jof8df 5bf{ wld/f / sldnfnfO{ lgoGq0f u5{ .
&= l;:g' / ltt]kftL
l;:g' Ö %)) u|fd ltt]kftL Ö %)) u|fd kfgL Ö ! ln6/ ux'Ft Ö ! kfpF
oL ld>0f agfO{ 5bf{ nfxL ls/f lgoGq0f u5{ .
*= ;'tLsf] emf]n
;'lt{sf] kft Ö !)) u|fd kfgL Ö ! ln6/ ;fj'g Ö @% u|fd
oL ld>0f agfO{ csf]{ # ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5bf{ nfxL lgoGq0f x'G5 .
(= uf]ne]8fsf] kft
kft Ö @)) u|fd kfgL Ö ln6/ ;fj'g Ö @% u|fd
oL ld>0f agfO{ csf]{ @ ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5bf{ r/fr'?ËL tyf em'l;n ls/fnfO{ lgoGq0f u5{ .
!)= uaf/f] ls/f /f]syfd
aGbf, sfpnL, a|f]sfpnL ;-u uf]ne]8f nufpFbf uaf/f]sf ;fy–;fy} cGo ls/fx?nfO{ lgoGq0f u5{ .
!!= v';fgL{÷l6Da'/
v'fgL{÷l6Da'/ Ö !)) u|fd kfgL Ö ! ln6/
oL ld>0f 5bf{ 89'jf tyf k'tln, nfxL cflb ls/fx?sf] lgoGq0f x'G5 .
!@= jsfOgf]
! s]=hL= jsfOgf] ^ ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5bf{ nfxL, v'd|], /ftf] sldnf, 9'+u|] ls/fnfO{ lgoGq0f u5{ .
!#= jf]8f]{ ldSr/
lgnf] t'yf] Ö !) u|fd r'gf Ö !) u|fd kfgL Ö ! ln6/
oL ld>0f jgfO{ 5bf{ yf]Kn], 89'jf /f]unfO{ lgoGq0f u5{ .
!$= lgd -!@( /;fog ePsf] kbfy{_
lgdsf] w"nf] Ö !)) u|fd kfgL Ö @ ln6/ ;fj'g Ö % u|fd
oL ld>0f jgfO{ 5bf{ w]/} h;f] ls/fnfO{ lgoGq0f u5{ .
!%= t'N;Lsf] kft
kft Ö @)) u|fd kfgL Ö ! ln6/
oL ld>0fn] w]/} h;f] ls/fnfO{ /f]syfd u5{ .
t/sf/LafnLsf] nflu dnvfB M
afnL sDkf]i6 -6g÷ x]=_ /f;folgs dn s]=hL=÷x]=
sfpnL 30 120:100:60 gf=km=kf]=
jGbf 30 120:100:60
/fof] 20 50:25:50
j|f]sfpnL 30 120:100:60
;nUd 15 40:40:40
d"nf 10 50:20:50
ufh/ 10 50:50:50
s]/fp 20 30:75:40
:jL;rf8{ 20 50:25:50
Kofh 10 125:50:25
v';f{gL 15 60:30:30
l;dL 15 30:40:40
:Sjf; 15 50:25:25
sfqmf] 15 50:25:25
s/]nf 15 50:25:25
uf]ne]8f 10 100:50:50
ef06f 15 100:50:25
kfn'Ëf] 15 75:40:0
rD;'/ 15 40:40:40
Uof7 uf]eL 15 125:50:40
le08L 15 100:50:0
n;'g 10 60:40:40
 gfO6«f]hg, km:kmf]/;, kf]6f; / DofUg]l;od tTjsf] sdL ePdf lj?jfsf] tNnf] efusf kftx?df nI0f
b]vf k5{ .
 SoflN;od, ;Nkm/, kmnfd, DofËlgh, lhÍ, jf]/f]g, tfkf, df]lnJ8]gd, snf]l/g tTjsf] sdL ePdf
lj?jfsf] dflyNnf] efusf] gofF kftx?df nI0f b]vf k5{ .
hldgsf] tof/L M
 @ jf # k6s @) b]lv @% ;]=dL= ulx/f] x'g] u/L hldg vghf]t ug]{ .
8Nnf km'6fP/ dl;gf] agfpg] .
 sfFs|f÷l3/f}nf÷nf}sf÷s/]nf÷km;L{- :Sjf;_ t/sf/Lx?sf nflu hldg /fd|/L tof/ eP kl5 #)
;]=dL= Jof; ePsf] #) ;]=dL= ulx/f] ePsf] vf8n vGg' k5{ / vf8ndf lgDg cg';f/ dn /fVg'
k5{ .
dnvfb k|lt vf8nM
 uf]a/ dn @ s]= hL=
 l8PkL !% u|fd -8]9 rDrf_
 o'l/of !) u|fd -Ps rDrf_
 kf]6ff; !) u|fd -Ps rDrf_
 dfnflyPg !) u|fd -b'O{ rDrf_ df6f]df /fd|/L ldnfO{ /fVg' k5{ .
 !%–@) lbg kl5 %–!) u|fd -Ps dWod rDrf_ o'l/ofn] 6k 8«]; ug'{ k5{ .
 km]/L csf]{ k6s !% lbg kl5 csf]{ 6k 8«]; ug]{ . dfly pNn]v u/] adf]lhd .
 o'/Lofn] 6k 8]«; u/]kl5 $.% lbg kl5 le6fldgn] :k|] ug]{ . !)–!@ lbgsf] km/sdf # b]lv $ k6s
;Dd ug]{ t/ km'n v]Ng] ;dodf gug]{ .
 e]hLd]S; @ ldln nL6/ k|lt !) ln6/ kfgLdf /fvL 5g]{ .
 dN6LKn]S; @ ldln nL6/ k|lt ! nL6/ kfgLdf /fvL 5g]{ .
 ls/f dfg]{ ljifflb klg # k6s :k|] ug]{ . @ k6s km'n v]Ng' eGbf cuf8L / ! k6s kmn nfuL ;s]
kl5 . ;fOk/]ldyg÷/f]u/÷ydf]l8g÷! b]lv !=% ldln ln6/ k|lt ! nL6/ kfgLdf /fvL 5g]{ . !)–!@
lbgsf] km/sdf 5g]{ . cfjZostf b]lvPdf csf]{ k6s klg /fVg ;lsG5 .
 /f]unfu]sf] b]lvPdf 8fO{y]lgod Pd–$%, a]lei6Lg kfj8/ @–# u|fd k|lt ! ln6/ kfgLdf 3f]nL
5fgL :k|]o/ af6 5g]{ . !) lbgsf] km/sdf cfjZos k/] km]/L 5g]{ .
/f]Kg] t/Lsf M
 !–@ 306f cufl8 Knfl:6s y}nf lehfpg] To;kl5 An]8n] Knfl:6s y}nfnfO{ lr/]/ vf8nsf] lar
efudf kg]{ u/L a]gf{ ;fg]{ .
 km'nsf]kL
nufpg] ;do M—ciff9,>fj0f efb| c;f]h c;f]h– sflt{s
nufpg] b'/L M– hft cg'';f/ km/s x'g ;S5 -nfO{g b]lv nfO{g b'/L ^) ;]=dL=, j]gf{b]lv j]gf{ b'/L $%
;]=dL=
dnvfb M– k|lt s77f uf]a/ dn &)) s]=hL= l8PkL ^ s]hL, o'l/of % s]hL, kf]6f; # s]hL
ljp b/ M– !& b]lv @) u+|fd k|lt s77f
pTkfbg M k|lt s77f %)) b]lv ^%) s]= hL= ;Dd
 aGbfsf]kL
nufpg] ;do M efb| – c;f]h, c;f]h – k';
nufpg] b"/L M nfO{g b]lv nfO{gsf] b'/L ^) ;]=dL= af]6 b]lv af]6sf] b'/L $% ;]=dL=
dnvfb M uf]a/ dn ^)) s]=hL=, l8PkL $ s]=hL=, o'l/of %=% s]=hL= kf]6f; # s]=hL= - k|lt s77f_
lap b/ M !& b]lv @) u|fd - k|lt s77f _
pTkfbg M !)))–!@)) s]=hL= - k|lt s77f _
 a|f]sfpnL
nufpg] ;do M efb| – c;f]h
nufpg] b'/L M nfOg b]lv nfOgsf] b'/L $% ;]=dL= af]6 b]lv af]6sf] b'/L #) ;]=dL=
dnvfb M uf]a/ dn ^)) s]=hL= l8PkL $ s]=hL= o'l/of %=% s]=hL= kf]6f; # s]=hL=
lap b/ M @)–@% u|fd - k|lt s77f _
pTkfbg M *))– !))) s]=hL=
 UofF7sf]kL
nufpg] ;do M efb| – c;f]h
nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L $) ;]=dL=, af6sf] b'/L #) ;]=dL=
dnvfb M uf]a/ dn ^)) s]=hL=, l8PkL $ s]=hL=, o'l/of % s]=hL=, kf]6f; # s]=hL=
lap b/ M @)–@% u|fd
pTkfbg M ^)) –*)) s]=hL=
hUufsf] tof/LM
 @ jf # k6s @) b]lv @% ;]=dL= ulx/f] x'g] u/L hldg vghf]t ug]{ .
8Nnf km'6fP/ dl;gf] agfpg] .
 l8PkL, kf]6f; ;a} efu, cfwf efu o'l/of / sDkf]i6 dn ;a} hUuf tof/ ubf{ df6f]df ld;fpg] /
afsL /x]sf] o'l/ofsf] cfwf nfO{ @ efudf cfwf u/L klxnf] / bf];f]| uf]8d]ndf df6f]df ld;fO
6k8«]; ug]{ .
afnL ;+/If0fM
x/]s ;fF´ / laxfg af/Ldf uP/ t/sf/L sf] /]vb]v ug{' k5{ . olb /f]u / ls/f b]lvPdf tn t/sf/L
afnLdf b]lvg] ;d:ofx?df pNn]v eP adf]lhd Aoj:yf ug{' k5{ .
&_ kmn ;d'xsf t/sf/L v]tL k|ljlw
s_ eG6f M k';f kk{n n+u, k';f Snf:6/, g'sL{, k';f s|flGt, ;nf{xL xl/of]
v_ uf]ne]+8f M k';f ?la, /f]df, dgf]k|]S;, Prcf/l8 !, ^, l;Pn !!#!, u|]:sf] !, nK;Lu]8], gljg, Pg P;
*!%, dlgiff,
u_ le08L - /fdtf]l/of_ M k';f ;fpgL, sn]d;g, :kfOgn];, ;u'g / :yfgLo
3_ v';f{gL M k';f Hjfnf, ofT;'k'm;f, PgkL $^, PgP; !&)!, !!)!, ;'o{d'vL
ª_ e]+8] v';f{gL M Soflnkmf]lg{of j08/, sf]lxg'/, PgP; $##, a]n j08/, xfQL;'F8]
 eG6f
nufpg] ;do M efb| – c;f]h
nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L ^) ;]=dL=, af]6sf] b'/L $%;]=dL=
dnvfb M uf]a/ dn %))–^)) s]=hL=, l8PkL $ s]=hL=, o'l/of $=% s]=hL=, kf]6f; # s]=hL=
lap b/ M @) u|fd - k|lt s77f _
pTkfbg M !)))– !%)) s]=hL=
 uf]ne]+8f
nufpg] ;do M efb| – c;f]h
nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L ^) ;]=dL=, af]6sf]b'/L $% ;]=dL=
dnvfb M uf]a/ dn &))–!))) s]=hL=, l8PkL $ s]=hL=, o'l/of %s]=hL=, kf]6f; # s]=hL=
lap b/ M @) u|fd - k|lt s77f _
pTkfbg M !)))–!@)) s]=hL=
 le08L - /fdtf]l/of _
nufpg] ;do M df3 – ciff9
nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L %) ;]=dL= af]6sf] b'/L #) ;]=dL=
dnvfb M uf]a/ dn &)) s]=hL= l8PkL # s]=hL=, o'l/of # s]=hL=, kf]6f; # s]=hL=
lap b/ M %)) u|fd - k|lt s77f _
pTkfbg M ^))–*)) s]=hL=
 v';f{gL
nufpg] ;do M efb| – c;f]h – d+;L/
nufpg] b'/L M nfOgsf] b"/L $% ;]=dL= af]6sf] b'/L #) ;]=dL=
dnvffb M uf]a/ dn ^)) s]=hL=, l8PkL $s]=hL=, o'l/of % s]=hL=, kf]6f; # s]=hL=
lap b/ M @) u|fd
pTkfbg M ^)) – *)) s]=hL= -xl/of]_ pGgt hft ePdf
@)) – @%) s]=hL= - ;'s]sf] _
 e]+8] v';f{gL
nufpg] ;do M efb| – c;f]h – sflt{s
nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L $% ;]=dL= af]6sf] b'/L $% ;]=dL=
dnvfb M uf]a/ dn ^)) s]=hL=, l8PkL $ s]=hL= o'l/of %=% s]=hL= kf]6f; @ s]=hL=
lap b/ M !%– @) u|fd - k|lt s77f _
pTkfbg M $))–^)) s]=hL=
hUufsf] tof/LM
 @ jf # k6s @) b]lv @% ;]=dL= ulx/f] x'g] u/L hldg vghf]t ug]{ .
8Nnf km'6fP/ dl;gf] agfpg] .
 l8PkL, kf]6f; ;a} efu, cfwf efu o'l/of / sDkf]i6 dn ;a} hUuf tof/ ubf{ df6f]df ld;fpg] /
afsL /x]sf] o'l/ofsf] cfwf nfO{ @ efudf cfwf u/L klxnf] / bf];f]| uf]8d]ndf df6f]df ld;fO
6k8«]; ug]{ .
afnL ;+/If0fM
x/]s ;fF´ / laxfg af/Ldf uP/ t/sf/L sf] /]vb]v ug{' k5{ . olb /f]u / ls/f b]lvPdf tn t/sf/L
afnLdf b]lvg] ;d:ofx?df pNn]v eP adf]lhd Aoj:yf ug{' k5{ .
*_ nx/] ;d'xsf t/sf/L v]tL k|ljlw
-s_ sfFs|f] M eStk'/ nf]sn, s';n], lgGhf, dflngL, hfkfgL nªlu|g, lk|of, KjfOG6 ;]6
v_ km;L{ ÷:sjf; M u|] h'lsgL, Anfs Ao'6L
u_ ltt] s/]nf M sf]oDa6'/ ;]tf], dx]sf] u|Lg, hf}gk'/L, km}hfjfbL, emNnf/L
3_ nf}sf M ;d/ kf]|lnlkms n+u, u'6sf
ª_ lrlr08f]M :yflgo, xfOla|8;, :j]6f, co-1, csf{ lztn
 sfFs|f]
nufpg] ;do M df3 – h]7
nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L !=% dL= af]6sf] b'/L ! dL=
dnvfb M uf]a/ dn &)) s]=hL= l8PkL @=% s]=hL= o'l/of # s]=hL= kf]6f; !=% s]=hL=
lap b/ M $) –%) u|fd - k|lt s77f _
pTkfbg M !))) – !@)) s]=hL=
 km;L{ ÷:sjf;
nufpg] ;do M df3 – h]7
nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L ! dL= af]6sf] b'/L ^) ;]= dL=
dnvfb M uf]a/ dn &)) s]=hL= l8PkL $=% s]=hL= o'l/of $ s]=hL= kf]6f; @=% s]hL
lap b/ M ^) –&) u|fd - k|lt s77f _
pTkfbg M *)) – !))) s]=hL=
 ltt] s/]nf
nufpg] ;do M df3–h]7
nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L !=% dL= af]6sf b'/L ^) ;]= dL=
dnvfb M uf]a/ dn &)) s]=hL= l8PkL # s]=hL= o'l/of # s]hL, kf]6f; !=% s]hL
lap b/ M &) – *) u|fd - k|lt s77f _
pTkfbg M !))) –!@)) s]hL
 nf}sf
nufpg] ;do M df3–h]7
nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L @ dL= af]6sf] b'/L @ dL=
dnvfb M uf]a/ dn &)) s]hL, l8PkL # s]hL, o'l/of # s]hL, kf]6f; !=% s]hL
lapb/ M &) – *) u|fd - k|lt s77f _
pTkfbg M !@)) – !%)) s]hL
 lrlr08f]
nufpg] ;do M df3–h]7
nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L !=% dL= af]6sf] b'/L !=% dL=
dnvfb M uf]a/ dn &)) s]hL, l8PkL # s]hL, o'l/of # s]hL, kf]6f; !=% s]hL
lapb/ M !%) u|fd - k|lt s77f _
pTkfbg M !@)) – !%)) s]hL
hUufsf] tof/LM
 @ jf # k6s @) b]lv @% ;]=dL= ulx/f] x'g] u/L hldg vghf]t ug]{ .
8Nnf km'6fP/ dl;gf] agfpg] .
 l8PkL, kf]6f; ;a} efu, cfwf efu o'l/of / sDkf]i6 dn ;a} hUuf tof/ ubf{ df6f]df ld;fpg] /
afsL /x]sf] o'l/ofsf] cfwf nfO{ @ efudf cfwf u/L klxnf] / bf];f]| uf]8d]ndf df6f]df ld;fO
6k8«]; ug]{ .
afnL ;+/If0fM
x/]s ;fF´ / laxfg af/Ldf uP/ t/sf/L sf] /]vb]v ug{' k5{ . olb /f]u / ls/f b]lvPdf tn t/sf/L
afnLdf b]lvg] ;d:ofx?df pNn]v eP adf]lhd Aoj:yf ug{' k5{ .
(_ h/] t/sf/L v]tL k|ljlw
h/] ;d'xsf t/sf/L afnLx? / hft
s_ d'nf M JxfO6 g]s, ldg'cnL{, Ko'7fg] /ftf], 6f]sLgf;L, cn l;hgn, $) lbg] d'nf
v_ ufh/ M gfG6L;, RofG6]gL / :yfgLo
u_ ;nud M kk{n 6k, JxfO6 Unf]j, :yfgLo
 d'nf
nufpg] ;do M ebf}–c;f]h
nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L #) ;]= dL= af]6sf] b'/L !@ ;]= dL=
dnvfb M uf]a/ dn !^)) s]hL, l8PkL != s]hL, o'l/of !=%s]hL, kf]6f; ! s]hL
lapb/ M @)) u|fd - k|lt s77f _
pTkfbg M !))) – !%)) s]hL k|lt s77f
 ufh/
nufpg] ;do M c;f]h –sflt{s
nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L $% ;]= dL= af]6sf] b'/L #) ;]= dL=
dnvfb M uf]a/ dn !^)) s]hL, l8PkL ! s]hL, o'l/of ! s]hL, kf]6f; !=% s]hL
lapb/M @)) u|fd - k|lt s77f _
pTkfbg M !))) – !%)) s]hL k|lt s77f
 ;nud
nufpg] ;do M c;f]h –sflt{s
nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L $% ;]= dL= af]6sf] b'/L #) ;]= dL=
dnvfb M uf]a/ dn !^)) s]hL, l8PkL !=% s]hL, o'l/of ! s]hL, kf]6f; @ s]hL
lapb/ M !%) u|fd - k|lt s77f _
pTkfbg M $)) – ^)) s]hL k|lt s77f
afnL ;+/If0f
;do ;dodf d'nf, ;nud tyf ufh/ v]tLdf /f]u ls/fsf] k|sf]k lg/LIf0f ul/ /f]syfd sf pkfo
ckgfpg] . afnL lnbf ;se/ l7s ;fO{hsf] l7s} j]nf lng ;Sg' k5{ . d'nf kmf]S;g] x'bf jhf/ efp
gkfpg ;S5 . t;y{ ;dodf slnn} cj:yfdf jfnL lng] ;kmf ;'Uu/ wf]O{ kvfnL d'7f agfO{ ljqmL ug'{
k5{ .
!)_ ;fukft t/sf/L v]tL k|ljlw
kl/ro
kft vfg] t/sf/Lx? hf] xl/o} 5bf vfO{G5 . xl/of] t/sf/L /fof], rD;'/, :jL:rf8,{ kfn'+uf], d]yL, n6], j]y],
s/sNnf], lh/Lsf] ;fu, ;f}km cfbL t/sf/L x? ;fukft t/sf/Lx?df kb{5g . xl/of ;fukft vfgfn]
zl//nfO{ k|z;:t dfqdf le6fdLg P, lj, ;L, O{, / cfo/g h:tf tTjx? klg k|fKt x'G5 . h'g zl//sf]
nflu clt nfebflos x'G5 . le6fldg P sf] sdL ePdf /tGwf] /f]u nfU5 . t;y{ o:tf] /f]uaf6 arfpg
;fukft t/sf/Lx? k|To]s 5fsdf #) k|ltztdf t/sf/L vfg' h?/L x'G5 .
xfjfkfgL
;fukft t/sf/L pRr kxf8 b]lv t/fO{ ;Dd v]tL ug{ ;lsG5 . of] v]tL t/fO{df / dWo kxf8df lxpbsf]
j]nf / pRr kxf8df udL{ ofddf v]tL ul/G5 . o;n] lxpbdf t'iff/f] ;xg ;S5 / udL{ofddf l56f] j[4L
ljsf; x'G5 .
df6f]
k|z:t k|fËfl/s dn ePsf] xn'sf bf]d6 df6f] ;fukftsf] nfu /fd|f] x'G5 . df6f]df ;w} lr:ofg ;w} /xg
;Sg] j9L kfgL aflx/ hfg ;Sg] lgsf; ePsf] x'g'k5{ .
hftx? M
/fof] -v'dnrf}8fkft, dfkmf{ rf}8fkft, v'dn/ftf]kft_
dnvfb M– sDkf]i6 dn, &)) b]vL *)) s]hL l8PkL # s]hL o'/Lof $ s]hL kf]6f; @ s]hL k|tL s77fsf
b/n] /fVg] .
aLp b/ M– k|lts77f @) u|fd
nufpg] b'/L M– nfO{g b]lv nfO{g #) ;]=dL= af]6 b]lv af]6 @) ;]= dL= .
pTkfbg M– k|tL s77f !))) b]lv !%)) s]hL .
hft M
:jL:rf8{ M– kmf]8x'{s hfofG6
kfn'+uf] M– :yfgLo hfkfgL
rdr'/ M– :yfgLo
dnvfb M sDkf]i6 M &)) b]lv *)) s]hL
l8PkL M # fs]hL
o'l/of M $ s]hL
kf]6f; M # s]hL
nufpg] b'/L M nfO{g b]vL nfO{g #) ;]= dL= af]6 b]lv af]6 !% ;]dL
aLpb/ M ##) u|fd
n6]sf] ;fu M
dnvfb M sDkf]i6 M &)) b]lv *)) s]hL
l8PkL M # s]hL
o'l/of M $ s]hL
kf]6f; M @ s]hL
nufpg] b'/L M nfO{g b]vL nfO{g @) ;]dL
af]6 b]lv af]6 !) ;]dL
pTkfbg M– k|lt s7=7f @)) b]lv #)) s]hL
a]gf{ pdfg]{ M
! dL6/ rf}8fO{ tyf cfjZostf cg';f/ #– % ld6/ nDafO{sf] g;{/L agf[pg' k5{ . /fd|f] ;+u vghf]t u/L
sDkf]i6 dn /fvL ;Dd kf/]/ @) u|fd jLp /fof] k|lt s77fnfO{ k'Ug] u/L df6f]df jLp ld;fO{ nfO{g jf l;b}
a|f]8sf:6 u/]/ 5g'{ k5{ . pd|L ;s]/ @÷# kft ePkl5 .! k|ltzt o'l/ofsf emf]n 5s{gj] $÷% kft]
ePkl5 a]gf{ pv]nL v]]tdf nuL ;fg'{ k5{ . /fof] / :jL:rf8{ nfO{ a]gf{ agfO{ ;fg]{ / c? ;fukft nfO{ l;w}
5g]{ ug'{ k5{ .
hUufsf] tof/L M
@÷# k6s /fd|f] ;+u vghf]t u/L 8ofu+ agfO{ lgDg adf]lhd dnvfb k|of]uu/L a]gf{ ;fg'{ k5{ tf]lsPsf]
l8PkL, kf]6f; ;a} efu, cfwf efu o'l/of / sdkf]i6 dn ;a} Ps k6s df6f]df ld;fpg] / o'l/ofsf] cfwf
efu afsL /fvL kl5 af]6 a9fpg] a]nfdf 6k8«]; ug]{ .
a]gf{ ;fg]{ ;do M–
t/fO{df efb| b]vL d+;L/ a]gf{ ;f/]sf] ! dlxgf b]lv l6Kg nfPs x'G5 .
afnL ;+/If0f M–
;do ;dodf afnL ;+/If0fsf pkfPx? ckgfpg' k5{ . ;fukft t/sf/L afnLdf /f]u tyf ls/fn] gf]S;fg
ug]{ ub{5g . To;sf/0f klxrfg ul/ ljiffbLsf] k|of]u ug]{ ;fukft t/sf/Ldf s8f ljiffbL k|of]u gu/L
g'efg h:tf xnsf ljiffbL k|of]u ug'{ k5{ . ljiffbL 5/]sf] &–* lbg kl5 t/sf/L vfg ;lsG5 . Ps kN6
t/sf/L sfl6;s]kl5 k'gM dn hnsf] k|of]u ug'{ kb{5 / knfP/ cfpFb5 .
pGgt cfn' v]tL k|ljlw
kl/roM
laleGg s[lif ;d'bfox? 4f/f cfkmg} tf}/ tl/sf cg';f/ cfn' v]tL ul/ cfPsf] kfO{G5 . To;}
sf/0fn] ubf{ g]kfnsf] laleGg 7fp+ / aftfj/0f cg';f/ cfn'sf] pTkfbg klg km/s km/s g} b]lvG5 .
cfn' v]tLsf] d'Vo p4]Zo df6f]sf] k|lt OsfO{ If]qkmn af6 clwstd pTkfbsTj xfl;n ug'{ xf] , h;sf]
lgldTt pGgt v]tLsf tl/sfx? ckgfpg' kg]{ lgtfGt cfaZostf kb{5 .
cfn'sf l;kmfl/; hft tyf hflto laz]iftf
cfn'sf] dxTjM–
cfn' g]kfn nufot laZjs} Pp6f dxTjk"0f{ gub] afnL xf] . o;af6 c? cGg tyf vfBfGg
afnLsf] t'ngfdf k|lt O{sfO{ hldgaf6 yf]/} ;dodf clws pTkfbg, cfDbfgL tyf a9L pi0f zlQm -
Sofnf]/L _ kfO{G5 . Ps ;o u|fd tfhf cfn'sf] k|of]u af6 &%–*% Sofnf]/L zlQmL k|bfg ub{5 . a|Ll6;
d]l8sn P;f]l;o;gsf] l;kmfl/; cfg';f/ dflg;n] k|lt lbg !@%–!%) u|fd cfn'sf] ;]jg u/]df zl//sf]
nfuL cfaZos kg]{ le6fldg–;L sf] dfqf k'/f x'g ;Sb5 . cfn'sf] af]qmf glhs} laleGg kf}i6Ls kbfy{x?
x'g] ePsf]n] cfn' tf5]/ k|of]u ug'{ 7Ls x'+b}g .
clk|msg l/;r{ sfpGl;nsf] l;kmfl/; cg';f/ k|lt lbg %)).^)) u|fd cfn'sf] ;]jg ub}{ uPdf
zl//sf] df]6fkf sd u/fp+5 / Xbo /f]usf] ;Defjgf nfO{ sd u/fp+5, ;fy} /Qmrfk, /utsf] sdL,
cDnlkQ cflbsf] nfuL nfebfos x'G5 .
of] afnL g]kfnsf] laleGg If]qdf Pp6f cToGt pkof]uL afnL xf] . t/fO{, leqL dB]z, tyf dWo]
kxf8L e]udf of] t/sf/Lsf] ?kdf k|of]u x'G5 eg] pRr kxf8L e]udf of] Pp6f k|d'v vfBfGgsf] ?kdf
k|of]u ug]{ klg k|rng 5 .
cfn' laleGg t/sf/Lx? ;+u laleGg kl/sf/sf] ?kdf k|of]u x'G5 . o;nfO{ ;a} ju{n] sl/a sl/a
;fn e/L g} cGo s'g} t/sf/L eGbf a9L k|of]u ug]{ ub{5g .
cfn'df k|z:t dfqfdf sfaf]{xfO{8]6 -*! k|ltzt_ kfO{G5 . h'g zl//sf] Sofnf]/L -pi0f zlQ _
k'lt{df 7'nf] e'ldsf v]Nb5 . cfn'df sfaf]{xfO{8]6sf] ;fy} k|f]6Lg-!=&%_, af];f]-)=!%_, SofNl;od -
!)mg/!))g_, DofUg]lzod -@)mg/!))g_, km;kmf]/; -$)mg/!))g, cfO{/g-)=& mg/!)), ;f]l8od
!!=( mg,kf]6fl;od - @&$ mg ,sk/ -)=@) mg _, uGws #& mg , Nsf]l/g !^ mg, le6fldg aL–!,
yfoldg )=! mg, le6fldg aL–@ )=)! mg - /fO{af]]Nkmf]leg_, le6fldg ;L–!& mg, gfol;g !=@ mg
kfO{G5 . o;af6 k|lt !)) u|fddf (( Sofnf]/L pknJw x'G5 . cfn' vfBfGg tyf t/sf/Ldf k|of]u x'g'sf]
;fy} o;af6 lrK; nufot cGo kl/sf/sf] ?kdf ;d]t k|of]u x'G5 . o;sf] ;fy} cf}Bf]lus kbfy{
cNsf]xn :6fr{ cflb pTkfbg ul/G5 .
auL{s/0f M– cfn'nfO{ tof/ x'g] cjlw cg';f/ l56f], dWo]d tyf l9nf] cjlw, af]qmfsf] /¨ /ftf], ;]tf]sf]
cfwf/df, prfO{ cg';f/ kxf8 tyf t/fO{df nufpg] lsl;dn], k|of]usf] cfwf/df lrK;, t/sf/Lsf] cfwf/df
juL{s/0f ul/Psf] 5 . To;}u/L afnL tof/ x'g] cjlwsf] cfwf/df cNksfnLg - *)–() lbg_, dWo] sfnLg
- ()–!!) lbg_ tyf l9nf] jf bL3{sfndf tof/ x'g] hft !!) lbg eGbf a9L nfUb5 . g]kfndf s]xL
k|rlnt cfn'sf hftx? lgDg cg';f/ 5g .
-s_ l56f] tof/ x'g] hftx?–
!= s'lk|m l;Gb'/L M–
l9nf] u/L tof/ x'g] t/fO{ If]qsf] nfuL of] Pp6f pQd hft xf] . o;sf] af]6 cUnf] sd k}mlng]
tyf afSnf] x'G5 . kft uf9f xl/of] /¨sf] x'G5 . sd pj{/fzlQm ePsf] df6f]df klg o;nfO{ nufpg
;lsG5 . 5f]6f] lbg cjlwsf] nfuL of] pko"Qm hft xf] . u]8f dWod cfsf/sf], xNsf /ftf] tyf uf]nf]
x'G5 . cf“vf ulx/f] tyf u'bL xn'sf k“x]nf] /¨sf] x'G5 . o;nfO{ clws ;do;Dd e08f/ ug{ ;lsG5 .
o;sf] pTkfbg $)) d]=6g= k|lt x]S6/ jf @) SjLG6n k|lt /f]kgL jf !$ SjLG6n k|lt s¶f ;Dd lng
;lsG5 .
@= v'dn /ftf] – @ M–
of] hft t/fO{ Pj+ leqL dB]zdf x'G5 . of] 5f]6f] cjlwdf tof/ x'g] hft xf] , o;sf] nfuL sl/a
(% lbg cjlw eP k'U5 / pTkfbg #^ d]=6g= k|lt x]S6/ 5 .
#= s'lk|m nflndf M
of] hft s'lk|m l;Gb'/L ;+u ldNbf] h'Nbf] hft xf] . afnL !)) lbgdf tof/ x'G5 . o;df u]8f l56f]
nfUb5 . ct M ^)–&) lbg b]lv g} lgsfn]/ pkof]u ug{ ;lsG5 . u]8f /ftf], uf]nf] tyf dWod cfsf/sf]
x'G5 . o;df cf“vf sd ulx/f], u]8f a9L /ftf] tyf /fd|f] x'G5 . o;sf] pTkfbg k|lt k|lt x]S6/ $))
SjLG6n jf k|lt /f]kgL @) SjL6n jf k|lt s¶f !# SjLG6n x'G5 .
-v_ dWod cjlwsf hftx?M–
!= 8]lh/] M–
of] klg l56f] x'g] hft xf] tyf kj{lto Pj+ t/fO{ b'a} If]qdf o;sf] v]tL ug{;lsG5 . o;sf] af]6
xf]rf], gkm}lng] tyf kftnf] x'G5 . 8f+7 dWod df]6fO{, kft rf}8f tyf xNsf k“x]nf] x'G5 . o;nfO{ sl/a
!!) lbg tof/ x'g nfU5 . o;df u]8fsf] lasf; l56f] x'G5 . u]8f xn'sf /ftf], lrNnf], nfDrf] x'G5 .
h;sf] cfsf/ Ps lt/ df]6f] / csf]{ lt/ kftnf] eP/ hfG5 . u'bL xn'sf k“x]nf] / ;fx|f] x'G5 . vfgsf]
nfuL of] hft ;a} eGbf :jflbnf] 5 .
@= sfl8{gn M–
l56f] tof/ x'g] t/fO{ tyf kj{lto If]qsf] nfuL of] pQd hft xf] . o;sf] af]6 cUnf], k}mlng] tyf
afSnf] x'G5 , 8f+7 df]6f], kft rf}8f tyf xl/of] afSnf] x'G5 . o;nfO{ sl/a !!) lbg tof/ x'g nfU5 .
o;df u]8fsf] lasf; l56f] x'G5 . u]8f xn'sf /ftf], nfDrf] cfsf/sf] x'G5 . o;sf] u'bL xn'sf k“x]nf] tyf
;fx|f] x'G5 . o;nfO{ l56f] vgL leqfpg' kb{5 . cGoyf u]8f k'm6g] tyf vf]qmf] x'g] ;Defjgf x'G5 .
o;af6 $) d]=6g= k|lt x]S6/ jf @) SjLG6n k|lt /f]kgL jf !$ SjLG6n k|lt s¶f pTkfbg lng ;lsG5 .
#= Pg=P;=cfO{= ! M–
of] Pp6f j0f{z+s/ hft xf] of] cf=j= @)%$.)%% df bf¨, ;Nofg tyf Ko'7fgsf] laleGg
xfjfkfgL If]qdf k|bz{g ul/Psf] yLof] . o;sf] af]6 cUnf] tyf l9nf] x'g] hft xf] . af]6 cUnf], km}lng] tyf
:j:y x'G5 . kft rf}8f, df]6f] tyf 8f+7 df]6f] x'G5 . kmn ;]tf] tyf 7'nf] x'G5 . o;sf] pTkfbg Ifdtf %)
d]=6g= k|lt x]S6/ jf @% SjL6n k|lt /f]kgL jf !^ SjLG6n k|lt s¶f x'G5 . of] hft 89'jf /f]usf] w]/}
xb;Dd k|lt/f]wL -cj/f]lw_ 5 .
$= Pg=P;=cfO{= # M–
of] hft klg Pg=P;=cfO{= ! ;+u ldNbf] h'Nbf] vfnsf] 5 / o;sf] pTkfbg Ifdtf%) d]=6g= k|lt
x]S6/ jf @% SjLG6n k|lt /f]kgL jf !^ SjG6n k|lt s¶f 5 .
%= Pg=P;=cfO{= ^ M–
Pg=P;=cfO{= ! h:t} 5 t/ kmnsf] af]qmf ;fx|f], afSnf] / cf“vf /ftf] u'nfjL /¨sf] x'G5 . o;sf]
pTkfbg Ifdtf %@ d]=6g= k|lt x]S6/ jf @^ SjLG6n k|lt /f]kgL jf !* SjLG6n k|lt s¶f 5 .
^= v'dn ;]tf] – ! M–
t/fO{, leqL dB]z, a]+zL, dWo Pj+ pRr kxf8df ug{ ;lsG5 . afnL tof/ x'g .of] hftsf] cfn'
tof/ x'g !!) lbg nfUb5 / pTkfbg #* d]=6g= k|lt x]S6/ 5 .
&= hgsb]j M–
of] hftsf] cfn' t/fO{, a];L, dWo Pj+ pRr kxf8df ug{ ;lsG5 . afnL tof/ x'gsf] nfuL !!)
lbg nfUb5 eg] pTkfbg #( d]=6g=k|lt x]S6/ x'g ;Sb5 . of] cfn' v'dn ;]tf] h:t} 5 .
-u_ l9nf] tof/ x'g] hftx?M–
!= s'lk|m Hof]tL M–
s'lk|m Hof]tL kj{lto If]qsf] nfuL clt pQd hft xf] . o;nfO{ tof/ x'g !!)–!@) lbg nfU5
. o;df u]8fsf] lasf; Psbd l56f] x'G5 . u]8f ;]tf], 7'nf], r]K6f] tyf c08fsf/sf] x'G5 . of] 89'jf
/f]usf] cj/f]ws xf] . clws aif{fn] klg o;sf] kmn s'lx+b}g tyf jf6{
-Wart_ /f]usf] cj/f]ws xf] o;nfO{ l56f] lgsfNg' k5{ . cGoyf kmn vf]qmf] / km'6g] ;Defjgf /xG5 . of]
hftsf] cfn' 89'jf /f]usf] klg s]xL xb ;Dd k|lt/f]wL xf] . o;sf] pTkfbg #) d=]6g= k|lt x]S6/ jf !%
SjLG6n k|lt /f]kgL jf !) SjLG6n k|lt s¶f pTkfbg lng ;lsG5 .
@= s'lk|m afbzfx M–
o; hftdf 89'jf ;xg ;Sg] clws Ifdtf 5 . af]6 km}lnPsf] afSnf] tyf cUnf] x'G5 . kft
rf}8f, 7'nf], xNsf xl/of] tyf 8f+7 slnnf] x'G5 . kmn uf]nf], xNsf k“x]nf], cf“vf uf9f /ftf] x'G5 . o;sf]
afnL !@) lbgdf tof/ x'G5 . o; af6 k|lt x]S6/ $) d]=6g= jf @) SjLG6n k|lt /f]kgL jf !# SjLG6n
k|lt s¶f pTkfbg lng ;lsG5 .
#= 6L ))!@M–
of] cfn' nfO{ hfkfgLh cfn' klg eGg] rng 5 . o;sf] af]6 7f8f] tyf uf9f xl/of] x'G5 . o:sf] kmn 7'nf]
/ftf] lrNnf] lgs} cfsif{s vfNsf] x'G5 .
$= d}Ugd af]g;M–
o;sf] af]6 cUnf] tyf lkmsf xl/of] /Ësf] x'G5 . kmnsf] cfsf/ dWod tyf s]lx nfDrf] k/]sf]
;]tf] x'G5 .
%= ck6'8]6M–
of] ;]tf] /Ësf] cfn' xf] . o:sf] af]6 cUnf] tyf lkmsf xl/of] / af]6 cln sl;Psf] x'G5 .
^= la6]M–
of] /ftf] cfn' xf] . o;sf] af]6 cUnf] tyf xl/of] x'G5 . kmnsf] cfsf/df 7'nf] x'G5 . pkef]Qmfx?n]
of] cfn' nfO{ la|6L; cfn' klg eGg] k|rng 5 .
&= :yflgo uf]nf] /ftf]M–
o;sf] af]6 7f8f] k/]sf], alnof] / kft uf9f xl/of] x'G5 . af]6 l5lkPtf klg o:sf] af]6df cfn'e]8f
nfUb}g . cfn'sf] bfgf ;fgf] uf]nfsf/ t/ b'a} 6'Kkf clnst p7]sf] h:tf] b]lvG5 . of] hftsf] cfn'
df};dLdf s]lx u8a8L x'gf ;fy laleGg lsl;dsf /f]ux?n] cfqmd0f ug{ yfNb5 .
hUufsf] tof/LM
lap /f]Kg' cl3 vghf]t ug]{ eg]sf] la?jfn] kf}li6s cfxf/ tTj lng] 7fp+df h/f l56f] / /fd|f] aLpsf]
Jof8 tof/ ug'{ xf] . tfklg oL b'O{ laeflht sfd dWo] Pp6f cyjf b'a} slt k6s rflxG5 eGg] s'/f
df6f]sf] lsl;d, lr:ofgsf] l:ytL O{Toflbdf e/ kb{5 . a9L vghf]t ugf{n] df6f]sf s0fx? Psbd vf+lbP/
sl;g hfg ;S5 h;af6 lgDg lnlvt glthf x'g hfG5 .
 6';f l9nf] lg:sg .
 sd ultnf] la?jf .
 h/f ulx/f] hfg / cfn' kmNg lg?T;fxL x'g] / cfn' kmNg] ulx/fO{ sd x'G5 .
 vfgf ;f]:g] h/fx? sd lasl;t x'G5g .
 df6f]sf] lr:ofg / xfjf sd x'g hfG5 .
 h/fsf] ePsf] If]qdf df6f]sf] tfkfqmd al9 x'G5 .
 pTkfbsTj 36g hfG5 .
la?jf pd|g cuf8L vghf]t eg]sf] aLp /f]kL ;s]kl5 la?jf pd|g'cl3 ef/L aiff{ ePsf] v08df
vf;u/L xNsf df6f]df 8Nnf kmf]g]{ xf] .
la?jf pd|L ;s]kl5 vghf]t eg]sf] 3f+; lgoGq0f ug{ / 8ofË agfpg ug]{ sfd xf] . hxf+ l;rfO 5 /
;Dej 5, To; If]qdf 8ofË agfP/ cfn' /f]Kg v]t tof/ ul/G5 . t/ cl;lrt If]qdf h/f nfUg]
7fp+df lr:ofg agfpg nfO{ ;dy/ Jof8dfg} cfn' /f]Kg] ul/G5 . 8ofË agfpgfn] lgDg lnlvt
kmfO{bfx? x'G5g .
 l;rfO ubf{ cyjf aiff{ x'+bf kfgLsf] /fd|f] lgoGq0f x'G5 .
 h/f nfUg] 7fp+df df6f]sf] lr:ofg ;+/If0f x'G5 .
 xl/of] cfn'sf] ;+Vof sd x'G5 .cfn' a9g] efudf df6f]sf] tfkfqmd 7Ls dfqfdf sfod x'G5 .
/f]Kg] lap a:t'sf] tof/LM
/f]Kg' eGbf cuf8L 6';fpg] / sf6g] h:tf cg]sf}+ lap pkrf/x? ul/G5 .
6';fpg] sfd M olb af]6 l56f] pdfg'{ 5 eg] aLp /f]Kg' eGbf cl3 6';fpg nfO{ /fVg h?/L x'G5 .
aLp cfn' sDtLdf cf+vf v'n]sf] x'g' kb{5 . 6';f sl/a !.@ ;] =dL cyjf cfwf O{Gr nfdf] ePdf cem} /fd|f]
x'G5 . 6';f alnof] x'g' kb{5 . lsgeg] /f]Kg] a]nfdf 6';;f ef+r]/ cyjf 3fp rf]6 nfu]/ /f]usf lhjf0f'n]
cfqmd0f ug{ gkfpg . pHofnf] / dWod tfkfqmddf alnof / xl/of 6';fsf] lasf; x'G5 . aLp zfl//Ls
pd]/n] k'/fgf] x'g] a]nfdf /f]Kg' eGbf klxn] 6';fpg nufpg' kb{5 .
cfn'sf] aLp sf6g]M aLpsf] cfn' sf6g] w]/} 7fp+df rlncfPsf] ;fdfGo rng g} xf] . of] k|rngn] ubf{
cfn' jfnLdf Psf tL/ /f]u km}nfpg] sfd ub{5 eg] csf]{ tL/ sf6LPsf] aLpg} ;8g hfg] x'G5 .
aLp s'lxg] / /f]u sd ug{sf] nfuL tnsf a'+bfx?df Wofg lbg' h?/L x'G5 .
 k'/fgf] cfn'nfO{ sf6g' x'+b}g .
 w]/} /f]usf hLjf0f' ePsf] aLp cfn' gsf6g] .
 sfl6Psf ;tx nfO{ ;'Sg glbg] .
 cfn' sf6g' jg]{ l:ytLdf tLvf] /f]u /lxt kf/]sf] rSs'sf] k|of]u ug]{ .
 cfn' sf6g' eGbf klxn] /f]u lgjf/s pkrf/ ug]{ .
 /f]Kg' eGbf @ lbg klxn] aLp cfn' sf6g] / sl/j !% l8u|L ;]G6Lu|]8 tfkfqmd ePsf] 7fp+df /fv]/ kq
hDg lbg] .
 k|To]s aLpsf] 6'qmfdf @ b]lv # j6f 6';f /xg lbg] .
 tfhf sf6LPsf] ;txdf 8fO{y]g Pd $% jf a]le:6Lg @ b]lv # u|fd k|lt ln6/ kfgLdf 3f]n agfO{
pkrf/ ug]{ .
aLpsf] ;fO{h, aLpb/ / /f]Kg] b'/LM
-s_ aLpsf] ;fO{h - k|sf/_
@% blv %) u|fd ;fO{h ePsf] aLpsf] 6'qmf cS;/ u/L cfn' pTkfbgsf nfuL k|of]u ug'{ a]; x'G5 .
-v_ aLp b/
/f]Kg] b'/L aLpsf] ;fO{h Ps /f]kgLsf] nfuL rflxg] aLp
^% x !% !) u|fd %) s]=hL
&) x @) @) ,, &) ,,
&) x @% @) ,, %% ,,
&) x @% @% ,, &) ,,
&) x @% #) ,, *) ,,
&) x @% $) ,, !)%,,
&% x #) %) ,, !!),,
/f]Kg] ;doM
cfn' /f]Kg] ;do d'Vo u/L /f]Kg] a]nf / To;kl5 eI{ /xg] tfkfqmd /]s8{df e/ kb{5 . la?jf x's{g]
laleGg ;dosf] cfaZos tfkfqmd nfO{ ;'xfpg] u/L /f]Kg] sfo{ tflnsf ldnfpg' kg]{ x'G5 . lsgeg] la?jf
x's{g] laleGg ca:yfsf] df6f]sf] tfkqmdn] 6';f pd|g], h/f a9g], cfn' aGg] / a9g] tyf cGtdf
pTkfbsTjnfO{ c;/ kf5{ . /f]Kg] lbgn] klg vlgh cfxf/f tTjx? vf;u/L gfO{6|f]hg ;+u cfk;L n]gb]g
k|s[ofdf c;/ ub{5 .
 la?jf pd|g] / lasf; x'g] b]lv cfn' aGg] ;do ;Dd df6f]sf] tfkfqmd a9L ePdf l56f] pd|g] / a9g]
x'G5 , t;y{ oL a]nfdf tfkfqmd 36g' afG5lgo x'+b}g .
 cfn' aGg] / o;sf] lasf; x'g] ca:yfdf df6f]sf] tfkfqmd sd x'g' cfn' kmNgsf nfuL a9L ;'xfp+bf]
x'G5 . o; a]nfdf a9L tfkfqmd ePdf pTkfbsTj 36g hfg] x'G5 .
 cfn' 7'nf] eP/ a9g] / l5KkLg ;'?x'g] avtdf df6f]sf] tfkfqmd a9L ePdf pTkfbsTj a9L x'G5 .
 /f]Kg] ;dodf xfjfsf] tfkfqmd a9L eof] eg] pd|g] / To;kl5 a9g] ;dodf c;/ kfb{5 .
 t/fO{ If]qdf /f]Kg] ;do To;a]nf x'G5, ha clwstd tfkfqmd #)—#@ l8u|L ;]Nl;o; x'G5 / cfn'
aGg Tolta]nf x'G5, ha Go"gtd tfkfqmd !%—@) l8u|L ;]Nl;o; x'G5 .
 kxf8df clwstd tfkfqmd @)—@@ l8u|L ;]Nl;o; / Go"gtd tfkfqmd !@—!% l8u|L ;]Nl;o; k'Ubf
cfn' /f]Kg] sfd z'? x'G5 .
 vf; cfn' /f]Kg] ;do pRr kxf8df==============r}q / a}zfv, h]i7 / cfiff9, kmfNu'0f / r}q .
 ,, ,, dWo] kxf8df============== df3 / kmfNu'0f, efb| dlxgf .
 ,, ,, tNnf] kxf8df============= sflt{s / d+l;/ dlxgf .
 ,, ,, t/fO{df===================== sflt{s, d+l;/ / kf}if dlxgf .
cfn' /f]Kg] tl/sfM
 p7fO{Psf] 8ofË - Jof8_ leq 3';f/]/ .
 klxnf] ;dy/ Jof8df /f]Kg] / To;kl5 5f]Kg ps]/f lbg] .
 ;dy/ hldgdf s'n];f] agfpg], To;kl5 dn / aLp xfNg] df6f]n]] 5f]Kg] / ;Dofpg] .
 hldg vg]/ v's'nf] agfpg], To;kl5 dn / aLp xfNg] df6f]n] 5f]Kg] / ;Dofpg] .
 df6f]sf] l9:sf] agfP/ aLp 3';fP/ /f]Kg] .
cfn'sf] aLof+ af6 cfn' v]tL k|lalw
k[i7e"ldM–
cfn' Ps t/sf/Lsf] ?kdf nLO{g] afnL xf] . o;df kfO{g] kf}i6Lssf] b[i6Lsf]0fn] cfn' Ps pQd
vfB kbfy{df klg ulgG5 . o;df pknJw x'g ;Sg sfaf]{xfO{8|]6 k|f]6Lg tyf vlgh kbfy{n] ubf{ vfBfGgsf]
cefjdf o:sf] lgs} 7'nf] dxTj x'g cfp+5 . csf]{ cy{df eGg' kbf{ cfn' Ps ;a} t/sf/Lsf] /fhf xf] .
lsgeg] h'g;'s} t/sf/Ldf klg of] ;lhn} ldNg ;Sb5 / :jfp+5 klg . cfn' lxdfnL e]usf dflg;x?sf]
nfuL vfBfGgsf] abnfdf k|of]u u/]sf] kfO{G5 . o;sf] cnfjf o:tf :yfgx?df cfn's} bfn / cfn's} crf/
agfO{ vfg] klg Tolts} rng b]lvG5 . g]kfn ef}uf]lns w/ftlno Pad hnafo"sf] k|r'/ lalawtfsf] /
las6tfsf] b]z ePsf] x'gfn] clwstd s[ifs ;+Vofdf Go"gtd] e"–:jldTj, cw{ a]/f]huf/ tyf a]/f]huf/
dlxnfx?sf] afx'Notf ePsf]n] pQm hgzQmLnfO{ kl/rfng ug{sf] nfuL laBdfg u'0f:t/ o"Qm aLp cfn'sf]
cefjnfO{ kl/k"lt{ ug{ "laof+ af6 cfn' v]tL" u/L sd eGbf sd nufgL ug]{ / pTkfbsTjdf a[l4 Nofpg
;lsPsf] v08df s[lif If]qsf] lasf;df 7'nf] ;]jf 6]jf ldNg ;Sg] b]lvG5 .
cfn'sf] aLof+ eg]sf] s] xf] ?
cfn'sf] af]6df km'n nfu]/ uf]ne]8f h:tf] kmn kmNb5 / oLg} kmn leq ePsf aLof+x?g} vf;
cfn'sf] aLp tyf aLof+ x'g . oL aLof+x? nfO{ ;fjwfgL ;+u pkof]u u/]/ cfn' v]tL Joa;foLs :t/df
;Dej x'g yfn]sf] 5 .
cfn'sf] laof+ af6 v]tL ubf{ x'g] kmfO{bfx?M–
 Ps /f]kgL If]qkmnsf] nfuL ;fgf ;fgf cfn'sf] bfgf -k|L a]l;s l;8_ tof/ kfg{sf] nfuL @ u|fd dfq
cfn'sf] aLof+ k|ofKt x'G5 eg] Ps /f]kgL If]qkmnsf] nfuL Jof8df a]gf{ tof/ kf/L /f]Kgsf] nfuL $=%
u|fd aLof+ k|ofKt x'G5 . h;n] ubf{ s'n pTkfbg nfutnfo{ 36fpg d4t ub{5 .
 cfn'sf] aLof+ Ps :yfg af6 csf]{ :yfgdf ;lhn} ;+u x'nfs jf vNtLd} af]s]/ nfg ;lsG5 .
 aLof+ af6 cfn' v]tL ubf{} e08f/sf] ;dZof sd x'g'sf] ;fy} e08f/0f vr{ hf]luG5 .
 aLpsf] nfuL k|of]u x'g] cfn' vfgsf] nfuL k|of]u ug{ ;lsG5 .
 cfn'df x'g] laleGg xflgsf/s /f]u tyf sL/fn] afnL ;vfk kfg{ ;Sb5 . cfn'sf] aLof+df o:tf] /f]u
tyf sL/fx? nfUg] 8/g} x'+b}g / ePtf klg aLp pkrf/ ug{ ;lhnf] x'G5 .
u'0f:tl/o aLp cfn'sf] cefjn] cfn' v]tL x'g g;s]sf] 7fp+x?df cfn' v]tLsf] la:tf/sf nfuL aLof+ Ps
lasNk x'g ;Sb5 .
 cfn'sf] aLof+x? a0f{z+s/ hftsf] x'g] x'gfn] / 89'jf /f]u ;xg ;Sg] ePsf]n] o;sf] k|of]u ubf{ cfn'sf]
pTkfbsTj a9L b]lvPsf] 5 . t;y{ cfn' v]tL af6 s'n cfDbfgL a9L x'G5 .
xfn k|rlnt cfn' aLof+sf hftx?M–
-s_ Pr=kL=o; ../^&
-v_ Pr=kL=o; ./!#
g;{/L Jof8sf] tof/LM–
/fd|/L vghf]t u/L Ps dL6/ rf}8fO{ / cfaZostf cg';f/sf] ndfO{ ePsf] Jof8 agfpg' xf]; .
;fwf/0ftof dflyNnf] ;txsf] df6f]df laleGg lsl;dsf /f]usf lhjf0f', sL/f tyf 3f+;sf aLpx? x'g
;Sg] ePsf]n] sl/a $ OGr hlt dfyLsf] ;txsf] df6f] x6fO{ lbg' xf]; .
ld>0f tof/ ug{sf] nfuL cGo 7fp+ af6 hldgsf] ;tx eGbf @ lkm6 tnsf] df6f] vg]/ Nofpg'
xf]; clg o; df6f]df ! efu /fd|/L kfs]sf] uf]a/ dn, k|lt au{ ld6/sf] b/df l8=P=kL !& u|fd, o"l/of !@
u|fd / Do"l/o6 ckm kf]6f; !& u|fd xfnL /fd|/L df6f]df ldnfpg' xf]; . o;/L ldnfPsf] df6f] @ OGr htL
cUnf] x'g] u/L Jof8sf] lgdf{0f ug'{ xf]; / /fd|/L ;Dofpg' xf]; .
aLp b/M–
Ps /f]kgL hUufsf] nfuL ;fgf ;fgf cfn'sf] bfgf pTkfbg ug{ !@ au{ ld6/ / @ u|fd cfn'sf]
aLof+ k|ofKt x'G5 / o; af6 sl/a $) s]=hL ;fgf ;fgf cfn'sf] aLp -k|L a]l;s kf]6of6f] l;8_ pTkfbg
ug{ ;lsG5 . olx aLp csf]{ aif{ Ps /f]kgL If]qkmndf cfn' v]tL ug{ k'Ub5 . a]gf{ pTkfbgsf] nfuL $=%
u|fd cfaZos kb{5 .
aLof+ s;/L /f]Kg]?
cfn'sf] aLof+nfO{ Jof8df /f]Kg' eGbf Ps lbg cufa} ;kmf kfgLdf lehfP/ /fVg' xf]; . tof/
ul/Psf] Jof8sf] df6f] ;'Vvf 5 eg] xNsf tj/n] l;rfO{ ug'{xf]; -df6f]df lr:ofg x'g' kb{5 eGg] s'/f
ge'Ng' xf];_ aLof+ /f]Kbf ;fjwfgL ;+u Ps aLof+ b]lv csf]{ aLof+sf] b'/L !=% -8]9_ O{Gr / Ps nfO{g b]lv
csf]{ nfO{gsf] b'/L !) O{Gr sfod /fVg' xf]; . aLp /f]Kbf ;f]emf] kf/]/ xftsf] rf]/ cf}+nfn] s'n];f] agfpg'
xf]; clg k|To]s 8f]adf @.# bfgf cfn'sf] aLof+ v;fNg' xf]; . aLp v;fNg] sfd k'/f x'gf ;fy a'/a'/fp+bf]
dn cyjf cuf8L agfO{Psf] dn df6f]sf] ld>0fn] xNsf ;+u 5f]kL lbg' xf]; .
5fkf] lbg] sfdM–
cfn'sf aLof+x? /fd|f] ;+u pdfg{sf] nfuL kfgLn] lehfPsf] h'6sf] af]/f , k/fn jf ;'s]sf] v/n] aLof+ gpd|]
;Ddsf] nfuL Jof8 5f]kL /fVg' xf]; / Jof8df lr:ofg sfod} /fVgsf] nfuL xhf/Ln] b}lgs jf Ps lbg
la/fP/ kfgL lbg ge'Ng' xf]; . o;/L nufO{Psf] cfn'sf] aLof+ pd|g a9Ldf Ps xKtf nfUg ;Sb5 t/ aLof+
pd|] xf]nfgsL elg $.% lbg k'Ugf ;fy Ps 5]p af6 5fkf] x6fO{ lgofn]/ x]g'{ kb{5 / pd|L ;s]sf] eP xNsf
tj/n] 5fkf] x6fO{ lbg' kb{5 . o:sf] sfd ;s]e/ lbp+;f] s8f 3fddf ug'{ x'+b}g .
uf]8d]n ug]{M–
uf]8d]nsf] qmddf emf/x? ;fjwfgL ;+u pv]Ng' xf]; . Ps} 7fp+df w]/} a]gf{ pd|]sf /x]5g eg] ultnf]
a]gf{nfO{ 5f8L c? pv]n]/ x6fO{ lbg' xf]; . /f]u nfUg] ;Defjgf b]lvPsf 8fO{y]g Pd–$% cyjf a]le:6Lg
@=% u|fd k|lt nL6/ kfgLsf] b/df 3f]n agfO{ la?jfsf] h/f ;d]t leHg] u/L 8|]GrLË u/L lbg' xf]; .
o"l/of dn lbg] sfdM–
cfn'sf] la?jf pd|]sf] @ xKtf kl5 /fd|f] ;+u ;k|]sf] gkfO{Pdf ! u|fd ol/of k|lt nL6/ kfgLsf] b/df 3f]n]/
:k|] ug'{ xf]; .
la?jf ;fg]{sfdM–
sl/a @%–#) lbgsf la?jfx? :yfgfGt/ ug{ nfossf x'G5g . ;/b/ Ps /f]kgLsf] nfuL $%)) la?jf
cfaZos kb{5 . oL la?jf kl/k"lt{ ug{ sl/a $=% au{ld6/ If]qkmnsf] Jof8 cfaZos kb{5 . la?jf
;fg{sf] nfuL &.* O{Gr p7]sf] @ lkm6 km/ssf] 8ofË agfO{ Ps a]gf{ b]lv csf]{ a]gf{sf] b'/L *.( O{Gr km/s
kf/L a]gf{ ;fg'{ xf]; .
ps]/f lbg] sfdM–
la?jf ;f/]sf] @%.#) lbgdf klxnf] ps]/f, csf]{ @% lbgdf bf]>f] ps]/f / o;sf] @).@% lbgdf t]>f] ps]/f
lbg' kb{5 . sl/a () lbgdf cfn' vGg ;lsg] x'G5 .
cfn'sf] e08f/0f tyf ahf/ Joa:yfkg
c? afnLsf] t'ngfdf cfn' Ps} k6s tof/ x'g] afnL ePsf] x'gfn] Ps} k6sdf cfn' vgL leqofpg] sfd
jf ahf/df laqmL ug]{ sfd u/L xfNg' kb{5 . olb cfn' t'?Gt laqmL x'g ;s]g eg] s'lxg / sL/f nfUg
af6 arfO{ /fVg plrt lsl;dsf] e08f/sf] Joa:yf x'g h?/L x'G5 .
cfn' e08f/0f ubf{ Wofg lbg' kg]{ s'/fx?M
!= vfg] cfn'sf] nfuL c+Wof/f] tyf 708f 7fp+ e08f/0fsf] nfuL pko"Qm x'G5 .
@= aLp cfn'sf] nfuL e08f/0f ubf{ pHofnf] cfpg] 7fp+ t/ ;f]em} 3fd gkg]{ 7fp+ x'g' k5{.
#= e08f/ sf]7df lr;f] cfjxjf x'g' h?/L x'G5 .
$=cfn' e08f/ ug]{ sf]7f xfjfbf/ x'g' kb{5 hxf+ lr;f] xfjf tn af6 l5g]{ / tftf] xfjf dfyL af6 hfg
;Sg] u/L sf]7fsf] k|aGw ldnfpg' kb{5 .
%= cfn' e08f/ ug]{ sf]7fdf 3fd kg{ lbg' x'+b}g / kfgL tyf w'+jf /lxt x'g' kb{5 .
cfn' e08f/sf tl/sfx?M
!= lzt e08f/ M—o; lsl;dsf] e08f/sf] nfuL laB'tLo zQmLsf] cfaZos kg]{ x'G5 . ctM lah'nL gePsf]
:yfgx?df of] k|sf/sf] e08f/ c;Dea x'G5 . o; lsl;dsf] e08f/df cfn' /fVgsf] nfuL cfn' l5KkLPsf]
gsf6LPsf], s'g} klg bfu gnfu]sf],gv'O{lnPsf] / cfn' ;8fpg] vfNsf lhaf0f' gePsf] x'g' kb{5 . o;
vfNsf] e08f/df ;fk]IfLs cfb|tf *)—() k|ltzt, tfkfqmd @—% l8u|L ;]Nl;o; sfod ug{ h?/L x'G5
.o;f] ugf{n] e08f/ ul/Psf] cfn' 6';fp+b}g / rfp/L kg]{ af6 klg arfp+5.
@= /:6Ls e08f/ . :yflgo e08f/M— o; lsl;dsf] e08f/ lztn 7fp+ vf; u/]/ ?vsf] 5xf/L jf 3/
tfy uf]7sf] 5xf/Ldf kg]{ u/L k/fn cyjf ux'+sf] 5jfnLsf] 5fgf agfO{ /flvG5 . o; lsl;dsf] e08f/
sf7sf] %—& cf]6f sf7sf] tvtf jf v08x? agfO{G5 . oL v08x? sf7sf 6f]s/L h:tf b]lvG5g . olx
6f]s/L dfyL cfn' lkmhfP/ /flvG5 .
ahf/ Joa:yfkgM— xfd|f] b]zsf] kl/k|]SIfdf laleGg ef}uf]lns If]qx?df laleGg df};d cg';f/ cfn' v]tL
ul/G5 . laleGg xfjfkfgL kfO{g] ePsf]n] k|fs[lts a/bfg sf] sf/0f nuftf/ tfhf cfn'sf] cfk"tL{ aif}{e/L
ug{ ;lsG5 . cfn' pTkfbg If]qdf df};dL pTkfbg / vkt If]qdf a]df};dL vkt e} lbgfn] vfg] cfn'sf]
Jofkf/ /fd|f] 5 . laleGg 7fp+sf] :yfgLo ahf/ efpsf] l7s l7s hfgsf/L s[ifsx? nfO{ pknJw x'g
;s]sf] v08df pgLx?n] plrt d'No kfO{ k|ofKt dfqfdf cfDbfgL a9fpg ;Ifd x'g ;Sg]5g .
ahf/sf] lsl;dM—
!= ;6xL ahf/M— b'u{d kxf8L If]qx?df cem} klg k/Dk/fut ?kdf cfn'sf] Jofkf/ ul/g] k|rng 5 . pRr
kxf8 / oftfoft ;'lawf gePsf n]sfnL If]qx?df pTkflbt cfn' dWo] vf]r tyf a];L If]qx?df af]s]/
nfg] / pQm cfn' af6 wfg, ds}, ux'+, sf]bf] cflb vfBfGg ;+u ;f6]/ Jofkf/ ug]{ k|rng laBdfg 5 .
@= u|fdL0f jf :yflgo ahf/M—cfn' pTkfbg If]qsf] j/k/ k|f/DeLs jf u|fdL0f ahf/ /x]sf] x'G5 .
pTkfbsx?n] cfn' vGg] lalQs} tf}n g36f]; eGgfsf nfuL o:tf] ahf/df laqmL ug]{ ub{5g .
#= ;+sng ahf/M— oL ahf/x? s[ifsx?sf] nfuL Hofb} dxTjk"0f{ x'G5g . o:tf ahf/x? kxf8sf] km]bL jf
cfn' pTkfbg If]qsf] lardf cal:yt x'g ;Sb5g . o:tf ahf/df pTkfbsx?n] :yflgo oftfoft sf]
;fwg fj af]s]/ nuL ;+sng stf{nfO{ laqmL ub{5g .
$= yf]s jf d'Vo ahf/M—o:tf] ahf/x? b]zsf] d'Vo d'Vo zx/df laBdfg 5g . h:} sf7df08f}sf]
sfnLdf6L, kf]v/f , a'6jn, e}/xjf , g]kfnuGh, la/uGh, la/f6gu/ cflb.
a]df};dL ahf/M—kxf8df :yfgLo prfOsf] cfwf/df a}zfv dlxgf b]lv cfiff9 dlxgf ;Dd cfn' vGg] sfd
x'G5 . o; ;dodf cfn' lg}s} ;:tf] dflgG5 . a}zfv, h]i7df vg]sf] cfn' lzt e08f/df /fv]/ efb| b]lv
sflt{s ;Dd a}df};dL cfn'sf] ?kdf ahf/df dxËf] efpdf laqmL ul/G5 .
 pkTosf / xf]rf vf]r a];Lx?df sflt{s dlxgfdf cfn' vGg] sfd x'G5 . of] cfn'n] lgs} /fd|f] efp
k|fKt ub{5 .
 t/fO{ If]q af6 kf}if dlxgfdf k|z:t cfn' ahf/df cfp+5 / o;a]nf cfn'sf] ahf/ efp k|efljt x'g
yfNb5 .
 kxf8 af6 km]/L r}q dlxgf b]lv cfn' ahf/df cfO{ k'Ub5 .
 g]kfndf d+l;/ dlxgf b]lv cfiff9 ;Dd tfhf cfn' ahf/df kfO{g] ePsf] x'gfn] e08f/ u/]sf] cfn' efb|
b]lv sflt{s ;Dd ahf/ efp kfp+5g .

More Related Content

What's hot

10. epidemics dks 10
10.  epidemics dks 1010.  epidemics dks 10
10. epidemics dks 10DIPECHO Nepal
 
Guidelines for Transforming Traditional Village into Eco-Village
Guidelines for Transforming Traditional Village into Eco-VillageGuidelines for Transforming Traditional Village into Eco-Village
Guidelines for Transforming Traditional Village into Eco-VillageWOREC Nepal
 
Nepalese Cooperative act 2072, My opinion and sugestion
Nepalese Cooperative act 2072, My opinion and sugestionNepalese Cooperative act 2072, My opinion and sugestion
Nepalese Cooperative act 2072, My opinion and sugestionDr. Gyanendra Prasad Paudel
 
3. sd for disaster dks 3
3. sd for disaster dks 33. sd for disaster dks 3
3. sd for disaster dks 3DIPECHO Nepal
 
Jagga prapti-act
Jagga prapti-actJagga prapti-act
Jagga prapti-actDPNet
 
38 issue of paryawaran
38 issue of paryawaran38 issue of paryawaran
38 issue of paryawaranDPNet
 
Goat Farming In Nepal
Goat Farming In NepalGoat Farming In Nepal
Goat Farming In NepalLokendra Badu
 
Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)
Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)
Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)Rajesh Koirala
 
Aksharica - 069 (अक्षरिका - ०६९)
Aksharica - 069 (अक्षरिका - ०६९)Aksharica - 069 (अक्षरिका - ०६९)
Aksharica - 069 (अक्षरिका - ०६९)Rajesh Koirala
 
Aksharica - 027 (अक्षरिका - ०२७)
Aksharica - 027 (अक्षरिका - ०२७)Aksharica - 027 (अक्षरिका - ०२७)
Aksharica - 027 (अक्षरिका - ०२७)Rajesh Koirala
 
Returning home: Children and their parents talk about reintegration
Returning home: Children and their parents talk about reintegrationReturning home: Children and their parents talk about reintegration
Returning home: Children and their parents talk about reintegrationRamesh Bhandari
 
NFDN Regional publication
NFDN Regional publicationNFDN Regional publication
NFDN Regional publicationUttam Siwakoti
 

What's hot (19)

10. epidemics dks 10
10.  epidemics dks 1010.  epidemics dks 10
10. epidemics dks 10
 
Guidelines for Transforming Traditional Village into Eco-Village
Guidelines for Transforming Traditional Village into Eco-VillageGuidelines for Transforming Traditional Village into Eco-Village
Guidelines for Transforming Traditional Village into Eco-Village
 
Role of children for child friendly school
Role of children for child friendly schoolRole of children for child friendly school
Role of children for child friendly school
 
Cauliflower cultivation (kauli)
Cauliflower cultivation (kauli)Cauliflower cultivation (kauli)
Cauliflower cultivation (kauli)
 
Booklet cancer (2)
Booklet cancer (2)Booklet cancer (2)
Booklet cancer (2)
 
Nepalese Cooperative act 2072, My opinion and sugestion
Nepalese Cooperative act 2072, My opinion and sugestionNepalese Cooperative act 2072, My opinion and sugestion
Nepalese Cooperative act 2072, My opinion and sugestion
 
3. sd for disaster dks 3
3. sd for disaster dks 33. sd for disaster dks 3
3. sd for disaster dks 3
 
Booklet of diabetes final pcs nepali
Booklet of diabetes final pcs nepaliBooklet of diabetes final pcs nepali
Booklet of diabetes final pcs nepali
 
Jagga prapti-act
Jagga prapti-actJagga prapti-act
Jagga prapti-act
 
saptahik
saptahik saptahik
saptahik
 
38 issue of paryawaran
38 issue of paryawaran38 issue of paryawaran
38 issue of paryawaran
 
Goat Farming In Nepal
Goat Farming In NepalGoat Farming In Nepal
Goat Farming In Nepal
 
Third Eye Volunteer Nepal
Third Eye Volunteer NepalThird Eye Volunteer Nepal
Third Eye Volunteer Nepal
 
Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)
Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)
Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)
 
Aksharica - 069 (अक्षरिका - ०६९)
Aksharica - 069 (अक्षरिका - ०६९)Aksharica - 069 (अक्षरिका - ०६९)
Aksharica - 069 (अक्षरिका - ०६९)
 
Aksharica - 027 (अक्षरिका - ०२७)
Aksharica - 027 (अक्षरिका - ०२७)Aksharica - 027 (अक्षरिका - ०२७)
Aksharica - 027 (अक्षरिका - ०२७)
 
Returning home: Children and their parents talk about reintegration
Returning home: Children and their parents talk about reintegrationReturning home: Children and their parents talk about reintegration
Returning home: Children and their parents talk about reintegration
 
Returning home: Children and their parents talk about reintegration
Returning home: Children and their parents talk about reintegrationReturning home: Children and their parents talk about reintegration
Returning home: Children and their parents talk about reintegration
 
NFDN Regional publication
NFDN Regional publicationNFDN Regional publication
NFDN Regional publication
 

Similar to Vegetables manual for ffs

10. epidemics dks 10
10.  epidemics dks 1010.  epidemics dks 10
10. epidemics dks 10DPNet
 
Case study dipecho v upca
Case study dipecho v upcaCase study dipecho v upca
Case study dipecho v upcaDIPECHO Nepal
 
Aksharica - 011 (अक्षरिका - ०११)
Aksharica - 011 (अक्षरिका - ०११)Aksharica - 011 (अक्षरिका - ०११)
Aksharica - 011 (अक्षरिका - ०११)Rajesh Koirala
 
Aksharica - 030 (अक्षरिका - ०३०)
Aksharica - 030 (अक्षरिका - ०३०)Aksharica - 030 (अक्षरिका - ०३०)
Aksharica - 030 (अक्षरिका - ०३०)Rajesh Koirala
 
परदेशीको कथा
परदेशीको कथापरदेशीको कथा
परदेशीको कथाUmesh Maharjan
 
Okra production (रामतोरिया / भिन्दी)
Okra production (रामतोरिया / भिन्दी)Okra production (रामतोरिया / भिन्दी)
Okra production (रामतोरिया / भिन्दी)Lokendra Badu
 
Aksharica - 121 (अक्षरिका - १२१)
Aksharica - 121 (अक्षरिका - १२१)Aksharica - 121 (अक्षरिका - १२१)
Aksharica - 121 (अक्षरिका - १२१)Rajesh Koirala
 
Rice-Tips-Nepal.pdf
Rice-Tips-Nepal.pdfRice-Tips-Nepal.pdf
Rice-Tips-Nepal.pdfsamikshya22
 
Broad leaf mustard farming (रायो)
Broad leaf mustard farming (रायो)Broad leaf mustard farming (रायो)
Broad leaf mustard farming (रायो)Lokendra Badu
 
aaha sanchar weekly 10 , rukum
aaha sanchar weekly 10 , rukumaaha sanchar weekly 10 , rukum
aaha sanchar weekly 10 , rukummegraj khadka
 
आलु खेति.ppt
आलु खेति.pptआलु खेति.ppt
आलु खेति.pptChandraThagunna1
 
Capsicum farming (भेडेंखूर्सानी खेती)
Capsicum farming (भेडेंखूर्सानी खेती)Capsicum farming (भेडेंखूर्सानी खेती)
Capsicum farming (भेडेंखूर्सानी खेती)Lokendra Badu
 
11. windstromet dks 11
11. windstromet dks 1111. windstromet dks 11
11. windstromet dks 11DPNet
 
11. windstromet dks 11
11. windstromet dks 1111. windstromet dks 11
11. windstromet dks 11DIPECHO Nepal
 
Nepal pokhara armala sinkhole investigation final-report
Nepal pokhara armala sinkhole investigation final-reportNepal pokhara armala sinkhole investigation final-report
Nepal pokhara armala sinkhole investigation final-reportBhim Upadhyaya
 
Aan edmcbdp training mannual 2004
Aan edmcbdp training mannual 2004Aan edmcbdp training mannual 2004
Aan edmcbdp training mannual 2004edmnepal
 

Similar to Vegetables manual for ffs (20)

Post harvest veg
Post harvest vegPost harvest veg
Post harvest veg
 
10. epidemics dks 10
10.  epidemics dks 1010.  epidemics dks 10
10. epidemics dks 10
 
Case study dipecho v upca
Case study dipecho v upcaCase study dipecho v upca
Case study dipecho v upca
 
micronutrient.pptx
micronutrient.pptxmicronutrient.pptx
micronutrient.pptx
 
Aksharica - 011 (अक्षरिका - ०११)
Aksharica - 011 (अक्षरिका - ०११)Aksharica - 011 (अक्षरिका - ०११)
Aksharica - 011 (अक्षरिका - ०११)
 
Aksharica - 030 (अक्षरिका - ०३०)
Aksharica - 030 (अक्षरिका - ०३०)Aksharica - 030 (अक्षरिका - ०३०)
Aksharica - 030 (अक्षरिका - ०३०)
 
परदेशीको कथा
परदेशीको कथापरदेशीको कथा
परदेशीको कथा
 
Okra production (रामतोरिया / भिन्दी)
Okra production (रामतोरिया / भिन्दी)Okra production (रामतोरिया / भिन्दी)
Okra production (रामतोरिया / भिन्दी)
 
Aksharica - 121 (अक्षरिका - १२१)
Aksharica - 121 (अक्षरिका - १२१)Aksharica - 121 (अक्षरिका - १२१)
Aksharica - 121 (अक्षरिका - १२१)
 
Rice-Tips-Nepal.pdf
Rice-Tips-Nepal.pdfRice-Tips-Nepal.pdf
Rice-Tips-Nepal.pdf
 
Broad leaf mustard farming (रायो)
Broad leaf mustard farming (रायो)Broad leaf mustard farming (रायो)
Broad leaf mustard farming (रायो)
 
aaha sanchar weekly 10 , rukum
aaha sanchar weekly 10 , rukumaaha sanchar weekly 10 , rukum
aaha sanchar weekly 10 , rukum
 
7 aaha sanchar
7 aaha sanchar 7 aaha sanchar
7 aaha sanchar
 
आलु खेति.ppt
आलु खेति.pptआलु खेति.ppt
आलु खेति.ppt
 
Capsicum farming (भेडेंखूर्सानी खेती)
Capsicum farming (भेडेंखूर्सानी खेती)Capsicum farming (भेडेंखूर्सानी खेती)
Capsicum farming (भेडेंखूर्सानी खेती)
 
11. windstromet dks 11
11. windstromet dks 1111. windstromet dks 11
11. windstromet dks 11
 
11. windstromet dks 11
11. windstromet dks 1111. windstromet dks 11
11. windstromet dks 11
 
Nepal pokhara armala sinkhole investigation final-report
Nepal pokhara armala sinkhole investigation final-reportNepal pokhara armala sinkhole investigation final-report
Nepal pokhara armala sinkhole investigation final-report
 
2079-12-01 BR.pdf
2079-12-01 BR.pdf2079-12-01 BR.pdf
2079-12-01 BR.pdf
 
Aan edmcbdp training mannual 2004
Aan edmcbdp training mannual 2004Aan edmcbdp training mannual 2004
Aan edmcbdp training mannual 2004
 

More from Krishna Tiwari

Saving and credit mobilisation
Saving and credit mobilisationSaving and credit mobilisation
Saving and credit mobilisationKrishna Tiwari
 
Chilli flipchart final
Chilli flipchart finalChilli flipchart final
Chilli flipchart finalKrishna Tiwari
 
Capsicum cultivation and marketing
Capsicum cultivation and marketingCapsicum cultivation and marketing
Capsicum cultivation and marketingKrishna Tiwari
 
A concept on improved cookstove epansion-nepal
A concept on improved cookstove epansion-nepalA concept on improved cookstove epansion-nepal
A concept on improved cookstove epansion-nepalKrishna Tiwari
 

More from Krishna Tiwari (6)

Saving and credit mobilisation
Saving and credit mobilisationSaving and credit mobilisation
Saving and credit mobilisation
 
Cucumber flipchart
Cucumber flipchartCucumber flipchart
Cucumber flipchart
 
Chilli flipchart final
Chilli flipchart finalChilli flipchart final
Chilli flipchart final
 
Capsicum cultivation and marketing
Capsicum cultivation and marketingCapsicum cultivation and marketing
Capsicum cultivation and marketing
 
Tomato flipchart
Tomato flipchartTomato flipchart
Tomato flipchart
 
A concept on improved cookstove epansion-nepal
A concept on improved cookstove epansion-nepalA concept on improved cookstove epansion-nepal
A concept on improved cookstove epansion-nepal
 

Recently uploaded

咨询办理南卡罗来纳大学毕业证成绩单SC毕业文凭
咨询办理南卡罗来纳大学毕业证成绩单SC毕业文凭咨询办理南卡罗来纳大学毕业证成绩单SC毕业文凭
咨询办理南卡罗来纳大学毕业证成绩单SC毕业文凭o8wvnojp
 
Russian Call Girls in Nagpur Devyani Call 7001035870 Meet With Nagpur Escorts
Russian Call Girls in Nagpur Devyani Call 7001035870 Meet With Nagpur EscortsRussian Call Girls in Nagpur Devyani Call 7001035870 Meet With Nagpur Escorts
Russian Call Girls in Nagpur Devyani Call 7001035870 Meet With Nagpur EscortsCall Girls in Nagpur High Profile
 
College Call Girls Nashik Ria 7001305949 Independent Escort Service Nashik
College Call Girls Nashik Ria 7001305949 Independent Escort Service NashikCollege Call Girls Nashik Ria 7001305949 Independent Escort Service Nashik
College Call Girls Nashik Ria 7001305949 Independent Escort Service Nashikranjana rawat
 
VIP Russian Call Girls in Cuttack Deepika 8250192130 Independent Escort Servi...
VIP Russian Call Girls in Cuttack Deepika 8250192130 Independent Escort Servi...VIP Russian Call Girls in Cuttack Deepika 8250192130 Independent Escort Servi...
VIP Russian Call Girls in Cuttack Deepika 8250192130 Independent Escort Servi...Suhani Kapoor
 
(KRITIKA) Balaji Nagar Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] P...
(KRITIKA) Balaji Nagar Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] P...(KRITIKA) Balaji Nagar Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] P...
(KRITIKA) Balaji Nagar Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] P...ranjana rawat
 
(MAYA) Baner Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escorts
(MAYA) Baner Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escorts(MAYA) Baner Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escorts
(MAYA) Baner Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escortsranjana rawat
 
Dubai Call Girls Drilled O525547819 Call Girls Dubai (Raphie)
Dubai Call Girls Drilled O525547819 Call Girls Dubai (Raphie)Dubai Call Girls Drilled O525547819 Call Girls Dubai (Raphie)
Dubai Call Girls Drilled O525547819 Call Girls Dubai (Raphie)kojalkojal131
 
(PRIYANKA) Katraj Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune E...
(PRIYANKA) Katraj Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune E...(PRIYANKA) Katraj Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune E...
(PRIYANKA) Katraj Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune E...ranjana rawat
 
Best Connaught Place Call Girls Service WhatsApp -> 9999965857 Available 24x7...
Best Connaught Place Call Girls Service WhatsApp -> 9999965857 Available 24x7...Best Connaught Place Call Girls Service WhatsApp -> 9999965857 Available 24x7...
Best Connaught Place Call Girls Service WhatsApp -> 9999965857 Available 24x7...srsj9000
 
(ASHA) Sb Road Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escorts
(ASHA) Sb Road Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escorts(ASHA) Sb Road Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escorts
(ASHA) Sb Road Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escortsranjana rawat
 
Russian Escorts DELHI - Russian Call Girls in Delhi Greater Kailash TELL-NO. ...
Russian Escorts DELHI - Russian Call Girls in Delhi Greater Kailash TELL-NO. ...Russian Escorts DELHI - Russian Call Girls in Delhi Greater Kailash TELL-NO. ...
Russian Escorts DELHI - Russian Call Girls in Delhi Greater Kailash TELL-NO. ...dollysharma2066
 
Call Girl Nashik Khushi 7001305949 Independent Escort Service Nashik
Call Girl Nashik Khushi 7001305949 Independent Escort Service NashikCall Girl Nashik Khushi 7001305949 Independent Escort Service Nashik
Call Girl Nashik Khushi 7001305949 Independent Escort Service Nashikranjana rawat
 
Russian Call Girls Nashik Riddhi 7001305949 Independent Escort Service Nashik
Russian Call Girls Nashik Riddhi 7001305949 Independent Escort Service NashikRussian Call Girls Nashik Riddhi 7001305949 Independent Escort Service Nashik
Russian Call Girls Nashik Riddhi 7001305949 Independent Escort Service Nashikranjana rawat
 
thanksgiving dinner and more information
thanksgiving dinner and more informationthanksgiving dinner and more information
thanksgiving dinner and more informationlialiaskou00
 
NO1 Trending kala jadu karne wale ka contact number kala jadu karne wale baba...
NO1 Trending kala jadu karne wale ka contact number kala jadu karne wale baba...NO1 Trending kala jadu karne wale ka contact number kala jadu karne wale baba...
NO1 Trending kala jadu karne wale ka contact number kala jadu karne wale baba...Amil baba
 
Affordable PriceD Call Girls In Crowne Plaza Greater Noida 8377877756 Short 2...
Affordable PriceD Call Girls In Crowne Plaza Greater Noida 8377877756 Short 2...Affordable PriceD Call Girls In Crowne Plaza Greater Noida 8377877756 Short 2...
Affordable PriceD Call Girls In Crowne Plaza Greater Noida 8377877756 Short 2...dollysharma2066
 
VIP Russian Call Girls in Noida Deepika 8250192130 Independent Escort Service...
VIP Russian Call Girls in Noida Deepika 8250192130 Independent Escort Service...VIP Russian Call Girls in Noida Deepika 8250192130 Independent Escort Service...
VIP Russian Call Girls in Noida Deepika 8250192130 Independent Escort Service...Suhani Kapoor
 

Recently uploaded (20)

咨询办理南卡罗来纳大学毕业证成绩单SC毕业文凭
咨询办理南卡罗来纳大学毕业证成绩单SC毕业文凭咨询办理南卡罗来纳大学毕业证成绩单SC毕业文凭
咨询办理南卡罗来纳大学毕业证成绩单SC毕业文凭
 
Russian Call Girls in Nagpur Devyani Call 7001035870 Meet With Nagpur Escorts
Russian Call Girls in Nagpur Devyani Call 7001035870 Meet With Nagpur EscortsRussian Call Girls in Nagpur Devyani Call 7001035870 Meet With Nagpur Escorts
Russian Call Girls in Nagpur Devyani Call 7001035870 Meet With Nagpur Escorts
 
College Call Girls Nashik Ria 7001305949 Independent Escort Service Nashik
College Call Girls Nashik Ria 7001305949 Independent Escort Service NashikCollege Call Girls Nashik Ria 7001305949 Independent Escort Service Nashik
College Call Girls Nashik Ria 7001305949 Independent Escort Service Nashik
 
VIP Russian Call Girls in Cuttack Deepika 8250192130 Independent Escort Servi...
VIP Russian Call Girls in Cuttack Deepika 8250192130 Independent Escort Servi...VIP Russian Call Girls in Cuttack Deepika 8250192130 Independent Escort Servi...
VIP Russian Call Girls in Cuttack Deepika 8250192130 Independent Escort Servi...
 
(KRITIKA) Balaji Nagar Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] P...
(KRITIKA) Balaji Nagar Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] P...(KRITIKA) Balaji Nagar Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] P...
(KRITIKA) Balaji Nagar Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] P...
 
(MAYA) Baner Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escorts
(MAYA) Baner Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escorts(MAYA) Baner Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escorts
(MAYA) Baner Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escorts
 
Dubai Call Girls Drilled O525547819 Call Girls Dubai (Raphie)
Dubai Call Girls Drilled O525547819 Call Girls Dubai (Raphie)Dubai Call Girls Drilled O525547819 Call Girls Dubai (Raphie)
Dubai Call Girls Drilled O525547819 Call Girls Dubai (Raphie)
 
(PRIYANKA) Katraj Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune E...
(PRIYANKA) Katraj Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune E...(PRIYANKA) Katraj Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune E...
(PRIYANKA) Katraj Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune E...
 
Call Girls in Hauz Khas⎝⎝9953056974⎝⎝ Delhi NCR
Call Girls in Hauz Khas⎝⎝9953056974⎝⎝ Delhi NCRCall Girls in Hauz Khas⎝⎝9953056974⎝⎝ Delhi NCR
Call Girls in Hauz Khas⎝⎝9953056974⎝⎝ Delhi NCR
 
Best Connaught Place Call Girls Service WhatsApp -> 9999965857 Available 24x7...
Best Connaught Place Call Girls Service WhatsApp -> 9999965857 Available 24x7...Best Connaught Place Call Girls Service WhatsApp -> 9999965857 Available 24x7...
Best Connaught Place Call Girls Service WhatsApp -> 9999965857 Available 24x7...
 
(ASHA) Sb Road Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escorts
(ASHA) Sb Road Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escorts(ASHA) Sb Road Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escorts
(ASHA) Sb Road Call Girls Just Call 7001035870 [ Cash on Delivery ] Pune Escorts
 
Russian Escorts DELHI - Russian Call Girls in Delhi Greater Kailash TELL-NO. ...
Russian Escorts DELHI - Russian Call Girls in Delhi Greater Kailash TELL-NO. ...Russian Escorts DELHI - Russian Call Girls in Delhi Greater Kailash TELL-NO. ...
Russian Escorts DELHI - Russian Call Girls in Delhi Greater Kailash TELL-NO. ...
 
Call Girls In Tilak Nagar꧁❤ 🔝 9953056974🔝❤꧂ Escort ServiCe
Call Girls In  Tilak Nagar꧁❤ 🔝 9953056974🔝❤꧂ Escort ServiCeCall Girls In  Tilak Nagar꧁❤ 🔝 9953056974🔝❤꧂ Escort ServiCe
Call Girls In Tilak Nagar꧁❤ 🔝 9953056974🔝❤꧂ Escort ServiCe
 
Call Girl Nashik Khushi 7001305949 Independent Escort Service Nashik
Call Girl Nashik Khushi 7001305949 Independent Escort Service NashikCall Girl Nashik Khushi 7001305949 Independent Escort Service Nashik
Call Girl Nashik Khushi 7001305949 Independent Escort Service Nashik
 
Russian Call Girls Nashik Riddhi 7001305949 Independent Escort Service Nashik
Russian Call Girls Nashik Riddhi 7001305949 Independent Escort Service NashikRussian Call Girls Nashik Riddhi 7001305949 Independent Escort Service Nashik
Russian Call Girls Nashik Riddhi 7001305949 Independent Escort Service Nashik
 
young Whatsapp Call Girls in Jamuna Vihar 🔝 9953056974 🔝 escort service
young Whatsapp Call Girls in Jamuna Vihar 🔝 9953056974 🔝 escort serviceyoung Whatsapp Call Girls in Jamuna Vihar 🔝 9953056974 🔝 escort service
young Whatsapp Call Girls in Jamuna Vihar 🔝 9953056974 🔝 escort service
 
thanksgiving dinner and more information
thanksgiving dinner and more informationthanksgiving dinner and more information
thanksgiving dinner and more information
 
NO1 Trending kala jadu karne wale ka contact number kala jadu karne wale baba...
NO1 Trending kala jadu karne wale ka contact number kala jadu karne wale baba...NO1 Trending kala jadu karne wale ka contact number kala jadu karne wale baba...
NO1 Trending kala jadu karne wale ka contact number kala jadu karne wale baba...
 
Affordable PriceD Call Girls In Crowne Plaza Greater Noida 8377877756 Short 2...
Affordable PriceD Call Girls In Crowne Plaza Greater Noida 8377877756 Short 2...Affordable PriceD Call Girls In Crowne Plaza Greater Noida 8377877756 Short 2...
Affordable PriceD Call Girls In Crowne Plaza Greater Noida 8377877756 Short 2...
 
VIP Russian Call Girls in Noida Deepika 8250192130 Independent Escort Service...
VIP Russian Call Girls in Noida Deepika 8250192130 Independent Escort Service...VIP Russian Call Girls in Noida Deepika 8250192130 Independent Escort Service...
VIP Russian Call Girls in Noida Deepika 8250192130 Independent Escort Service...
 

Vegetables manual for ffs

  • 1. !_ t/sf/L v]tLsf] kl/ro xfd|f] b]zdf jiff}{ klxn] b]lv g} :yfgLo hftsf ljleGg t/sf/Lx?sf] v]tL ul/b} cfPsf] kfO{G5 . b]zsf] ljleGg u|fdL0f If]qdf d'nf, /fof], tf]/L, km;L{, nf}sf cflbsf] v]tL ul/b} cfPsf] lyof] eg] sfpnL aGbf rd;'/ h:tf t/sf/Lx? /f0ff zf;gsfndf ljb]zaf6 lelqPsf] cg'dfg ul/Psf] 5 . a9bf] hg;+Vof, zx/Ls/0f tyf hgr]tgfsf] ljsf;sf] ;+u;+u} t/sf/Lx?sf] dfu a9b} uPsf]n] xfn cfP/ t/sf/Lsf] pTkfbg / pkef]udf j[l4 ePsf] kfO{G5 . 7'nfahf/ jl/kl/ ; ;fgf s[lif ahf/ ljsf; x'Fb} uO{/x]sf If]q jl/kl/ t/sf/L pTkfbg If]q ljsf; x'Fb} uO{ /x]sf] 5 eg] xfn pTkfbg eO/x]sf] t/sf/L k|fKt dfqdf gePsf]n] cem}+ pTkfbg If]q j[l4 ug'{kg]{ b]lvG5 . vfBfGg afnLx?sf] eGbf t/sf/LafnLaf6 a9L kmfObf lng ;lsg] / ;Defljt s'kf]if0fsf] ;d:ofaf6 klg d'St kfO{g] ePsf]n] t/sf/L pTkfbg ug{ pko'St x'G5 . @_ t/sf/Lsf] kf}li6s tyf cfly{s dxTj kf}li6s dxTj dfgj z/L/nfO{ cfjZos kg]{ sfaf]{xfO8«]6, k|f]6Lg, le6fldg / vlgh kbfy{ h:tf kf}li6s tTjx? t/sf/Laf6 ;:tf] ?kdf pknAw x'G5g . sfjf]{xfO8]«6M z/L/df an÷ tfut lbg ;xof]u k'¥ofp5 . df6f] leq kmNg] t/sf/Lx? h:t} –cfn', lk8fn', ;Vv/v08, t?n df of] tTj kfOG5 . k|f]l6gM z/L/sf] a[l4 tyf ljsf; x'gdf ;xof]u k'¥ofp5 . u]8fu'8L au{sf t/sf/L h:t} rgf, s]/fp, l;dL, af]8L df of] tTj kfO{G5 . le6fldgM /f]usf] lj?4 n8g ;Sg] Ifdtf ljsf; tyf cfFvf t]lhnf] agfpgdf ;xof]u u5{ . xl/of] ;fukft au{sf t/sf/Lx?df le8fldg k|z:t kfOG5 . vlgh kbfy{M z/L/sf] kfrg lqmofdf ;xof]u k'¥ofp5 . xl/of] ;fukft ju{ t/sf/Lx?df g} vlgh kbfy{ kfOG5 .
  • 2. t/sf/Lx?df kfO{g] kf}li6s tTjx?  sfpnL ;d'xsf t/sf/Lx?M– le6fldg P / ;L k|z:t dfqfdf kfO{G5 To; afx]s km:kmf]/;, kf]6fl;od, SoflN;od, ;f]l8od / kmnfd h:tf vlgh tTj kfO{G5 .  uf]ne]+8f M le6fldg P, la, l;,O / SoflN;od klg kfO{G5 .  e]+8] v';f{gL M le6fldg ;L cGo vlgh tTj kfO{G5 .  lk/f] v';f{gL M le6fldg P / ;L k|z:t dfqfdf kfO{G5 .  /fdtf]l/of - leG8L _ M le6fldg P, la, l; / kmnfd k|z:t dfqfdf kfO{G5 .  d'nf M le6fldg, h}ljs /;, SoflN;od, km:kmf]/; sfaf]{xfO8«]6 kfO{G5 .  ;nud M & – ( k|ltzt lrgL, k|f]l6g le6fldg l; kfO{G5 .  s/]nf M le6fldg P / l; tyf SoflN;od kfO{G5 .  l3/f}nf M le6fldg P, la / l; tyf SoflN;od kfO{G5 .  km;L{ ÷ :Sjf; M le6fldg P, la / l; kfO{G5 .  sfFs|f] M le6fldg la / l; kfO{G5 .  rd;'/ M le6fldg P, la / ;L tyf kmnfd kfOG5 .  kfn'+uf] M le6fldg P, la / ;L tyf kmnfd klg kfO{G5 .  l3p l;dL M k|f]6Lg, sfaf]{xfO8«]6, le6fldg P ;fy} kmnfd / SoflN;od kfO{G5 .  tg] af]8L M k|f]6Lg, sfaf]{xfO8«]6, le6fldg P / vlgh tTj kfOG5 .  /fof] M le6fldg P, la, l; / kmnfd, SoflN;od / k|f]6Lg kfO{G5 .  n;'g M k|f]6Lg, Oy/, t]n le6fldg P / l; tyf 6f]gl;8 kfO{G5 .  Kofh M le6fldg P, la, l; tyf sfaf]{xfO8«]6 / k|f]6Lg kfO{G5 . cfly{s dxTj M  gub] afnLsf] ?kdf pTkfbg ul/ cfocfh{g ug{ ;lsG5 .  k|lt PsfO{ If]qkmndf vfBfGg afnL eGbf bf]Aa/ cfDbfgL lng ;lsG5 . t/sf/Lsf] pkof]lutf  kfrg k|ls|of M /fdtf]l/of, d'nf  /tGwf] M ufh/, kfs]sf] km;L{, xl/of] ;fu,  Zjf; km]g{÷kfrg÷?3fvf]sL M Kofh
  • 3.  k]6 ÷/ut ;kmf ug{ M s/]nf  3fF6L, k]6 ;kmf ug{ M ;fukft ;d'xsf t/sf/Lx?  luhfaf6 /ut cfpg] ;d:ofdf M le6fldg ;L ju{sf t/sf/Lx? pkof]uL x'G5g .  d'6' lbdfusf /f]uLx?sf nflu M– k/jn #_ k|fËfl/s dn -sDkf]i6 dn_ v]/ uPsf] rLhaLhx? vfN8f]df /fvL jf y'k|f] nfufO{ s'xfP/ agfpg] dnnfO{ sDkf]i6 dn jf k|fËfl/s dn elgG5 . sDkf]i6 agfpg s] s] rflxG5 <  vf8n  v]/ uPsf emf/kft k/fn  k'/fgf] uf]a/ dn jf sDkfi6  v/fgL jf r"g  kfgL vfN8f] sqf] rflxG5 < #) ju{ dL= sf] ;fgf] s/];fjf/Lsf] nflu ! 3g ld6/ -! ld6/ nDafO,{ ! ld6/ rf}8fO{ / ! dL6/ ulx/fO{ sf] vfN8f] eP k'U5 . t/ s]xL 7'nf] au}rfsf] nflu ! ld6/ ulx/f] &% ;]=dL rf}8fO{ / !=* dL nDafO{ ePsf] vfN8f]nfO{ # efu nufO{ dn agfpFbf l56f] / ;lhnf] dn aGb5 . vfN8f] s;/L eg]{ <  tof/L vfN8f]sf] lkwdf 9'Ëfx? /fVg] h;n] a9L ePsf] kfgLsf] ljsf; u/fpF5 .  To; eGbf dfly % ;]=dL= hlt ds}sf] af]6 jf xfFuf ljuf /fVg] .  To;kl5 emf/kftx? @) ;]=dL= afSnf] x'g] u/L Ps tx /fVg] .  To; dfly @ ;]= dL= afSnf] k'/fgf] dnsf] Ps tx /fVg] .  To;kl5 Ps ju{dL= If]qkmndf ! d'7L s[lif r'g jf # d'7L v/fgL 5g]{ / k|z:t dfgLn] lehfpg] .  lgsf;sf] nflu Ps tx ;fgf ;fgf 9'Ëfx? % ;]= dL = hltsf] /fVg] .  v]/ uPsf rLh aLhx? 6'qmf 6'qmf kf/]/ uf]a/df ld;fPsf] Ps tx @) ;]dL= hlt, $–& tx ;Dd vfN8f] ge/] ;Dd Pj+ l/tn] eg]{ .  csf]{ Ps dlxgf kl5 @ g+= af6 # g+= vf8ndf ;fg]{ / Ps dlxgf ToxL /xg lbg]. o;/L # dlxgfdf sDkf]i6 tof/ xG5 . olb Tof] eGbf rfF8f] sDkf]i6 tof/ ug'{ 5 eg] l56f] l56f] jf xKtfsf] Ps k6s kN6fpg] u/]df rfF8} tof/ x'G5 .
  • 4. sDkf]i6 tof/ ePsf] s;/L yfxf kfpg] .  tL dlxgf k'u]kl5 vg]/ x]g]{, /ªu sfnf] jf ;'gf}nf h:tf] b]lvG5 .  yf]/} dn xftdf lnO{ ;'£g] gld7f] uGw cfFpb}g .  xftdf lnP/ b'j} cf}nfsf] aLrdf /fv]/ lyRg], lkm:; k'm65 eg] /fd|f] ;Fu tof/ ePsf] eg]/ a'´g] . sDkf]i6 agfpFbf Wofg lbg' kg]{ s'/fx? M  vfN8f] vGbf 5fofF kg]{ 7fpFdf vGg' k5{ . 3fd nfUg] 7fpdf a9L ;'Vvf x'g] ePsf]n] l9nf] s'lxG5 .  s'xfpg] sfd z'? u/fpg ;'Id lhjf0f'x? ePsf] k'/fgf] dn aLr aLrdf ld;fpg' kb{5 . s'lxg xfjf klg cfjZos kb{5 . To;}n] vfN8f]sf] aLrdf sf7 jf afF; ufl8 Kjfn agfpg' k5{ .  ;'s]sf] emf/kft s'lxg w]/} ;do nfUg] x'gfn] xl/of] emf/kft ;fy} kfgL ld;fO{ lr;f] kfg'{ kb{5 .  ;'Id lhjf0f'sf] sfo{ljlw a9fpg dnsf] /f;folgs u'0f /fd|f] agfpg ;fy} u'0f:t/ dn agfpg k|lt ju{ ld6/ If]qkmndf ! d'7L s[lif r'g jf tLg d'7L v/fgL k|To]s tx tx df /fVg' kb{5 .  l56f] dn agfpg w]/} k6s kN6fpg' kb{5 . vfN8f]df tfks|d ldnfpg vfN8f]sf] ulx/fO{ slDtdf ^) ;]=dL=x'g 'kb{5 . t/sf/L v]tLsf nfuL hUufsf] tof/L hUufsf] tof/L ubf{ Wofg lbg' kg]{ s'/fx? M  t/sf/L nufpg] hUufsf] tof/L afnL nufpg' eGbf !)–!@ lbg cufl8 ug'{ kb{5 .  hUuf vghf]t ubf{ !%–@) ;]lG6ld6/ ulx/f] x'g] u/L vghf]t u/L df6f] a'/a'/fpbf] agfO{ 5f8L lbg' kb{5 .  o;/L hUuf tof/ ugf{n] df6f]df /x]sf ljleGg cj:yfsf sL/fx?nfO{ k|lts'n jftfj/0f x'g uO{ gfz x'g ;S5g / /f]u sL/fsf] cfqmd0fdf sld cfp5 . ;fy} emf/kftsf] lj?jf x6fpg' jf gfz ug{ ;lsG5 .  df6f] cj:yf x]/L rf/ k6s;Dd vghf]t ug'{ kb{5 .  df6f]df x'g] sL/fx? h:t} M /ftf] sldnf, v'd|], km]b s6'jf cflbsf] cj:yf x]l/ Snf]/f]8]g jf clN8«g h:tf ljiffbL k|of]u ul/ df6f]sf] pkrf/ ug'{ kb{5 .  Joj;flos?kdf t/sf/L v]tL ug{sf] nflu of] clt cfjZos x'G5 .
  • 5. g;{/Lsf] lsl;d s_ df};dL g;{/L v_ a]df};dL g;{/L vfN6f] ljlw M Hofb };'Vvf 7fpFdf agfO{G5 ;dy/ g;{/L M lxpFb] ofddf agfOg] . p7]sf g;{/L M jiff{ofddf agfOg] g;{/L . u'df]h leq M Knfli6ssf] ;fgf] 3/ . afs; ljlw M sf7, 6Lg / Knfli6s y}nL ljlw M Knfli6s, ;fn jf s]/fsf] kft tftf] g;{/L M vf8n ljlw . a]gf{ pdfg]{ k|ljlw qm=;+= k|ljlw afnLx? s}lkmot s_ ;f]em} aLp /f]kL v]tL ul/g] t/sf/L afnL . af]8L, l;dL, as'Nnf, le08L, kfn'Ëf], r+D;'/, ufh/, wlg+of, n§], kmfkm/, ;nud, cflb . g;{/L ug'{ x'Fb}g . v_ ufgf] /f]kL v]tL ul/g] t/sf/L afnL . cb'jf, a];f/, cfn', lk8f+n', n;'g cflb . sDtLdf @ j6f cfFvf x'g' k5{ . u_ j]gf{ jf aLp b'j} /f]kL v]tL ug]{ t/sf/L afnL . /fof], sfFqm]f, nf}sf, l:j;rf6{ af]8L, s/]nf, lh/Lsf] ;fu, km;L{, t/a'hf, O:s';,rfO{lgh ;fu , l3/f}nf, l;dL . y}nfdf pdf/L a]gf{ ;fg{ ;lsG5 jf v]tdf l;w} pdfg{ ;lsG5 . 3_ a]gf{ dfq} /f]kL v]tL ul/g] t/sf/L afnL . sfpnL, Kofh, Uo+f7 uf]eL aGbf, a|;]n :k|fp6, e]G6f, a|f]sfpnL, uf]ne+]8f, v';f{gL . a]gf{ pTkfbg u/]/ dfq v]tL ug{ ;lsG5 . Knfli6ssf] y}nf]df j]gf{ pdfg]{ M afs;sf] nflu k|of]u ul/g] h:t} df6f]sf] ld>0f agfO{ Knfli6ssf] y}nf]df eg'{ kb{5 / df6f]df lr;fg geP kfgL lbg' h?/L 5 . y}nLsf] tNnf] efudf ;f–;fgf] Kjfn klg agfpg' kb{5 . o:tf y}nf]df vf; u/]/ sf+qmf], km;L{, l3/f}nf, nf}sf, lrlr08f], h'lsgL, s/]nf, l;dL, af]8L cflb t/sf/Lsf aLpx? pdfl/G5 . k|To]s y}nf]df @–# j6f aLp#–$ ;]=ld=ulx/f]df /f]lkG5 . aLp gpd|g] a]nf;Dd y}nf]df kfgL lb+b} ug'{ kb{5 . o:tf y}nf]nfO{ 708L, t'iff/f]af6 arfpg Knfli6ssf] u'df]h leq jf 3/ leqsf] Gofgf] 7fpFdf /flvG5 . 3/ leq /fVbf aLp pld|P klg lbpF;f] 3fddf aflx/ Nofpg' kb{5 / u'df]h leq /fVbf eg] 708Lsf] lbg afx]s ;kmf 3fd nfu]sf] lbgdf u'df]hsf] s]xL efuaf6 Knfli6s x6fO{ lbg' kb{5 / dWofGx kl5 jf a]n'sL kv k'gM Knfli6sn] h:tfsf] To:t} u/L 9fSg' e'Ng' x'Fb}g . a]gf{n] Knfli6ssf] ;txaf6} k|sfz kfpg] 5 . pko'Qm df};d x'g] ljlQs} Knfli6ssf] y}nf]sf] Knfli6s lemsL df6f]sf] 8Nnf gkm'6fO{ v]t af/Ldf j]gf{ /f]Kg' kb{5 .
  • 6. y}nf eg{] ld>0f  dlnnf] ;se/ v]tL gu/LPsf] 7fpsf] df6f]–@ efu  /fd|/L s'lxPsf] uf]a/ dn– @ efu  lrD6ofOnf] df6f] ePdf afn'jf–! efu  t/ anf}6] bf]d6 df6f] ePdf afn'jf ld;fpg' kb{}g .  y}nf]df @ j6f jLp /f]Kg]  @–# j6f ;SsnL kftx? cfPkl5 5f6]/ Pp6f lj?jf dfq /fv]/ @ k|ltztsf] o'/Lofsf] 3f]n 5s{g]. df6f] -dlnnf]_ Ö @ efu kfs]sf] uf]j/ dn Ö @ efu afn'jf Ö ! efu o"l/of Ö % u|fd÷% lsnf] df6f]nfO{ l8=P=kL= Ö !) u|fd÷% lsnf] df6f]nfO{ kf]6f; dn Ö % u|fd÷ Æ a]leli7g Ö % u|fd ÷ Æ lqmkm]g Ö % u|fd ÷ Æ kf]nLk6 -$ X ^ _ sf] j]gf{ x'sf{pgnfO{ rflxG5 . Jof8 t}of/ eP kl5 $–^ cf}nfsf] km/sdf nfOg sf]l/ !–@ cf}nf ulx/f]df aLp kftnf] u/L /f]Kg'' k'5{ . Jof8df aLp 5/L ;s] kl5 7fpF cg';f/ $–^ lbg ;Dd ;]tf] Knfi6Lsn] 5f]Kg' k5{ . To; kl5 Ps Ps lbg lj/fP/ kfgL lbO{ /fVg' k5{ . aLp gpld|Gh]n ;Dd Knfi6Lsn] 5f]kL /fVg' k5{ . aLp pld||;s] kl5 3fddf v'nf u/L / ;fFem 5f]Kg' k5{ . ;fwf/0ftof % b]lv & lbgdf aLp pld|G5 . /fd|f] / :j:y lj?jf pTkfbg ug{sf] nflu lj?jf @ kft] ePkl5 dlN6Kn]]S;, e]lhd]S; jf Pu|f]ldg dWo] s'g} Ps z'Id tTj @–# dL=ln= k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ g;{/Ldf @ k6s 5g'{ k5{ . -v_ jLp pkrf/ jLpnfO{ g;{/Ldf /f]Kg' eGbf klxn] j]leli6g (Bevistin) @ u|fd÷s]hL=sf] k|of]u u/]/ jLp pkrf/ ug'{ kb{5 . h;n] ubf{ lj?jfdf /f]usf] k|of]u sd x'G5 . jLpnfO{ ly/fd jf SofK6]g h:tf ljiffbL k|of]u u/]/ klg pkrf/ ug{ ;lsG5 .
  • 7. -u_ g;{/L a]8sf] tof/L  df6f] lgd{nLs/0f u/]sf] 7fpdf g} g;{/L /fVg' kb{5 .  g;{/L /fVg] 7fpnfO{ /fd|f];+u vghf]t ug'{ kb{5 .  emf/kft /fd|f];+u lgsfn]/ df6f] a'a'{/fpbf] kfg'{ kb{5 .  aiff{bdf g;{/L /fVg] xf] eg] g;{/L a]8nfO{ hldgsf] ;tx b]lv cnL dfly p7fP/ agfpg' kb{5 . ;fwf/0ftof !% ;]=dL= df6f] p7fpg' kb{5 .  lxpbdf g;{/L /fVbf 6g]n÷u'df}h leq g;{/L /fVg' kb{5 .  g;{/L /fVbf obL df6f] lgd{nLs/0f u/]sf] 5}g eg] wfg v]tsf] df6f] k|of]u ubf{ /fd|f] x'G5 . -3_ g;{/Ldf jLp /fVg]÷/f]Kg] t/Lsf  g;{/L a]8sf] rf}8fO{ lt/af6 $ ;]=dL= sf] km/sdf nfO{g agfpg]  aLpnfO{ g;{/Ldf @ ;]=dL=sf] ulx/fO{df /f]Kg' kb{5 .  jLp g;{/Ldf /fv]÷/f]k] kl5 dfyLaf6 xNsf ;+u df6f]n] 5f]Kg]  To;dfyL /fd|/L ;'s]sf] k/fn jf 3fF;n] xNsf 5fkf] xfNg] h;n] ubf{ g;{/Ldf tftf]kg tyf df6f] lr:ofg /xL /xG5 / aLp rf8} pd|G5 .  aLp pd|] kl5 5fk|f] x6fO{ lbg] . -ª_ dnvfb Joj:yfkg g;{/Ldf dnvfb Joj:yfkgn] dxTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x ub{5 . ;f] sf/0fn] ubf{ g;{/Ldf plrt dnvfbsf] Joj:yf x'g' h?/L 5 . a]gf{ /fd|f] ;+u pd|g, a9g ljleGg lsl;dsf kf]ifs tTjsf] cfjZostf kb{5 . ;fwf/0ftof g;{/Ldf /fd|f];+u s'lxPsf] uf]a/dn a/fa/ dfqfdf ld;fP/ df6f]df /fd|f];+u ld;fpg' kb{5 . g;{/Ldf lj?jf /f]kL;s] kl5 olb lj?jf /fd|f] ;Fu ga9]df !–@ k|ltzt o'l/ofsf] emf]n agfO{ g;{/Ldf :k|] ug'{ kb{5 . h;n] ubf{ lj?jfsf] a9g] qmd l56f] x'G5 . g;{/Ldf xfn cfP/ c? ljleGg lsl;dsf emf]ndnx?sf] k|of]u klg k|efjsf/L b]lvPsf] 5 . -r_ a]gf{ tof/ x'g] ;do g;{/Ldf /f]k]sf] a]gf{ ;fwf/0ftof @)–@% lbgdf tof/ x'G5 . t/ of] ;do t/sf/L afnL cg';f/ s]xL km/s klg x'g ;Sb5 .
  • 8. -5_ a]gf{ a]rlavg  a]gf{ pTkfbg ug{] ls;fgn] g;{/L tof/ ubf{ nfUg] ;Dk"0f{ vr{x?sf] lx;fa /fVg' kb{5 . vr{x? eGgfn] h:tf] dnvfb slt nfUof] < jLp slt k};fsf] nfUof] < ljiffbLx?sf] vr{ < sfdbf/sf] Hofnf cflb ;a} lsl;dsf] vr{ hf]8]/ To;df s]xL k};f gfkmf /fvL ljqmL ljt/0f ug'{ kb{5 . a]gf{sf] d"nof lgwf{/0f klg ;fwf/0f tof/ dfly pNn]lvt vr{ cg';f/ /fVg] u/LG5 .  a]gf{ olb :yfgLo ahf/df ljqmL ljt/0f u/L afFsL /x]df afXo ahf/df nu]/ klg ljqmL ljt/0f ug{ ;lsG5 . -h_ ahf/ of]hgf agfpg] t/Lsf a]gf{ pTkfbsn] a]gf{ pTkfbg ug'{ cufj} ahf/ of]hgf agfpg' kb{5 . ahf/ of]hgf agfpbf lgDg s'/fdf Wofg lbg'kb{5 .  s'g t/sf/L afnL / slt If]qkmndf a]gf{ pTkfbg ug{] .  a]gf{ tof/ slxn] / s;/L ug{]  a]gf{ pTkfbgsf] nflu dn, jLp, ljiffbL sxfFaf6 Nofpg] .  a]gf{ pTkfbgsf] nflu k|fljlws ;xof]u sxfF uP/ lng]  sxfF uP/ a]gf{ ljqmL ug{] / cfDbfgL÷vr{sf] lx;fa lstfa s;/L /fVg] dfly pNn]lvt a'bfx?sf] /fd|f];Fu hfgsf/L ePdf a]gf{ pTkfbs a9L eGbf a9L kmfO{bf lng ;Sb5 . j]gf{sf] :ofxf/ ug]{ ljlw M  a]nf a]nfdf Aof8sf] s'g} efudf 5fk|f] (Mulching) x6fO{ x]b}{ ug'{ kb{5 . ;d:t aLp 6';fO{ pld|P kl5 a]n'sL kv 5fkf] x6fO{ lbg' kb{5 . Jof8af6 5fkf] lgsfn]sf] lbgb]lv j]gf{df b'O{ kft - !%–!^ lbg ;Dd_ gcfP ;Dd kfgL k/]df j]gf{nfO{ 7"nf] gf]S;fg k'¥ofpFb5 . t;y{, jiff{t x'g] ;+efjgf ePdf Jof8nfO{ kfgLaf6 hf]ufpg cf]t agfP/ Jof8df xfNg' kb{5 . 3fd nfu]df Jof8af6 cf]t lgsfNg] / kfgL k/]df cf]t xfNg' kb{5 .  a]gf{sf] b'O{ kft eP kl5 b'O{ k|ltzt o'l/ofsf] emf]nn] -Ps ln6/ kfgLdf @ u|fd ol/ofsf b/n]_ Jof8df l;+rfO{ ubf{ j]gf{ rfF8} a9g] 5 . slnnf j]gf{nfO{ cg]sf}+ ls/fn] sfl6 gf]S;fg k'¥ofpg] x'Fbf pQm ls/faf6 arfpg g'efg eGg] ljiffbL @ ld=ln= k|lt kfgLdf ld;fO{ 5b}{ ug'{ kb{5 .  Aof8df 3fF; b]vf k/]df t'?Gt} pv]nL kmfNg' kb{5 t/ s'6f] cflb xltof/sf] k|of]u u/L Jof8nfO{ vf];|g' x'Fb}g . j]gf{ Hofb} jfSnf] 5 eg] j]gf{ pld|Psf] !)–!@ lbg leq lj8fpg' klg h?/L 5 .
  • 9.  aLp 5/]sf] @% lbgleq a]gf{ cGoq v]t af/Ldf ;fg{sf] nflu 7Ls pd]/sf x'G5g . o;/L j]gf{ tof/ eP kl5 j]gf{ pv]Ng' eGbf @–# 306f cufj} Jof8 leHg] u/L /fd|/L kfgL lbg' kb{5 . j]gf{ pv]Nbf h/f gr'l8of]; eg]/ Ps 5]:sf] jf v'kL{n] j]gf{af6 cln 6f9}af6 df6f] d'lg cf}hf/ jf 5]:sf] 3';fP/ pv]Ng' kb{5 . ;se/ j]gf{sf] h/fdf cln cln df6f] klg x'g' h?/L 5 .df6f] ;lxtg} a]gf{ v]t af/Ldf nlu ;fg'{ kb{5 .  sfpnL ;d'xsf t/sf/L jfx]s cGo t/sf/Lsf j]gf{ dfly j0f{g ul/P cg';f/ s} tl/sf ckgfP/ v]tL ug{ ;lsG5 eg] sfpnL, aGbf, a|f]sfpnL, Uof+7sf]kL cflbsf a]gf{ klxnf] Aof8af6} l;w} v]t af/Ldf nlu ;fbf{ w]/} g} dg]{ ePsf] x'gfn] oL afnLsf a]gf{ klxnf] Aof8df !%–!^ lbgsf] pd]/ eP kl5 cyf{t j]gf{df b'O{ j6f kft cfPkl5 /fd|/L Aof8af6 pv]nL csf]{ 5'§} dlnnf] Aof8df k|To]s j]gf{ !)–!@ ;]=dL=sf] km/sdf /f]Kg' kb{5 / sl/a csf]{ @)–@% lbg kl5 ha a]gf{df $–% kft b]lvG5g, ta dfq} v]t af/Ldf nlu ;fg'{ kb{5 . of] ljwL ckgfO{ v]t af/Ldf j]gf{ ;fbf{ lgs} sd a]gf{ d/]sf] kfOPsf] 5 . klxnf] Aof8af6 a]gf{ bf]>f] Aof8df lsg ;fg]{ <  z'?sf] k|yd Aof8df a]gf{ afSnf] e} xfjf, kfgL, k|sfz / vfB tTjdf k|lt:kbf{ e} j]gf{ sdhf]/ x'G5 / logLx?nfO{ bf]>f] Jof8df kftnf] u/L ;fbf{ vfBtTj / dflysf cGo j:t' oy]i6 dfqfdf k|fKt x'g] ePsf]n] j]gf{ bl/nf] / alnof] x'g]5g .  klxnf] Aof8af6 a]gf{ htgsf] ;fy pvn]tfklg s]xL h/f r'l8G5g ;f] r+'l8Psf] h/fsf] efuaf6 k|z:t gofF h/fx? bf]>f] Jof8df ;f] kl5 lgSng] 5g . s]xL lbgd} -!%–@) lbg d}_ oL h/fx? s8f x'g]5g / o:tf j]gf{ bf]>f] Jof8af6 pv]nL v]t jf/Ldf k'¥ofO{ ;fbf{ s]xL h/f d/] tfklg afFsL h/fn] j]gf{nfO{ arfP/ /fVg] sfd ug]{ 5g . g;{/Ldf /f]u ls/f lgoGq0f  :j:y a]gf{ x'sf{pg O{=Pd= @ ld=ln=÷ln6/ kfgLdf ld;fO{ x/]s !) lbgsf] k/sdf 5g]{ .  kft vfg] ls/f nfu]df g'efg @ ld=nL k|ltln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g'{ k5{ . /;r';L gf]S;fg k'¥ofpg] ls/f nfu]df ! dL=ln= /f]u/ k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g]{ . km]b s'lxg] /f]u nfu]df j]leli7g jf 8fOy]g Pd $% 5g'{ k5{ . ;]tf] /f]u sfqmf]df nfu]df s]/flyg 5g'{ k5{ . t/sf/L afnLsf] j]gf{ g;{/L u/]df /fd|f] lj?jf ;lk|G5 . g;{/Ldf kfgL hDg lbg' x'Ì, gq km]b s'lxg] /f]u nfU5 . a]gf{ pv]Ng] ;do eGbf ! 306f cufl8 kfgLn] lehfpg' k5{ . a]gf{ ;fwf/0ftofM @%–#) lbgdf v]t jf jf/Ldf ;fg'{ k5{ . a]gf{ ;fg{ l9nf] ePdf pTkfbg 36b} hfG5 . 5f]6f] cjlwsf j]gf{ $ kft] ePdf / nfdf] cjlwsf ^ kft] ePdf ;fg{ pko'Qm x'G5 . Aof8nfO{ 5f]Kbf u'lnof] ePsf] k/fn jf c? lrhn] 5f]Kg'
  • 10. x'b}g . Aof8 5f]Kbf c;'/f], ltt]kftL, asfOgf], lgdsf kftx? jf /fd|/L ;'s]sf ;kmf k/fnn] gpld|g h]n cyf{t # lbg;Dd 5f]kg' k5{ . t/sf/L j]gf{ ;fg]{ / dn vfb Jofj:yfkg hUufsf] tof/L M– # –$ k6s hUff /fd|/L hf]t]/ ;Dofpg' k5{ .l;rfO{ / lgsf;sf] Aoa:yf x'g' k5{ / hUuf tof/Lsf] a]nfdf sDkf]:6 dn cfjZostf dfqdf hldgdf k|of]u ug'{ k5{ jf la?jfsf] hft x]/L b'l/ tof/ kf/L l;kmf/L; cg';f/sf] kn df6f]df /fd|/L ld;fO vf8n eg'{ k5{ . dnvfbsf] kl/ro M t/sf/Lsf] lj?jf x's{g a9g tyf kmNgsf] nfuL !^ j6f ljleGg lsl;dsf kf]ifs tTjx?sf] cfj:ostf kb{5 h;dWo] sfj{g, cS;Lhg, xfO{8«f]hg, gfO{6«f]hg, km:kf]/; / kf]6fl;od d'Vo ^ j6f tTj jf]6 lj?jfnfO{ w]/} dfqfdf cfj:ostf x'G5 . SofN;Lod,DofUg]l;od / ;Nkm/ jf]6 lj?jfnfO{ dWod dfqfdf rflxG5 eg] cfO{/g -kmnfd _, Doulgh, sk/ -tfdf _, lh+s, df]lnj8]gd, af]/g / Snf]l/g yf]/} dfqfdf rflxG5 . dxTj M t/sf/Lsf] jf]6 lj?jfnfO{ j[lb tyf ljsfz / pTkfbg tyf pTkfbsTjdf ;d]t c;/ kfg]{ k|fs[lts / /f;folgs :jfefj b]vfpg] j:t' nfO{ xf/df]g elgG5 o:tf tTj k|fs[lts ?kdf lj?jfd} pTkfbg x'g] ub{5 . ljleGg sf/0fn] lj?jfdf xf/df]g / le6fldgsf] sld x'g uPdf lj?jfsf] j[l4 /f]lsg] km"n gkm"Ng], km'n km'n] klg kmg emg]{, kmnsf] gfk / cfsf/ lju|Lg] / pTkfbgdf sld x'g] ePsf] jf]6 lj?jfnfO{ s[ltd t/Lsfn] xf/df]g / ;'Id tTjx? pknJw u/fO{ pTkfbgdf a[l4 u/fpg ;lsG5 . dnvfbsf] k|sf/M dn vfb ljz]if u/]/ b'O{ k|sf/sf] x'G5. s_ k|fªu/Ls dn v_ /f;fogLs dn dnvfbsf] k|of]u ljlw M dnvfbsf] k|of]u ubf{, lj?jf ;fg]{ hUuf tof/L ubf{, lj?jf ;fbf{, /f]Kbf, / lj?jfsf] ljleGg cfj:yfdf h:t} lj?jf /f]k]sf] !% b]vL @% lbg leqdf ljleGg t/Lsfn] lbg ;lsG5 h:t} lj?jfsf] h/fdf Top deess ug]{ emf]n jgfP/ lj?jfsf] af]6 b]vL h/f ;Dd :k|]o/ ug{ ;lsG5 . t/sf/Lsf hft x]/]/ k6s k6s kmn l6Kg] t/sf/L x?, v';f{gL, e06f, 6df6/, sfs|f, nf}sf cfbLdf kmn l6Kg ;fy jf km"n km"nL /x]sf] cj:yfdf xf/df]g tyf le6fldgn] lj?jfsf] km"ndf :k|]o/ ug'{ cfj:ostf kb{5 . sDkf]i6dn tyf uf]7]dn M–
  • 11. kl/ro M– sDkf]i6 dn jgfpg] 7fFp of uf]7] dn y'kfg]{ 7fFpsf] 5gf}6 ubf{ vfB tTjsf] ;+/If0f x'g] >d / ;do sf] jrt x'g] tyf u'0f:t/df c;/ gkg]{ u/L 5gf}6 ug'{ kb{5 . uf]7] dnsf] nfuL :yfg 5gf}6 M– != uf]7sf] glhs 7fFpsf] 5gf}6 ug'{ kb{5 . olb 6f9f ePdf >d / ;do b'j}sf] nufgL kb{5 . @= uf]j/sf] eGbf d"q÷lkzfjsf] cem jl9 dxTj x'g] ePsf]n] o;sf] ;+/If0f x'g] :yfg /f]Hg' kb{5 . #= ;'wf/LPsf] uf]7df d"q ;+sng ug]{ ¥ofÍ÷vf8n klg jgfpg' k5{ . uf]7] dnsf] nfuL cfj:os ;fdfu|Lx? M–  ;j} k|sf/sf emf/kftx? / :ofpnf t/ ufO{, e};L tyf e]8f, jfv|f nfO{ c;/ gkg]{ vfnsf] x'g' kb{5.  ufO{ e};Ln] vfP/ kmfn]sf] cjz]ifx? .  ufO{, e};L, e]8f, afv|f cfbL .  jfF;, lsnf, v/, l6g, vfN8f] vGg] ;fdfu|Lx? .  hf]/g cfbL . uf]7] dn jgfpg] t/Lsf M– ufO{ e};L tyf e]8f av|f nfO{ jfw]/ /fVg] 7fpdf klxnf g} ufO{ j:t'sf] ;+Vofsf] cfwf/df b'O{ j6f vfN8f] tof/ kfg'{ kb{5 . pQm vfN8f]sf] ulx/fO{ ! ld6/, rf}8fO{ !=% ld6/, nDjfO{ cfj:ostf cg';f/sf] jgfpg' kb{5 / pQm ufO{ j:t'n] vfP/ pj|]sf] cjz]ifx?, uf]j/ cfbL b}lgs ?kdf hDdf u/L klxnf Pp6f vfN8f]df hDdf ub}{ hfg] / pQm vfN8f] e/L ;s] kl5 rf/} lt/ dflg;n] dnnfO{ ldnfP/ /fd|/L lyRg] / dnsf] y'k|f]df sDtLdf ! ld6/sf] km/sdf jf; jf bfp/fsf] lsnfn] uf8]/ 5f]8g] / qmd; ub}{ hfg] ! dlxgfsf] cGt/df pQm uf]7] dnnfO{ ! dlxgfsf] cjlw kl5 kN6fP/ csf]{ vfN8f]df eg]{ / o;/L kN6fPsf] dndf klg jf;sf] lsnf uf8L /fd|/L lyr]/ 5f]8g] / o;/L tof/ ePsf] dn ! dlxgf kl5 t/sf/L jf/Ldf k|of]u ug{ ;lsG5 . sDkf]i6 dnsf] nfuL :yfgsf] 5gf}6 M–  ;fdfu|L kfpg] v]t jf/Lsf]] Ps 5]pdf sDkf]i6 dn jgfpg ;lsG5 . o;f] ubf{ dn 9'jfgL ug{ ;lhnf] / sd vr{ nfU5 .  sDkf]i6 3/, uf]7 glhs sDkf]i6 vf8n vGbf 3/df ˆoflsg] h}ljs cjz]ifx? ;j} sDkf]i6df kl/0ft ug{ ;lsG5 .  sDkf]i6 vf8n jf y'k|f] v]t jf/Ldf jgfO{G5 eg] kfgLsf] >f]t glhs jgfpbf kfgL k|of]u ug{ ;lhnf] x'g5 .  sDkf]i6 tof/ kfg]{ 7fpdf kft kltË/, emf/kft ;lhn} ;+u kfO{g] 7fpsf] glhs} sDkf]i6 dn jgfpbf jl9 ;'ljbf hgs / ;:tf] / >dsf] ;d]t jrt x'G5 . ;fdfu|Lx? M–
  • 12. != ;j} k|sf/sf] ;'s]sf / sfFrf 3fF; kft kltË/ emf/kftx? . @= jfnLsf cjz]ifx? . #= c;'/f], ltt]kftL, jgdf/f, lv/f]{, jsfO{gf] cfbL . $= efG;f 3/jf6 kmfnLPsf j:t''x? . %= olb uf]j/ Uof; 3/df ePdf hf]/gsf] ?kdf s'xfpgsf] nfuL k|of]u ubf{ /fd|f] x'G5 . ^= hf]/g - uf]j/ / d"qsf] 3f]n, kfs]sf] uf]j/sf] 3f]n, jgsf] df6f], uf]j/ Uof;sf] nbf] cfbL _ SDkf]i6 dn jgfpg] pko'Qm k|ljlw M–  sDkf]i6 jgfpg k|of]u u/Lg] lrhx? sf6]/ 6'qmf jgfO{ /fVg' k5{ htL ;fgf 6'qmf eof] TotLg} l56f] / ;lhnf] ;+u s'lxG5 .  sDkf]i6 jgfpg] j:t'nfO{ s]lx lbg ;f]Q/sf] ?kdf k|of]u u/]/ vf8ndf /fVg ;s]df ;j} eGbf /fd|f] x'G5 .  vf8nsf] ;fO{h cfkm'nfO{ rfxLg] cfj:ostff cg';f/ sf] vf8nsf] ;fOh jgfpg ;lsG5 . h;sf] ulx/fO{ ! dL= rf}8fO{ !=% dL6/ / nDjfO{ cfj:ostf cg';f/sf] b'O{ j6f vf8n z'?df vlg tof/ kf/L ;s] kl5 dfq ;fdfu|L ;+sng ug'{ kb{5 .  6'qmf kf/LPsf] j:t' nfO{ vf8ndf ldnfP/ /fVg] / rf/} lt/ lyr]/ ldnfpg] o;/L Ps xftsf] prfO{sf] km/sdf hf]/g k|of]u ub}{ hfg' kb{5 .  vf8n e/L ;s] k5L df6f] jf cGo j:t'n] 6fnL lbg' kb{5 ;s] ;Dd Nkf:6Ls k|of]u ug{ pQd x'G5 .  obL !) 6g sDkf]i6 dn tof/ kfg{ % dL= nDjfO{ @ dL= rf}8fO{ / ! dL= ulx/fO{ vf8n x'g' kb{5 .  sDkf]i6 dn jgfpg k|of]u u/LPsf] j:t' lr:ofg pko'Qm x'g' kb{5 obL lr:ofg sd ePdf kfgL 5s{g' kb{5 .  ?vsf] 5fFofd"gL sDkf]i6 vf8n vGg' k5{ / vf8n dfyL 5fgf] /fVg' pko'Qm x'G5 .  o;/L tof/ kf/]sf] sDkf]i6nfO{ vf8ndf /fv]sf] $% lbg kl5 csf]{ vf8ndf kN6fpbf @ dlxgf b]vL $ dlxgfsf] cjlwdf /fd|f] sDkf]i6 dn tof/ x'G5 . af]sf;L dn M– of] Ps hfkfgLh k|ljlwsf] cfwf/df jgfOg] Ps k|sf/sf] 3/]n' tl/sfn] :yflgo ;fwg / >f]t jf6 jgfpg ;lsg] k|fË/Ls dn xf] . of] dn hLjf0f' hLjf0f'n] jg]sf] x'G5 . o;nfO{ hLjf0f' dn klg eGg] rng 5 . af]s;L nuftf/ k|of]u ugf{n] df6f]sf] pj{/f zStLnfO{ j9fFp5 . lbuf] ?kdf df6f]sf] pj{/f zStL j9fpgsf] nfuL af]s;L cToGt pkof]uL dn dflgG5 . af]s;L dn jgfpg] t/Lsf M– - ;fdfu|L x? _
  • 13.  !%) Pd Pn O=Pd #% ln6/ kfgLdf /fd|f] ;+u ld;fpg] o;df !%) u|fd lrgL jf ;Vv/ - e]nL_ ldnfP/ @$–$* 306f k5L k|of]u ug]{ . af]s;L jgfpg] :yfg cf]efgf], l;w} 3fd gnfUg] kfgL gkg]{ :yfg x'g' kb{5 .  wfgsf] 9'6f] – !)) s]=hL=  xf+8 w'nf] – !) s]=hL=  kLgf – !) s]=hL=  O{= Pd – !%) Pd Pn  lrlg÷;Vv/÷e]nL – !%) u|fd  kfgL – #% ln6/ agfpg] t/Lsf M–  dfyL jgfPsf ;j} ;fdfu|L /fd|/L ldnfO{ O{= Pd emf]nn] lehfpg] . ;j} y'k|f] ldnfO{ ;s] kl5 kfgL jf 3fd jf6 jrfpg] / pQm y'k|f]nfO{ Nkf:6Lsn] 9fSg] .  b'O{ lbg kl5 Ps k6s k'/} dn kN6fpg] . o;} u/L @–# lbgsf] km/sdf % k6s kN6fpg] x/]s k6s kN6fpbf kfgL klg /fVg] / y'k|f]nfO{ jf]/f÷Nkf:6Lsn] 9fSg] . o;/L jgfPsf] dn udL{ dlxgfdf @) lbgdf / hf8f] dlxgfdf $)–%) lbgdf tof/ x'G5 . emf]n dn k|of]u ug]{ tl/sf -ljiffbLsf] ?kdf_ M klxnf] rf]6L agfPsf] emf]n dn w]/} s8f x'G5 . o;df a9L kfgL ld;fpg' kg]{ x'G5 . To;kl5 ToxL ef8f jf vfN8f]df ePsf] jg:ktL jf 5f]qmfdf kfgL yk]/ agfpFb} uof] eg] emf]n dnsf] u0f:t/ sd x'b} hfG5 / To;}sf] cg'kftdf kfgL sd ld;fpb} hfg' k5{ . To;} cg';f/ lj?jfdf k|of]u ug'{ k5{ . ev}{/} /f]k]sf] slnnf] lj?jfdf emf]n dn k|of]u ug]{ tl/sf M klxnf] rf]6L agfPsf] ! efu emf]n dndf !@ efu kfgL ld;fP/ lj?jfdf 5g]{ . ;f]xL 5f]qmfdf kfgL xfn]/ bf]>f] rf]6L agfPsf] ! efu emf]n dndf * efu kfgL ld;fP/ lj?jfdf 5g]{ . ;f]xL 5f]qmfdf kfgL xfn]/ t]>f] rf]6L agfPsf] ! efu emf]n dndf $ efu kfgL ld;fP/ lj?jfdf 5g]{ . ;f]xL 5f]qmfdf kfgL xfn]/ rf}yf] rf]6L agfPsf] ! efu emf]n dndf ! efu kfgL ld;fP/ lj?jfdf 5g]{ . lj?jf x's]{ kl5 emf]n dn k|of]u ug]{ tl/sf M
  • 14. o; cj:yfsf lj?jfx?n] emf]ndn a9L krfpg ;S5 . o:tf] cj:yfdf lj?jfdf klg a9L s8f vfnsf sL/fx? nfUb5 . o:tf sL/fx?nfO{ emf]n dnsf] k|of]un] eufpg d2t ub{5 . ;fy} lj?jfsf] kftn] emf]n dn ;f]:g] ePsf]n] l;+rfO{sf] cefj klg k"lt{ u5{ . k|of]u ug]{ tl/sf o; k|sf/sf 5g M klxnf] rf]6L agfPsf] ! efu emf]n dndf * efu kfgL ld;fP/ lj?jfdf 5g]{ . ;f]xL 5f]qmfdf kfgL xfn]/ bf]>f] rf]6L agfPsf] ! efu emf]n dndf $ efu kfgL ld;fP/ lj?jfdf 5g]{ . ;f]xL 5f]qmfdf kfgL xfn]/ t]>f] rf]6L agfPsf] ! efu emf]n dndf ! efu kfgL ld;fP/ lj?jfdf 5g]{ . dnsf] ?kdf k|of]u ug]{ tl/sf M dnsf] ?kdf k|of]u ubf{ ! efu emf]n dnnfO{ $ efu kfgLdf ld;fP/ lj?jfsf] j/k/ ! Unf; hlt /fvL lbg] . o;df 5f]qmf ;lxt 3f]n]/ xfNg] . emf]n dn 5g]{ ;do M o;nfO{ xfjf x'/L jtf;n] s]xL c;/ kfb}{g t/ kfgL kg]{ j]nfdf of] emf]n dn 5g'{ x'b}g . jf:tjdf hlt j]nf sL/f a9L nfU5, of] emf]n dn 5g'{ k5{ . o;n] sL/f dfg]{ geP/ sL/fnfO{ eufp5 . To;sf/0f sL/f nfu]sf] j]nfdf 5g'{ k5{ . ;fy;fy} dnsf] ?kdf k|of]u ul/G5 / h;n] ubf{ l;+rfO{sf] klg sfd u5{ . emf]n dn 5/] kl5 afnL l6Kg] ;do M emf]n dndf xfgL k'/ofpg] vfnsf] /f;folgs c;/ s]xL klg x'b}g . To;sf/0f 5/]sf] s]xL ;do kl5 l6k]/ wf}O{ kvfnL vfg ldN5 . xl/of] dn (Green Manure) ljleGg k|sf/sf jg:kltx?nfO{ xl/of] cj:yfdf g} df6f]d'lg kN6fP/ s'xfO{ dnsf] ?kdf k|of]u ul/G5 eg] To;nfO{ xl/of] dn elgG5 . rfF8} x's{g], kftx? a9L x'g] / af]6 g/d x'gfsf ;fy} df6f]leq l5§} s'lxg] jg:kltx? xl/of] dnsf] nflu pko'Qm x'G5g . sf];]afnLx? xl/of] dnsf] nflu cem a9L pkof]uL x'G5g lsgeg] logLx?n] xfjfdf /x]sf] gfO6«f]hgnfO{ h/fsf luvf{x?df l:y/Ls/0f (Fixation) ub{5g / logLx?af6 a9L gfO6«fhg k|fKt x'G5 . xl/of] dnsf] ?kdf k|of]u ul/g] afnL ToxL hldgdf v]tL u/]/ jf cGo 7fpFdf ePsf] jg:kltx?sf] slnnf kft, xfFuf, sf6]/ NofO{ df6f] d'lg kN6fP/ xl/of] dnsf] ?kdf k|of]u ug{ ;lsG5 . xl/of] dnnfO{ df6f] d'lg kN6fPkl5 /fd|/L s'lxgsf] nflu lr+rfO{ lbg cfjZos x'G5 .
  • 15. xl/of] dnsf] nflu pko'Qm x'g] af]6–la?jfx?df 9}+rf, ;gO{, e6df;, Phf]nf, tLt]kftL, c;'/f], /ftf] lz/Lif, lv/f]{, jgdf/f cflb 5g . xl/of] dnsf] k|of]uaf6 df6f]sf] pj{/fzlQm a9g'sf] ;fy} df6f]df k|fËfl/s kbfy{ ylkg] x'gfn] df6f]sf] ef}lts u'0fdf ;'wf/ cfpF5 . ;"Id h}ljs dn (Bacterial Biofertilizer) xfdLjl/kl/sf] jfo'd08ndf &( k|ltzt gfO6«f]hg x'G5 . o; gfO{6«f]hgnfO{ w]/} hLjx?n] pkof]u ug{ ;Sb}gg . t/ s]xL ;"Id hLjf0f'x?n] jfo'd08ndf /x]sf] gfO{6«f]hgnfO{ l:y/Ls/0f u/]/ pkof]u ug{ ;S5g . jfo'd08ndf /x]sf] gfO{6«f]hgnfO{ l:y/Ls/0f ug{ ;Sg] ;"Id hLjf0f'x? ld;fOPsf] dnnfO{ g} ;"Id h}ljs dn elgG5 . ;"Id h}ljs dnx?dWo] sf];]afnLx?df k|of]u ul/g] /fOhf]ljodo'Qm ;"Id h}ljs dn a9L krngdf 5 . c? ;"Id hLjf0f'x?sf] t'ngfdf /fO{hf]ljod gfds hLjf0f'sf] gfO6«f]hg l:y/Ls/0f ug{ ;Sg] Ifdtf lgs} a9L 5 . /fOhf]ljod hLjf0f'x? sf];]afnLsf h/fx?df luvf{ agfP/ luvf{leq /xG5g / ltg} luvf{x?df xfjfsf] gfO6«f]hg hDdf ub{5g . Ps x]S6/ hUufdf nufOPsf] sf];]afnLdf, Ps jif{df /fO{hf]ljod hLjf0f'x?n] @)) b]lv #)) s]=hL= gfO6«f]hg xfjfaf6 hDdf ub{5g . o;/L hDdf ePsf] gfO6«f]hgaf6 nufOPsf] sf];]afnLnfO{ klg kmfObf x'G5 / lubf{x? df6f]df s'lxP/ ldl;g] / sf];]afnLsf s]xL kftx? / h/f klg df6f]df ldl;g] x'gfn] df6f]df gfO6«f]hgsf] dfqf a9b5, h'g kl5 nufOg] afnLn] pkof]u ub{5 . o:t} u/]/ ux'F, ds}, cfn' cflb afnLx?sf] nflu klg Phf]6fJofS6/ / Phf]l:k/Lnd o'Qm ;"Id h}ljs dnx? k|of]u ug{ ;lsG5 . ;"Id h}ljs dn sfnf] w"nf]sf] ?kdf Knfli6ssf ;fgf Kofs]6x?df ljt/0f x'G5 . Ps u|fd ;"Id h}ljs dndf s/f]8f}+sf] ;+Vofdf pkof]uL ;"Id hLjf0f'x? x'G5g . ;"Id h}ljs dn k|foM nufpg] afnLsf] aLp;Fu ld;fP/ k|of]u ul/G5 . O{=Pd= (Effective Micro-organisms)  k|efjsf/L z'Id lhjf0f'x?sf] ld>t ;d"x O{=Pd=sf] k|of]un] df6f] kmf]x/ d}nf jf b'u{Gw cfpg] cGo j:t'x?df z'Id lhjf0f'x?sf] ljljwtf tyf sfo{Ifdtfdf j[l4 u/L df6f]sf] pj{/f zlQm a9fpFb5 eg] kmf]x/ d}nfsf] b'u{Gw x/fpF5 ;fy} sDkf]i6 agfpg nfUg] ;dodf sld NofpF5 . of] h}ljs ld>0f ePsf]n] o;df s'g} /;fog 5}g / o;sf] k|of]un] df6f]df nfesf/L lhjf0f'x?sf] ;+Vofdf j[l4 eO{ hLjf0f'x?n] h}ljs k|s[ofåf/f pj{/f zlQm a9fpg] tyf /f]u ls/fsf] /f]syfd ug]{ ub{5 . O{=Pd=sf s]lx k|efj / kmfObfx? M–
  • 16. 1) lj?jfsf] c+s'/0f, km"n km"Ng], kmnnfUg] / kfSg] k|s[ofdf d2t ug]{ . 2) df6f]sf] ef}lts, /;folgs / h}ljs jftfj/0fdf ;'wf/ NofpF5 . 3) la?jfsf] k|sf; ;Zn]if0f k|s[ofdf j[l4 u/L pTkfbg a9fp5 . 4) lj?jfdf k|fËfl/s a:t'sf] k|efjsf/Ltf a9fpF5 . 5) sDkf]i6 dn agfpg nfUg] ;dodf sdL NofpF5 . O=Pd= df= ePsf d'Vo hLjf0f'x? M–  kmf]6f]l;Gy]l6s JofS6]l/of  n]S6Ls Pl;8 JofS6]l/of  O6;  gfO6«f]hg lkmS;Lª JofS6]l/of O=Pd=emf]n ld>0fsf] k|of]u 1) kfgL — ! ln6/ 2) O=Pd= ! — ! ld=nL= 3) v'bf] ;v/ — ! u|fd o;/L tof/ kfl/Psf] emfn @ b]lv @$ 306f /fv] kl5 afnLgfnL, df6f] jf k|fªuf/Ls a:t'x?df 5g{ ;lsG5 . t/sf/L v]tLdf l;+rfO{ ug]{ tl/sf M– t/sf/L v]tLdf df6f]sf] k|sf/, hldgsf] cfsf/, kfgLsf] pknAwtf, kfgL k'¥ofpg] ;fwg, t/sf/L nufpg] df};d, afnLsf] lsl;d / cfjZostfnfO{ x]/]/ leGbf leGb} lsl;dsf tl/sfx? ckgfpg ;lsG5 . Pp6} afnLnfO{ cj:yf x]/]/ leGb} lsl;dsf] tl/sf ckgfpg' clgjfo{ klg x'G5 . oL dflysf s'/fx?nfO{ Wofgdf /fvL t/sf/L v]tLdf tklzn jdf]lhdsf tl/sfaf6 l;+rfO{ ug{ ;lsG5 . s_ s'nf]af6 kfgL x'Ng]  k|z:t kfgL ePsf] 7fpFdf ckgfOG5 .  hldg ;dtn x'g' kb{5 .  ;/n tl/sf xf] .  kfgL w]/} nfU5 .  kl5 hldg slqmG5 .
  • 17.  lgsf; /fd|f] ePg eg] h/f s'lxP/ lj?jf d5{g .  /fof], n;'g, jGbf, Kofh cflbdf ckgfO{G5 . v_ xhf/Laf6  vf;u/L t/sf/Lsf] g;{/L / e/v/} ;f/]sf] lj?jfsf] nflu pko'Qm x'G5 .  yf]/} hUufsf] nflu pko'Qm x'G5 .  kfgL sd nfU5 .  b}lgs?kdf kfgL xfNg' kg]{ x'G5 .  df6f] lylrP/ s8f x'g] ;Defjgf x'G5 .  l;+rfO{df vr{ al9 nfU5 . u_ b'O{ 8ofËsf] aLrdf kfgL hdfP/ M  8ofËdf nufPsf] t/sf/Lsf] nflu pko'Qm x'G5 .  df6f] s8f x'g] ;+efjgf sd x'G5 .  l;+rfO[ ug{ ;lhnf] x'G5 .  kfgLn] df6f] lyRg] ;Defjgf x'Fb}g .  h/fdf /fd|/L kfgL k'U5 l;+rfO{df Ps?ktf sfod ug{ ;lsG5 cflb . 3_ l:k|sn/ M  le/fnf] tyf s'nf]af6 l;+rfO{af6 ;Dej gePsf] :yfgdf pko'Qm  z'?df vr{ al9 nfUg]  x]bf{ /dfO{nf] nfUg]  sd kfgLn] k'Ug]  dfly lylrg] / s8f x'g] ;Defjgf gx'g]  h'g;'s} t/sf/Ldf klg ckgfpg ;lsg]  kxf8L If]qdf of] tl/sf a/bfg xf] . ª_ kfO{jaf6  wf/f, s'jfdf v]/ hfg] kfgL ;lhn} ;+u nuL l;+rfO{df k|of]u ug{ ;lsg] .  af]6 lj?jfsf] kmf]bdf dfq nufO{g] x'gfn] kfgLdf lskmfPtL
  • 18.  kfgL v]/ hfg] ;Defjgf gx'g]  rfx]sf] lj?jfdf dfq l;+rfO{ ug{ ;lsg]  hldgsf] af6f] aufpg] ;Defjgf sd x'g] r_ yf]kf l;+rfO{  kfgLsf] cefj ePsf] 7fpFdf klg pko'Qm  kfgLsf] art x'g]  kfgL v]/ hfg] ;Defjgf sd x'g]  rfx]sf] a]nfdf l;+rfO{ ug{ ;lsg] Knfli6s kf]v/L agfpg] tl/sf M– Jofj;flos t/sf/L v]tLaf6 s[ifsx?n] cfsif{s cfDbfgL lnO /x]sf k|z:t pbfx/0fx? xfdL n] kfpF5f} . clxn];Dd o:tf cfsif{s cfDbfgLsf pbfx/0fx? l;+rfO{sf] cefj ePsf If]qsf s[ifsx?sf nflu sxfgLdf dfq l;ldt lyof] . jiff{tsf] kfgL ;+sng ul/g] o; Knfli6s kf]v/Ldf kfgLnfO{ rxfj6af6 /f]Sg Pp6f laz]if lsl;dsf] Knfli6s cf]5ofOG5 . t/ kf]v/L lgdf{0fsf nflu k|of]u ul/g] #)) b]lv %)) dfO{qmf]gsf] Knfli6s sfuhdf kf/f a}hgL ls/0fnfO{ k|lt/f]w ug]{ Ifdtf ePsfn] cGo Knfli6s ;fdfg h:t} l5of l5of eO{ gi6 x'b}g . kfgLsf] >f]t gePsf 7fpFdf l6gsf] 5fgf tyf en k|of]u u/L kfgL ;+sng u/]sf 5g eg] st} ;fgf] kfgLsf] >f]taf6 kf]v/Ldf kfgL ;+sng u/L Jofj;flos t/sf/L v]tL ub}{ cfO{/x]sf] 5g . s[ifsx?n] pQm kf]v/Lsf] kfgLaf6 vf;u/L sfqmf], uf]ne]8f h:tf afnLsf] a]df};ddf v]tL ug]{ ;lsG5 . kf]v/L lgdf{0f :yn 5gf}6 M kf]v/L lgdf{0f ug'{ cufj} s'g afnL, sxfF / slt If]qkmndf ug]{ xf], ;f] af/] bL3{sflng ;f]r agfO{ kf]v/Lsf] lgdf{0f :yn / cfsf/ 5gf}6 ug'{ kg]{ x'G5 . Go"gtd ^),))) nL6/ kfgL c6fpg] Ifdtf b]lv cfjZostf cg';f/ hlt ;'s} 7"nf] Ifdtfsf] kf]v/L klg lgdf{0f ug{ ;lsG5 . kf]v/L lgdf{0f ubf{ lgDg s'/fnfO{ laz]if Wofg lbg' kg]{ x'G5 .  kf]v/Lsf] lgdf{0f :yn v]tL ul/g] hUuf eGbf ;se/ cUnf] 7fpF 5gf}6 ug'{k5{ .  w]/} le/fnf 7fpFdf kf]v/L lgdf{0f ug'{ /fd|f] x'b}g .  kf]v/L lgdf{0f ubf{ ;se/ 5fgfsf] kfgL n}hfg ldNg] 7fpFdf x'g' k5{ .  ensf] kfgL kf]v/Ldf /fVg ldNg]u/L kf]vl/:yn 5gf}6 ug'{ /fd|f] x'G5 .  kfO{k k|0ffnLaf6 cfpg] kfgLnfO{ kf]v/Ldf v;fNg ;Sg]u/L 7fpFsf] 5gf}6 ug'{ Hofb} /fd|f] x'G5 .
  • 19.  ?vsf] 5xf/L d'lg kf]v/L agfPdf kfgL p8]/ hfg] Xf;nfO{ s]lx xb ;Dd sd ug{ ;lsG5 . kf]v/L lgdf{0fsf] tl/sf / cfsf/  cfjZostf cg';f/sf] cfsf/sf] vf8n agfpg' kb{5 .  vf8n agfpFbf lg:sg] df6f]nfO{ kf]v/Lsf] lsgf/df /fvL l8n agfpFbf sd nfutdf kf]v/L tof/ ug{ d2t k'Ub5 .  ;dy/ hUufdf kf]v/L agfpg' kg]{ ePdf aflx/af6 df6f] NofO{ l8n agfpFbf ;d]t kf]v/Lsf] cfsf/ agfpFg ;lsG5 . o;/L l;+rfO{ ul/g] hUuf eGbf kf]v/L cUnf] x'g k'U5 / ;xh ?kn] kfgL aflx/ lgsfNg ;lsG5 .  kf]v/Lsf] leQf 7f8f] x'g] u/L agfpg' x'b}+g kfv/Lsf] dflyNnf] ;txsf] nDafO{ / rf}8fO{ eGbf lk+wdf s]xL sd /fvL kf]v/L tof/ ug'{ kb{5 . pbfx/0fsf nflu kf]v/Lsf dflyNnf] ;txdf nDafO{ & dL6/ / rf}8fO{ & dL6/ 5 eg] lk+wdf nDafO{ ^ dL6/ / rf}8fO{ ^ dL6/ /fVg'pko'Qm dflgG5 .  kf]v/Ldf kfgL ;+sng x'g yfn] kl5 kfgLsf] rfkn] Knfli6snfO{ tnlt/ kf]v/Lsf] lk+wdf / rf/} lsgf/f tkm{ ws]Nbf 9'Ëfn] Knfli6snfO{ RofTg ;Sg] ;Defjgf x'gfn] Knfli6s /fVg'eGbf cuf8L g} kf]v/LnfO{ n]l;nf] df6f]n] slDtdf !% ;]=ld=sf] n]kg nufpg' pko'Qm dflgG5 .  kf]v/Lsf] rf/}tkm{ l8ndf sfuhnfO{ c8ofpgsf] nflu slDtdf %) ;]=ld=sf] ;dy/ l8n agfpg' kb{5 . kf]v/Ldf Knfli6s laR5ofO{ ;s]kl5 kf]v/Lsf] l8ndf klg Knfli6s laR5ofO{ 9'Ëf gePsf] dl;gf] df6f]n] slDtdf #) ;]=dL= cUnf] l8n agfO{ Knfli6snfO{ rfKg' kb{5 .  kf]v/Ldf kfgL el/Pkl5 a9L kfgLnfO{ Aojl:yt t/Lsfn] lgsf; lbgsf] nflu l8nsf] s'g} Ps :yfgdf !% ;]=ld= ulx/f] gfnL agfpg' kb{5 . cGoyf a9L ePsf] kfgLn] kf]v/Lsf] l8nnO{ laufg{ ;Sb5 .  kf]v/Ldf Kjfn kf/L kfgL lgsfNg] sfd ug'{ x'b+g . Knfli6s kf]v/Laf6 kfgL aflx/ lgsfNg 8«daf6 t]n lgsfNg] h:t} tl/sf ckgfpg' kb{5 . Knfli6s laR5ofpg] tl/sf M  Knfli6s laR5ofpg' k"j{ kf]v/Ldf ePsf 9'Ëf, df6f], sf7 cflb x6fpg' h?/L x'G5 .  Knfli6s laR5ofg] a]nfdf kf]v/Ldf kfgL jf lunf] df6f] x'g' x'b}g . kf]v/Lsf] lk+wsf] df6f] lunf] ePdf Knfli6s 6f+l;g uo{ laR5ofpg] sfo{nfO{ c;lhnf] agfpFb5 / tn xfjf /xg ;Sg] x'gfn] kl5 kfgL el/O{ ;s]kl5 Knfli6snfO{ c;/ ug{ ;Sb5 .  tof/ ePsf] kfv/Ldf Knfli6s laR5ofpgsf] nflu & b]lv * hgf;Ddsf] cfjZostf kb{5 . Knfli6s laR5ofpFbf Knfli6snfO{ e'O{df gntf/Lsg leq xfjf gk:g] u/L Ps tkm{af6 xNsf tl/sfn] laR5ofpb}
  • 20. csf]{ tkm{ n}hfg' kb{5 . rf/} lsgf/fdf a9L ePsf] Knfli6snfO{ /fd|f] tl/sfn] k§ofO{ ldnfpg' kb{5 / df6f]n] k'g'{ kb{5 . t/sf/L afnLsf] hftx? tyf nufpg] ;do M l;= g+= afnL hft j]gf{ /f]Kg] ;do dWo kxf8 aLp b/, u|fd nufpg] b'/L t/fO{, a];L, vf]h != sfpnL sf7df08f}+ :yflgo :gf]jn–!^ lsjf]HofG6 lbkfnL Hofk" sfpnL l;Ne/sk :gf]qmfpg ;fpg–ebf} ebf}–c;f]h ebf}–c;f]h r}q–j}zfif ;fpg–ebf} ciff9–ebf} ;fpg–ebf} $) @% @% @% @% @) @) ^)$% ^)$% ^)$% $%#) ^)$% $%$% ^)$% ebf}–c;f]h c;f]h–sflt{s c;f]h–sflt{s c;f/–;fpg ebf}–sflt{s ;fpg–ebf} ebf}–c;f]h @= aGbf uf]N8]g Ps/ k|fO{8 ckm O+l8of sf]kg x]ug dfs]{6 u|Lg sf]/f]g]6 u|Lg :6f]g 6L ^@! h]lgy ;fpg–ebf} r}q–c;f]h r}q–c;f]h >fj0f–c;f]h >fj0f–c;f]h kf}If–df3 kf}if–df3 @% @% @% @) @) @% @% ^)$% $%#) ^)$% ^)$% ^)$% $%$% $%$% ebf}–c;f]h ebf}–c;f]h ebf}–c;f]h ebf}–sflt{s ebf}–sflt{s c;f]h–sflt{s c;f]h–sflt{s #= a|f]sfpnL 8]l;sf] u|Lg :k|fpl6Ë k]lgsn ebf}–c;f]h ebf}–c;f]h >fj0f–sflt{s @) @) @) $%#) $%#) $%#) ebf}–c;f]h c;f]h–sflt{s c;f]h–d+l;/ $= /fof] v'dn rf}8fkft v'dn /ftf]kft dfkmf{ rf}8fkft tfËv'jf ebf}–d+l;/ Æ Æ Æ #) #) #) #) #)#) #)#) #)#) #)#) c;f]h–d+l;/ Æ Æ Æ %= d"nf XjfO6g]s Ko"7fg] /ftf] ldgf] cnL{ ebf}– c;f]h Æ Æ %)) Æ Æ #)!) Æ Æ ebf}–c;f]h Æ Æ
  • 21. $) lbg] Æ $)) Æ df3–kmfNu'0f ^= ufh/ Go" s"/f]bf gfG6L; ebf}–d+l;/ Æ @%) Æ #)!) Æ c;f]h–sflt{s Æ &= l;dL l3pl;dL emf+u] l;dL rf}df;] P; P; df3–kmfNu'g ;fpg ;fpg ;fpg #–% Æ Æ #–% !@)#) Æ Æ !))@) ebf}–c;f]h Æ Æ ebf}–c;f]h *= v';f{gL ;"o{d'vL ofT;'kmf Hjfnf df3–kmfNu'g Æ Æ %)–^) Æ Æ ^)$% $%#) ^)$% ebf}–c;f]h Æ Æ (= sfFqmf] hfkgLh nËu|Lg vfOG6 ;]6 eQmk'/ nf]sn s';n] kmfNu'g–r}q] Æ Æ ;fpg–efb| !#) Æ Æ Æ !%)!)) Æ Æ Æ kf}if–r}q Æ Æ Æ !)= ltt] s/]nf :yfgLo u|Lg nË k';fbf] df};dL sf]oDjt'/ nË kmfNu'g–r}q kmfNu'g–h]i7 kmfNu'g–r]q Æ @%) Æ Æ Æ !%)!)) Æ Æ Æ df3–h]i7 Æ Æ Æ !!= uf]ne]8f dlg;f gljg clegf; gfos ;'/Iff ljn $!) l;/n !!#! df3–kmfNu'0f Æ Æ Æ Æ h]i7–cfiff9 Æ @) @) @) @) @) @% @% ^)^) Æ Æ Æ Æ Æ Æ d+l;/–df3 Æ Æ Æ Æ — — !@= af]8L v'dn tg] ;nf{xL tg] df3–kmfNu'0f ;fpg–ebf} @ s]=hL= Æ %)#) Æ df3–kmfNu'0f Æ !#= Kofh /]8 lqmof]n gfl;s /]8 sf7= :yflgo c;f]h–k'if Æ Æ %)) Æ Æ !%!) Æ Æ c;f]h–d+l;/ Æ Æ
  • 22. !$= e]G6f kj{n nË k';f qmflGt g'ls{ n'ls{ >fj0f–sflt{s Æ df3–kmfNu'0f Æ #) Æ Æ Æ ^)$% Æ Æ Æ c;f]h–sflt{s Æ efb|–sflt{s Æ !%= km;L{ - :Sjf;_ u|] h'lsgL Jnfos Jo"6L :yflgo kmfNu'0f–r}q Æ Æ !%) Æ Æ !))!)) Æ @))@)) df3–h]i7 Æ Æ v]tL pTkfbg k|ljlw s+fqmf] v]tL ag:klts ljj/0f M  efn] km"n ========= ,kf]yL–efn]–kf]yL km"n , kf]yL km"n ========== klxnf] efu aLrsf] efu clGtd efu  efn] km"nx?sf] afx"No – klxnf] efu  efn]–kf]yLsf] ldl>t – aLrsf] efu  kf]yL km"nx?sf] afx'No efu – clGtd efu  sfqmfsf] d'Vo nx/fdf k|fo lxpFbdf kf]yL / jiff{df efn] km"nx? nfUb5 .  zfvf nx/fdf w]/} h;f] kf]yL km"nx? nfUb5 .  5f]6f] lbg / lr;f] xfjfkfgLdf kf]yL km"nx? a9L nfUb5 .  nfdf] lbg / udL{ xfjfkfgLdf efn] km"nx? a9L nfUb5 .  To; sf/0f udL{sf] ;dodf sfqmfsf] d'Vo d'G6f] ^ kft dfly sf6L zfvf nx/fx? a9fpg' kb{5 . xfjfkfgL  sfqmf] v]tL Gofgf] df};d, t'iff/f] gkg]{ 7fpF rflxG5 .  !%) –#%) ;]=u|]8 tfkqmddf v]tL ug{ ;lsG5 .  /ftL @)) ;]=u|]8 / lbp;f] #)) ;]=u|]8 tfkqmddf eQmk'/ :yflgo hftsf] v]tL ;kmntf ;fy ug{ ;lsG5 .  To; sf/0f Knfli6s u'df]h leq j]df};ddf klg sfqmf] v]tL ug{ ;lsG5 . df6f] M
  • 23.  anf}6] bf]d6 vfnsf] df6f] ;aeGbf pTtd dflgG5 . pGgt hftx?  eQmk'/ :yflgo — hf8f] vKg], cuf}6] tyf k5f}6] b'a} df};ddf v]tL ug{ ;lsg] / j]df};dL pTkfbg klg ug{ ;lsg] hft xf] .  s';n] — hf8f] vKg] cuf}6] hft xf] .  ;nf{xL u|Lg — pRr tfkqmddf v]tL ug{ ;lsg] hft xf] .  dlxsf] u|Lg nË — pRr tfkqmdf v]tL ug{ ;lsg] hft xf] .  dflngL Ps — pRr tfkqmd ;xg ;lsg] / j]df};dL v]tL ug{ ;lsg] hft xf] .  sf]/Log XjfO6 — pRr tfkqmd ;xg ;lsg] / ;nfbsf] nflu pko'Qm hft xf] .  hfkflgh u|Lg Pkm ! — Knfli6s u'df]h leq v]tL ug]{ pko'Qm hft xf] . nufpg] ;do  a];L tyf vf]rdf — d+l;/ b]lv df3 ;Dd  dWo kxf8df — kf}if b]lv df3 ;Dd dnvfB k|lt vf8n  sDkf]i6 Ö !–@ s]=hL=  l8=P=kL=Ö @)–@% u|fd  kf]6f; dn Ö !% u|fd 6k8«]; M j]gf{ ;f/]sf] @)–@% lbg kl5 k|lt jf]6 % u|fd o"l/of dn lbg' k5{ . o"l/of dnsf] ;§f ufO{ e};Lsf] ux'Ft ! ln6/df $ ln6/ kfgL ld;fO{ 58]df lj?jf /fd|f] ;lk|G5 . vf8n tof/ kfg]{ / lj?jf ;fg]{  vf8n vgL !–@ lbg 3fd nufpg' k5{ .  To; kl5 vf8ndf dnvfw / df6f] ld;fO{ &@ 306f ;Dd /fVg] .  lj?jf &@ 306f kl5 dfq ;fg]{  lj?jf ;fbf{ lk8df vf8nf] kg]{ u/L gnufpg], gq kfgL hdL km]b lr;f] eP/ km]b s'lxg] /f]u nfUg ;S5 .
  • 24. nufpg] ;do M sfqmf] v]tLsf] nflu ;aeGbf pko'Qm ;do kmfNu'g dlxgf xf] . o;nfO{ cfh–ef]nL j]df};ddf klg Knfi6Ls u'df]h leq ug{ ;lsG5 . udL{sf] ;dodf dflg;nfO{ vfgf kRb}g, Tof] j]nf o;n] lgs} sfd ug]{ ePsf]n] udL{df dflg;n] v'a dg k/fpF5 . o;n] kfrg zlQm a9fpF5 . ;"Id vfB tTj M lj?jf ljsf;sf] nflu ef]lhd]S; dfnLn]S; Pu|f]ldg cflb a]gf{ ;f/]sf] !) lbg kl5 x/]s !) lbgdf 5l/ /fVg' k5{ . o;sf ;fy–;fy} Sof/flyg klg 5l/ /fVg' k5{ . kf]yL km"n a9L km"nfpgsf] nflu ld/fs'ng 5l8 /fVg' k5{, clg dfq a9L pTkfbg lng ;lsG5 . /f]u / ls/f M  km"n s'xfpg] cf}+;f — ! ln6/ kfgLdf !) u|fd lrgL jf e]nL /fvL ! ld=nL= dfnfyfog emf]n ld;fP/ 5g'{ k5{ .  ;]tf] 9';L /f]u — Sof/flyog emf]n @ ld=nL=k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g'{ k5{ cyjf 8fOy]g Pd $% @–# u|fd k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ &–!) lbgsf] km/sdf 5s{g' k5{ . uf]ne]8f v]lt k|lalw M kl/ro M– g]kfndf uf]ne]8f v]lt slxn] b]lv z'? eof] eGg Plsg ;fy g;s] klg tLg rf/ bzs b]lv otf g]kfndf uf]ne]8fsf] Aofa;flos ?kdf v]lt a9b} uPsfn] of] lgs} nf]slk|o t/sf/L x'g k'u]sf] 5 . uf]ne+]8fdf le6fldg P, aL, ;L, O tyf SoflN;od / km/km/; h:tf vlgh a:t' ePsfn] o; nfO{ æul/asf] ;'GtnfÆ klg eGg] ul/G5 . cyf{t ;'Gtnf lsGg g;Sg]n] jf gkfOg] ;dodf klg ;'Gtnfdf lsGg g;Sg]n] jf gkfOg] ;dodf klg ;'Gtnfdf kfOg] vlgh kbfy{ o; af6 ;a};fwf/0fn] kfpg ;S5g eGg vf]h]sf] xf] . uf]ne]8f ljleGg t/sf/Ldf ld;fP/, crf/ agfP/ jf sfr} ;nfbsf] ?kdf klg vfOG5 . uf]ne]8faf6 uf]ne]8fsf] /;, ;;, s]rk klg agfOG5 . xfjfkfgL M–
  • 25. uf]ne]8f uld{ l;hgdf x'g] t/sf/L afnL xf] . o;sf] nflu /ftsf] tfkqmd @) l8u|L ;]= / lbp;f]sf] tfkqmd #) l8=;]= eP /fd|f] ;Fu pTkfbg lng ;lsG5 . kmn nfUg] a]nfdf @%–@* l8=;]= x'g' /fd|f] xf] . w]/} uld{ w]/} hf8f] uf]ne]8f, e06f v]ltsf] nflu pko'Qm dflgb}g . uf]ne]8fdf x'g] bfgfsf] /ËnfO{ xfjfkfgLn] w]/} 7"nf] e"ldsf v]n]sf] x'G5 . !) l8=;]= eGbf tn / #) l8=;]= eGbf dfly tfkqmd ePdf uf]ne]8fdf /ftf] /Ësf] ljsf; x'g ;Ub}g . df6f] M– uf]ne]8f v]lt k|fo ;a] k|sf/sf] df6f]df ug{ ;lsG5 . t/ klg anf}6] bf]d6, df6f] k|f+ul/s kbfy{ k|z:t ePsf], kfgL ghDg], xn'sf df6f]df o;sf] v]lt pko'Qm dflgG5 . df6f]sf] lk=Pr dfg ^–^=% /fd|f] x'G5 . hftx? M– xfnsf jif{x?df uf]ne]8fsf j0f{z+s/ hft x?sf] ljsf;n] ubf{ uf]ne]8f v]ltdf qmflGtg} cfOlbPsf] 5 . xfn k|rngdf cfPsf] j0f{z+s/ hftdf dlgzf, clagfz, n8fs', lgnwf/L, glag /lItf cflb k|d'v 5g . :yflgo pGgt hftx?df k';f?aL, k';fcln{ 8jfkm{, /f]df, dlgd]s/, dgk|]s;, nA;Lu]8] cflb 5g' . lapsf] dfqf M– @%–#) u|fd k|lt /f]kgL . hldgsf] tof/L M– uf]ne]8f nufpg] hUufnfO{ #–$ k6s ;Dd vghf]t u/L 8Nnf km'6fO{, uf]ne]8f /f]Kg' eGbf ! dlxgf cuf8L l;kmf/L; dfqfdf k|f+ufl/s dn %)–^) 8f]sf] k|lt /f]klgsf b/n] df6f]df ldnfpg' kb{5 . /;folgs dnsf] xsdf l8=P=kL= dn !) s]=hL=, o"l/of % s]=hL=, kf]6f; % s]=hL= k|lt /f]kgL afnL nufpg' k"j{ df6f]df ldnfpg' kb{5 . o"l/of cfwf/ z'?df / cfwf afnL nufPsf] @%–#) lbg kl5 uf]nd]n ubf{ lbg' kb{5 . uf]ne]8f v]lt ug]{ ;do M– xfd|f] b]z ef}uf]lns ljljwtfsf] sf/0faf6 oxfF k|fo af/} dlxgf t/fO{, dWokxf8 / pRr kxf8df ldnfP/ v]lt ubf{ uf]ne]8f v]lt ug{ ;lsG5 . ;fpg ebf} h:tf] jiff{b dlxgfdf t/fOsf lhNnfx?df kfgL hDg], a9L tfkqmsf] sf/0faf6 uf]ne]8f v]lt ug{ ;lsb}g . o; ;dodf dWo / pRr kxf8df eg] kfgL hDg] ;d:of x'b}g, kxf8sf] le/fnf] hUufdf jiff{b ;xg ;Sg] hftnfO{ nufP/ v]lt ug]{ rng z'? x'g yfn]sf] kfOG5 . o:tf] uf]ne]8f v]ltnfO{ a]df};dL elgg] / o:tf] v]ltaf6 a9L cfDbfgL x'g] x'Fbf s[ifsx? lbg k|ltlbg cfs[i6 x'g yfn]sf 5g . o;sf] nflu hft / hldgsf] 5gf]6sf] klg e"ldsf /xG5 .
  • 26. ;fwf/0f tof dWo kxf8df kmfNu'0f r}qdf lap /fv]/ r}q–a}zfifdf j]gf{ /f]Kg] ul/G5 . t/ lxhf]cfh Knfli6s 6g]n leq k'if df3df uf]ne]8f j]gf{ pdf/]/ kmfNu'0f leqdf a]gf{ nufpbf rf8f] cfDbfgL k|fKt x'G5 . wfbLË, dsjfgk'/, kfNkf cflb lhNnfx?df qmdz o; k|ljlwsf] ;'? x'g yfn]sf] 5 . l;+rfO{ M– j]gf{ /f]k]sf] lbg b]lv afnL lng] a]nf ;Dddf uf]ne]8fnfO{ l;+rfOsf] cfjZstf kb{5 . ;'Vvf df};d 5 eg] x/]s $–% lbg la/fP/ l;+rfO{ lbg' kb{5 . l;+rfOsf] >f]t x]/L yf]kf l;+rfO[ jf s'nf] l;+rfO{ cfˆgf] cj:yf cg';f/ l;+rfO{sf] Aofj:yf ldnfpg' kb{5 . a9L kfgL afl/g uPdf uf]ne]8fnfO{ h/f s'lxg] /f]u nfUg ;S5. uf]8d]n tyf yfqmf] lbg] M– uf]ne]8f /f]k]sf] @%–#) lbg kl5 xNsf uf]8d]n u/L o"l/of 6k8«]; ug'{ kb{5 . o"l/of lbP kl5 l;+rfO{ clgjfo{ 5 . uf]ne]8fsf] hft cg';f/ yfqmf cfjZos kb{5 . cUnf] hftnfO{ cUnf] yfqmf lbg' k5{ eg] xf]rf] nfO{ ;fgf] eP klg k'U5 . yfqmf lbbf kmnx? df6f]df nlt|g] ;+efjgf x'Fb}g . olb uf]ne]8fsf] a[l4 /fd|f] ;+u ePsf] 5}g eg] le6fldgsf] klg k|of]u ug'{ kg]{ x'G5 . lxhf] cfh rngdf cfPsf le6fldgx?df dlN6Kn]S;, e]lhd]S; cflb 5g . afnL lng] M– ;fwf/0f tyf uf]ne]8f slxn] l6Kg] jf slt lbgdf tof/ x'G5 eGg] s'/f uf]ne]8fsf] hft, xfjfkfgL, df};d cflbdf e/k5{ . ;fwf/0f tyf /f]k]sf] ()–!!) lbgdf uf]ne]8f kfSg z'?ub{5 . uf]ne]8f l6Kg] s'/f ahf/sf] b'/L, oftfoftsf] ;fwg, ahf/ cflbdf e/ k5{ . olb 6f8f n}hfg' 5 eg] cln cln kfSg z'? u/] kl5 l6Kg] ug'{ k5{ . olb ahf/ glhs} 5 eg] /ftf] eP kl5 l6Kbf klg x'G5 . uf]ne]8f 9'jfgL ug]{ ;fwg uf]ne]8fnfO{ gf]S;fg kfg]{ vfnsf] x'g' x'Fb}g . ;fgf] ;fgf] qm]6df tx ldnfP/ uf]ne]8fnfO{ /fVg' k5{ . jf]/fdf, y'D;]df /fv]/ 9'jfgL ubf{ a9L gf]S;fg x'g hfG5 . pTkfbg M– uf]ne]8fsf] pTkfbg hft, nufPsf] ;do, dnhn, df6f]sf] pe|/f zlQm cflbdf e/k5{ / /fd|f] Aojf:yfkg / hft k/]df !–@ 6g ;Dd k|lt /f]kgL kmnfpg ;lsG5 . /f]u M– uf]ne]8fdf nfUg] d'Vo d'Vo /f]ux?df 88'jf klg Ps xf] . of] /f]u nfUbf kfgLn] leh]sf] h:tf] yf]Knf, kft, kmndf b]vf k5{g . kl5 logLx? v}/f] sfnf]df kl/0ft x'G5g . al9 cfb|tf / 708L jftfj/0f afbn nfUg] lbgx? z'? x'Fbf of] /f]u b]vf kg{ yfN5g . kl5 logLx? v}/f] sfnf]df kl/0ft x'g yfN5g . cGtdf af]6 k'/} sfnf]df kl/0ft eO{ af]6x? dg{ yfN5g .
  • 27. pkrf/ M– uf]ne]8f nufPsf] If]qnfO{ ;/;kmfO{ ug]{, uf]8d]n ug]{ . uf]ne]8f v]lt nufpg' cuf8L s'g}klg la?jfsf] caz]if afFsL /fVg x'b}g . ;s];Dd 3'DtL afnL rqm ckgfpg' k5{ . /;follgs pkrf/df 8fOyfg Od–$% eGg] y'nf] ljiffwL $–% u|fd k|lt ln6/ kfgLdf /fvL /f]usf] nIf0f kmf6km'6 b]Vg] lalQs} 5s{g z'? ug'{ kb{5 . j]gf{ s'lxg] /f]u M– of] /f]u g;{/L cj:yfdf al9 nfUb5 . of] /f]u nfUbf g;{/Ldf pd|g' klxnf jf pd|]kl5 j]gf{x? d/]sf] kfOG5 . j]gf{nfO{ hldgsf] ;txdf d/]sf] cj:yfdf e]l6G5 . lgoGq0f M– g;{/L /fVbf uf]ne]8f v]lt gu/]sf], :jf]R5 hUufdf /fd|/L vghf]t u/]/ ;'s]sf emf/kft x6fO jf kf]n]/ s]xL dfqfdf eg]klg df6f]sf] pkrf/ x'g k'U5 . lapnfO{ pkrf/ u/]/ /f]Kg' kb{5 . a]la:6Lg eGg] w'nf] cf}iflw @– # u|fd k|lt s]=hL=sf b/n] pkrf/ ug'{ kg]{ x'G5 . jf]Onfpg] /f]u M– of] klg uf]ne]8fsf] clt vt/f /f]u xf] . of] /f]u nfu] kl5 pkrf/ nfUb}g eg] klg x'G5 . of] /f]usf] lhaf0f' df6f]df ;'/lIft a;]sf x'G5g . pko'Qm jftfj/0f kfpg] ljlQs} logLx?n] cfqmd0f ug{ yfN5g . /f]syfd M– uf]ne]8f nufpg] hldgnfO{ @–$ k6s rsf]{ 3fddf hf]Tg' kb{5 . hldgdf ePsf emf/kft ;a} a6'n]/ hnfO{{ lbg' kb{5 . afnL rqm ckgfpg' kb{5 . ls/f M– uf]ne]8fdf nfUg] d'Vo ls/fdf kmndf Kjfn kfg]{ ls/f g} xf] . of] a;Gt Ct'df nufPsf] uf]ne]8fdf al9 nfU5 . o;sf] dfpn] eGbf nfef{n] al9 gf]S;fg k'¥ofpF5 . ao:s dfpn] af]6sf] j/k/ km'n kf/L lbG5 / oxLaf6 nfef{ lg:sL gf]S;fg k'¥ofpFg yfN5 . Kjfnk/]sf] clwsf+z uf]ne]8f s'xLg yfN5g . /f]syfd M–  nfe|fsf] z'? cj:yfdf af]6dfg} b]Vgf ;fy xft}n] l6k]/ klg dfg{ ;lsG5 . t/ w]/} nfu]sf] v08df cf}iflwg} k|of]u ug{ kg]{ x'G5 .  vghf]t ubf{ uf]ne]8f af]6 j/k/sf] emf/kft ;a} hnfO{ lbg' kb{5 .
  • 28.  olb /;folgs cf}ifwLg} k|of]u ug{ k/]df g'efg jf yfof]8fg x/]s !%–!% lbgsf] km'/sdf 5s{g k5{ . /f]uL kmnfO{ a6'n]/ uf8Llbg' kb{5 . sfpnL t/sf/L afnL ;d"x kl/ro M sfpnL ;d"x eGgfn] km"nsf]eL, jGbf, UofF7 sf]kL, aGbf, a|f]sfpnL cflb 5g . oL ;a}} afnLx?sf] v]tL ug]{ tl/sf ldNbf h'Nbf 5g . xfjfkfgL M  hf8f] ofddf x'g] t/sf/L xf]  jg:klts lasf;sf] nflu lgDg k|sf/sf tfkqmd x'g' cfjZos 5 M– cuf}6] hft Ö @)—@%) ;]=u|]8 dWod hft Ö !%—@)) ;]=u|]8 k5f}6] hft Ö !)—!%) ;]=u|]8  tfkqmd 36L jf a9L ePdf ;dodf / /fd|f] afnL pTkfbg lbg ;lsb}g .  dWod df};dL hftx?nfO{ udL{ df};ddf nufOof] eg] kft}kft cfpF5 / kmn nfUb}g .  k5f}6] hft hf8f] df};ddf nufOof] eg] kft}kft cfpF5 / kmn nfUb}g . df6f] M  ;a} k|sf/sf] df6f]df kmnfpg ;lsG5 t/ v's'/L / dlnnf] x'g'k5{ .  df6f]df k|fªul/s a:t' k|z:t x'g' kb{5 .  df6f]df lr:ofg cl8/xg] t/ kfgL hDg] vfnsf] x'g'k5{ . Aof8 k|aGw / aLp a]gf{ Joj:yf M  pRr:t/Lo a]gf{ pTkfbg ug{nfO{ z'4 aLp, /fd|f] pdf/ zlQm ePsf], df6f] :j:y ;kmf, v's'nf], kfgL ghDg], dlnnf] df6f] x'g' k5{  a]gf{ 3fd, kfgL / t'iff/f]af6 rfpg Jof8 Knfli6s 6g]ndf agfpg' k5{ .  la:t[t hfgsf/LnfO{ g;{/L Joj:yfkg x]g'{ xf]; . afnL nufpg] ;do M  prfOsf] km/sn] tfkqmdsf] km/s kg]{ ePsf]n] :yflgo xfjfkfgLnfO{ Vofn u/L afnL nufpg' k5{ .  nufpg] ;do tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5
  • 29. dnvfB M  ! /f]KgL hUufdf t/sf/L v]tL ug{ dnvfB lgDg k|sf/ xfNg' k5{ M sDkf]i6 Ö %)—^) 8f]sf gfO6«f]hg Ö % s]=hL= km:kmf]/ Ö $ s]=hL= kf]6f; Ö @=% s]=hL= k|lt vf8n Ö !—@ s]=hL= sDkf]i6 a]gf{ tof/L M  a]gf{ @–# kft] eP kl5 csf]{ Jof8df ;fg'{ k5{ .  cuf}6] hft eP #–$ kft eP kl5 v]tdf ;fg'{k5{ .  k6f}6] hft eP %–^ kft eP kl5 v]tdf ;fg'{k5{ .  ! /f]KgL hUufsf] nflu !x# Ö # ju{ ld6/ x'g'k5{ . a]gf{ ;fg]{, uf]nd]n / l;+rfO{ M  a]gf{ a]n'sL kv ;fg'{ k5{ .  ;f/]sf a]gf{df kfgL t'?Gt lbg' k5{ .  a]gf{ ;f/]sf] $–% lbgsf] km6sdf kfgL xfNg' k5{ .  a]gf{ ;f/]sf] !% lbg kl5 emf/kft uf]8g' k5{ .  la?jf ;f/]sf] @)–@% lbgdf o"l/of @–# u|fd k|lt jf]6 xfNg' k5{ .  l;+rfO{ / uf]nd]n uUuf / lj?jfsf] cj:yf x]/L $–% k6s ;Dd ug{ ;lsG5 .  la?jf ;f/]sf] $) lbgdf km]l/ o"l/of ykL ps]/f nufpg' k5{ . £o" l;dL kl/ro Ml;dL b'O{ lsl;dsf x'G5g M– !_ ‰of+u] l;dL . @_ nx/] l;dL . ‰of+u] l;dLsf] nx/f hfb}g t/ nx/] l;dLsf] nx/f x'g] x'Fbf o;sf] v]tLsf] nflu yf+qmf] xfNg' k5{ . of] b'a} lsl;dsf l;dLnfO{ k|m]Gr l;dL dflgG5 .
  • 30. £o" l;dL nx/] l;dL xf] . o;sf] pTklQ blIf0f cd]l/sfaf6 ePsf] dflgG5 . o;df k|z:t dfqfdf k|f]l6g, le6fldg P, cGo vlgh tTjx? / sfjf]{xfO8«]6 kfOg] ePsfn] kf}li6s b[li6sf]0faf6 a9L dxTjk"0f{ 5 . £o" l;dLsf] xl/of] sf];f t/sf/L vfgsf] nflu / ;'sf] bfgf bfn vfgsf] nflu k|of]u ul/G5 . xfjfkfgL M l;dLnfO{ udL{ df};dsf] cfjZostf kb{5 . o;nfO{ w]/} lr;f] / t'iff/f]n] gf]S;fg k'¥ofpg] x'Fbf pRr / dWo kxf8L Onfsfdf udL{ ofddf / t/fO{ Onfsfdf jiff{ ofd / w]/} hf8f] ofd afx]s c? ;dodf o;sf] v]tL ug{ ;lsG5 . w]/} udL{ / ;'Vvf ofddf o;sf] km"n / ;fgf sf];fx? em5{g . sf];f nfUg] plrt tfkqmd !%–@! l8=;]= xf] . kfgL hDg] hUufdf o;sf] v]tL /fd|f] x'b}g . df6f] M o;sf] v]tL a;} lsl;dsf] df6f]df ug{ ;lsG5 tfklg cuf}6] afnLsf] nflu anf}6] b'd6 / cGt/ afnLsf] nflu b'd6 lrlD6sf] df6f] pQd x'G5 . hUuf tof/L M @÷# k6s /fd|/L vghf]t u/L 8Nnf kmf]g]{ / kfgL ghDg] u/L ;tx ldnfpg' k5{ . dnvfb M @)–@% 8f]sf] /fd|/L s'x]sf] uf]8d]n cyjf sDkf]i6 dn, @ lsnf] kmf]:kmf]/;, # lsnf] kf]6f; / @ lsnf] gfO6«f]hg k|lt /f]kgLsf b/n] hUuf vghf]t ubf{ /fd|/L df6f]df ldnfpg' k5{ . of] klg sf];] afnL ePsfn] o;n] JofS6]l/ofsf] ;xfotfaf6 h/fdf gfO6«f]hg hDdf u5{ . To;}n] gfO6«f]hgo'Qm dn 6k8«]; ug'{ kb}{g . nufpg] ;do / tl/sf M o;nfO{ ljleGg Onfsfdf lgDg ;dodf nufpg' k5{ . nfOg ldnfP/ ;f]em} aLp /f]Kg k5{ . Onfsf aLp 5g]{ ;do afnL lng] ;do pRr kxf8 r}q — a}zfv c;f9 — efb| dWo kxf8 df3 — a}zfv >fj0f — efb| a}zfv — >fj/0f c;f]h — d+l;/ t/fO{ efb| — c;f]h d+l;/ — df3 aLp b/ M
  • 31. @–# lsnf] k|lt /f]kgL . aLp /f]Kg] b'/L M xf/sf] k/s — !@) ;]=dL= af]6sf] km/s — @)–#) ;]=dL= yf+qmf] lbg] M £o" l;dL nx/] afnL ePsfn] yf+qmf] lbg' k5{ . yf+qmf] lb+bf af+;sf] ef6f, lgufnf] cyjf ?vsf] xf+ufn] yf+qmf] lbg' k5{ . jiff{df £o" l;dL /f]Kbf !@) ;]=dL= sf] km/s kf/L 8of+u p7fpg] / 8of+usf] 5]pdf nfOg ldnfO{ aLp /f]Kg] / aLp pd|] kl5 af+;sf] ef6f cyjf ?vsf] xf+ufn] yf+qmf] lbg' k5{ . l;+rfO{ / uf]8d]n M aLp /f]Kg' eGbf klxn] v]t af/Ldf kfgL k6fpg] / /fd|f] lr:ofg ePsf] df6f]df /f]Kg' k5{ . To; kl5 cfjZostf cg';f/ l;+rfO{ ub}{ hfg' k5{ . emf/kft knfPdf cyjf sf]bfnLn] xNsf;+u vg]/ uf]8g' k5{ . afnL lng] M aLp /f]k]sf] ^)–&) lbgdf xl/of] sf];f l6k]/ t/sf/L vfg ;lsG5 . afnL cjlw k6s–k6s xl/of] sf];f l6Kg' k5{ . pTkfbg M @))–#)) lsnf] xl/of] sf];f k|lt /f]kgL pTkfbg x'G5 . /f]u / ls/f M l;dLnfO{ nfUg] /f]ux?df df]h]s efO/;, PGy|f]sgf]h, l;+b'/] / sf];f 89g] cflb x'g . df]h]s efO/; nfu]df /f]syfd ug{ /f]uL af]6x? pv]Ng] / /f]u gnfUg] hft /f]Kg], l;+b'/] /f]u /f]syfd ug{ sf/fy]g cf}ifwL 5g]{ / sf];f 89g] /f]u /f]syfd ug{ SofK6g cf}ifwLn] aLp pkrf/ u/L aLp /f]Kg' k5{ . o;nfO{ nfUg] ls/fx?df nfxL / sf];f Kjfn kfg]{ nfe|] x'g . nfxLnfO{ d]6fl;8 / nfe|]nfO{ dfnfyfog emf]n cf}ifwL 5/L lgoGq0f ug{ ;lsG5 . hft M £o" l;dLsf] hft s]G6sL jG8/ g]kfndf k|rlnt 5 . o;sf] nx/f hfG5 / df]h]s efO/; /f]u nfUb}g . h/] t/sf/L afnL kl/ro M h/] t/sf/L afnLdf h/f k|of]udf NofOg] t/s/L afnLx? kb{5g . h/fsf] t/sf/L ksfP/, sfr} ;nfb jf crf/ agfP/ vfOG5 . h/] t/sf/L afnL ;d"xdf d'Vo u/L d'nf, ufh/ / ;nud kb{5g .
  • 32. != d'nf M d'nf t/sf/L afnLx?df lgs} k|rlnt t/sf/L xf] . o;sf] h/fsf] t/sf/L ksfP/, sfr} ;nfb / crf/sf] nflu k|of]u ul/G5 ;fy} ;fysf] t/sf/L l;GsL agfP/ klg vfOG5 . h/fsf] rfgf Wh/f agfO{ ;'sfP/ kl5 ;'Vvf df};ddf k|of]udf NofOG5 . d'nfaf6 le6fldg …l;Ú Sofnl;od, km:kmf]/; kfOG5 / kfrg k|s[ofdf d2t k'¥ofpF5 . xfjfkfgL M d'nf Ps lxpFb] t/sf/L afnL ePsf]n] lr;f] xfjfkfgLdf /fd|f];+u ;k|G5 . d'nfsf] nflu plrt jftfj/0f gePdf d'nfsf] h/f a9g'sf] ;§f lgl:s km"n km"N5 . df6f] M k|z:t k|f+ufl/s kbfy{ ePsf] anf}6] b'd6 df6f]df d'nf a9L kmi6fpF5 . s8f lrD6fxf df6f]df d'nfsf] h/f Tolt /fd|f] x'Fb}g . hft M s_ $) lbg] v_ ldg' cnL{ u_ Ko"7fg] /ftf] 3_ 6f]sLgf;L aLp b/ M Ps /f]kgL hUufsf] nflu %)) u|fd d'nfsf] aLp cfjZos kb{5 . /f]Kg] ;do M If]q hft /f]Kg] ;do afnL tof/ x'g nfUg] lbg tNnf] kxf8 $) lbg] r}q dWo sflt{s #%–$% dWo kxf8 $) lbg] dWo cfiff9–slt{s $)–%) pkNnf] dWo kxf8 $) lbg] dWo >fj0f–cW cflZjg $)–%) tNnf] kxf8 ldGg' cnL{ ebf}–dWo d+l;/ ^) dWo kxf8 ldg' cnL{ dWo >fj0f–dWo sflt{s ^% pkNnf] dWo kxf8 ldg' cnL >fj0f–ebf} ^) tNnf] kxf8 Ko"7fg] /ftf] ebf}–dWo d+l;/ *#
  • 33. dWo kxf8 Ko"7fg] /ftf] ebf}–dWo sflt{s &) pkNnf] dWo kxf8 Ko"7fg] /ftf] dWo >fj0f–ebf} &) tNnf] kxf8 6f]sLgf;L dWo d+l;/–kmfNu'0f &%–() dWo kxf8 6f]sLgf;L dWo d+l;/–kmfNu'0f *)–!)) pkNnf] dWo kxf8 6f]sLgf;L dWo d+l;/–kmfNu'0f *)–!@) dnvfb M Ps /f]kgL hUufsf] nflu sKkf]i6 dn @%–#) 8f]sf] sDKn]S;fn ! s]=hL Do"/]6 ckm kf]6f; @ s]=hL= o"/Lof % s]=hL= cfjZos kb{5 . o"/Lof dnn] kl5 6k8«]; ug'{ kb{5 . hUufsf] tof/L M d'nf v]tLsf] nflu @)–#) ;]lG6ld6/ ulx/f] u/L vgL df6f] a'/a'/fpFbf] agfpg' kb{5 . kfgL ghDg] u/L 8«ofª p7fpg' kb{5 . /f]Kg] b'/L M Ps nfOg b]lv csf]{ nfOgsf] km/s @) ;lG6ld6/ / af]6b]lv af]6sf] km/s @) ;]lG6ld6/sf] km/s kf/L k|To]s 8f]adf b'O{ u]8f aLp /f]Kg' kb{5 . !%–@) lbg kl5 Ps 8f]adf Pp6f la?jf /fvL c? pv]Ng' kb{5 . uf]nd]n, l;+rfO{ 6k8«]; M d'nf /f]k]kl5 @)–@% lbgdf emf/kft pv]nL xTsf;Fu s'6fn] vgL o"l/of la?jfsf] jl/kl/ 6k8«]; u/L l;+rfO{ ug'{ kb{5 / s]xL ;dokl5 df6f] ;'Vvf epdf k'g l;+rfO{ u/L lbg' kb{5 . pTkfbg M s_ $) lbg] M Ps /f]kgL hUufdf ;/b/ ^))–!@)) s]=hL= pTkfbg x'G5 . v_ ldg' cnL{ M Ps /f]kgL hUufdf ;/b/ !%))–@#)) s]=hL= pTkfbg x'G5 . u_ Ko"7fg] /ftf] M Ps /f]kgL hUufdf ;/b/ !%))–@))) s]=hL= pTkfbg x'G5 . 3_ 6f]sLgf;L M Ps /f]kgL hUufdf ;/b/ %))–#*)) s]=hL= pTkfbg x'G5 . @= ;nud M -ufG6] d'nf_ hft — kk{n 6k /f]Kg] ;do — >fj0f–sflt{s ;Dd /f]Kg] b"/L — nfOgsf] km/s #) ;]lG6ld6/, af]6sf] km/s !% ;]lG6ld6/
  • 34. aLp b/ — Ps /f]kgL hUufdf @)) u|fd aLp nfU5 . pTkfbg — Ps /f]kgL hUufdf ;/b/ ^))–!@)) s]=hL] pTkfbg x'G5 . c? k|ljlw d'nf v]tL h:t} . #= uf+h/ M h/] t/sf/L afnLx? dWo klg Ps k|d'v afnL xf] . o;sf] h/f sfr} ;nfbsf] ?kdf / cGo t/sf/L;Fu ld;fP/ ksfO{ vfOG5 . le6fldg …PÚ sf] >f]t dWo] uf+h/ k|d'v ?kdf /x]sf] 5 . o;df k|z:t dfqdf le6fldg …PÚ …aÚ …l;Ú sf] ;fy} SoflN;od, km:kmf]/; / kmnfd kfOG5 . xfjfkfgL M uf+h/ v]tLsf] nflu lr;f] xfjfkfgLsf] cfjZos kb{5 . a9L tfkqmd ePdf uf+h/sf] h/f df6f]dflysf] efu xl/of] x'G5 . df6f] M uf+h/ v]tLsf] nflu v's'nf] anf}6] b'd6 df6f]df /fd|f];+u ;k|G5 , s8f lrD6fxf df6f]df h/f a9g kfpb}g . hft M !_ gfG6L; @_ Go"s'/f8f] /f]Kg] ;do M If]q hft /f]Kg] ;do afnL tof/ pTkfbg tNnf] kxf8 gfG6L; dWo cflZjg d+l;/ !)) !)))–!%)) kWo kxf8 gfG6L; cflZjg–sflt{s !!% %))–&%) pkNnf] dWo kxf8 gfG6L; dWo cfiff9–dWo d+l;/ / dWo df3–dWo r}q !@) &%)–!))) tNnf] kxf8 Go"s'/f]8 cflZjg–sflt{s *%–() !)))–!#%) dWo kxf8 Go"s'/f]8f dWo ebf}–sflt{s ()–(% %))–*)) pkNnf] dWo kxf8 Go"s'/f]8f dWo cfiff9–dWo d+l;/ / dWo df3–dWo r}q !)) *) ())–!!)) &%)–!))) aLp b/ M Ps /f]kgL hUufsf] nflu uf+h/sf] aLp @%) u|fd nfU5 . dnvfb M Ps /f]kgL hUufsf] nflu sDkf]i6 dn @%–#) 8f]sf] sDKn]S;fn % s]=hL= / Do"/]6 ckm kf]6f; @ s]=hL= Ps /f]kgL hUufsf] nflu cfjZos kb{5 / % s]=hL= o"l/of dnn] 6k8«]; ug'{ kb{5 . hUufsf] tof/L M
  • 35. d'nf v]tLdf h:t} . /f]Kg] b"/L M Ps nfOgb]lv csf]{ nfOgsf] km/s @) ;]lG6ld6/ / af]6b]lv af]6sf] km/s !% ;]G6L ld6/sf] km/s kf/L /f]Kg' kb{5 . k|To]s 8f]adf @–# u]8f aLp /f]Kg' kb{5 . afSnf] pd|]df kl5 @)–@% lbgdf ! af]6df ! af]6 dfq /flv c? pv]Ng' kb{5 . uf]8d]n, l;+rfO{ / 6k8«]; M uf+h/ /f]k]kl5 @%–#) lbgdf emf/kft pv]nL xNsf;Fu s'6fn] vgL o"/Lof dnn] jl/kl/ 6k8«]; u/L l;+rfO{ ug{ clt cfjZos 5 . kl5 df6f] ;'Vvf ePdf l;+rfO{ u/L lbg' kb{5 . Kofh v]tL ug]{ tl/sf kl/ro M– Kofh g]kfnL ;dfhdf cToflws nf]slk|o t/sf/L afnL xf] . Kofh v]tL g]kfnsf] t/fO{ b]lv lnP/ kxf8, dWo kxf8 / pRr kxf8 ;Dd ;kmntf k"j{s v]tL ul/G5 . Kofh v]tL vg]sf] ?kdf / xl/of] ;fu vfgsf] lglDt a9L k|of]u ul/G5 eg] o;nfO{ cf}iflwsf] ?kdf klg k|of]u ug]{ ub{5g . cfo"j]lb[s cf}iflwsf] ?kdf o;nfO{ :jf; km]g{ ufx|f] ePdf afy nfu]df, kfrg k|s[ofdf ;xof]u ug{, ?3fvf]sL nfu]df / 3fp nfu]df o;nfO{ k|of]u ul/G5 . Kofhdf :6r{, k|f]l6g, Sof/f]l6g, le6fdLg aL / ;L kfOG5 / o;df cflnn k|fkfO{n 8fO;NkmfO{8 eGg] Oy/ t]n x'gfn] Kofhdf lk/f]kgf x'G5 . j}1flgsx?sf] egfO{ cg';f/ Kofhsf] pTklt dWo Plzofdf ePsf] dflgG5 . xfjfkfgL M– Kofh v]tL lr;f] df};ddf ul/g] ePsf]n] pd|g #–%) ;]lG6u|]8 tfkqmd rflxG5 eg] /fd|f] pTkfbg lng !*– @@) ;]lG6u|]8 tfkqmd rflxG5 . Kofhsf] klxnf] cfwf hLjg rqmdf k|z:t kfgLsf] cfjZostf kb{5 eg] bf];|f] cfwf hLjgrqmdf kfgL sd ub}{ nlu cGTodf ;'Vvf kfg'{ kb{5 . df6f] M– k|z:t k|f+ul/s kbfy{ ePsf] xNsf b'd6 df6f] / lk=Pr= %=*–^=% ;Dd plrt x'G5 . dnvfb M– /fd|f]/L s'lxPsf] k|f+ul/sdn sDkf]i6 jf uf]j/dn k|lt /f]kgL $)–%) 8f]sf] cfjZos kb{5 . o;sf] ;fy} /f;folgs dndf sDKn];fn ;jf Ps lsnf] Pdf]lgod ;Nkm]6 cfwf lsnf] / Do"/]6 ckm kf]6f; dn sl/a @%) ufd hlt cfjZos kb{5 . hftx? M– g]kfndf d'Vo u/]/ nufOg] k|rlnt hftx?df /]8lqmjn, k';f /]8, gfl;s–%#, cln{ ufgf]og %# / dNnfh nf]sn 5g . aLpsf] b/ M–
  • 36. /f]kgL cfwf lsnf] aLpsf] cfjZos kb{5 . j]gf{nfO{ Ps nx/ b]lv csf]{ nx/sf] b'/L !% ;]=dL= / Ps j]gf{ b]lv csf]{ j]gf{sf] b'/L !) ;]=dL= /fvL /f]Kg' kb{5 . afnL nufpg] ;do M– r}q hft aLp /f]Kg] ;do j]gf{ ;fg]{ ;do ufgf] pTkfbg ;do pTkfbg k|lt /f]kgL -lsnf]_ pRr kxf8 dWo kxf8 t/fO{ /]8 lqmjn gfl;s /]8 /]8 lqmjn dNnfh nf]sn k';f/]8 gfl;s /]8 kmfNu'g–r}q ebf}–sflt{s Æ Æ Æ Æ sflt{s–d+l;/ r}q–j}zfv sflt{s–k'if Æ Æ Æ Æ dfu{–df3 ebf}–czf]h j}zfif–h]i7 Æ Æ Æ Æ j}zfif–h]i7 !))) !)))–!@)) Æ Æ Æ Æ !@))–!#))
  • 37. sfpnL v]tL lju|g] sf/0fx? !_ a6lgË — u'Rrf hqf] kmNg' sf/0f — a'9f ePsf j]gf{ nufpgfn] — gfO6«f]hg dn / l;rfO{sf] sdL ePdf — nufpg] df};d gldNgfn] @_ /fOl;g]; — sf]kLsf] ;txdf em"; lg:sg] / u'0f x/fpg], sf/0f — tfkqmd 36L–a9L ePdf #_ a|fplgË — sf]kLsf] ;txdf lvof h:tf] bfu b]lvg', — 8fF7 leq vf]qmf] x'g' sf/0f — jf]/gsf] sdL ePdf — sfpnLdf of] w]/} b]vf k5{ pkrf/ — af]/]S; ! s]=hL= /f]hL df6f]df ld;fpg] . $_ lxjk6]n — slnnf kftx? 8f8' h:tf] eO{ leq k§L kmls{G5 . sf/0f — df6f] cDnLo ePdf df]lna8]go sdL x'G5 . pkrf/ — ;f]l8od df]lnj8]6 %) u|f=÷/f]hL df6f]df ld;fpg] . %_ JnfOG8g]; — sf]kL gnfUg] -cGwf]kgf_ sf/0f — d'gf efFr]df jf d'gf gePdf . ^_ km]b s'lxg] /f]u — km]b un]/ hfg] . sf/0f — h/fdf w]/} kfgL hd]df 9';L pTkGg eO{ of] /f]u nfU5 . pkrf/ — jfSnf] g;{/L /fVg' x'b}g . — w]/} kfgL nufpg' x'b}g . — df6f] pkrf/ lyd]6, j]leli7g, SofK6fgn] ug]{ . — aLp pkrf/ yfO/fdn] ug]{ . t/sf/L afnLdf k|of]u x'g] ljiffbLx? tyf kv{g kg]{ ;do !_ /f]u gfzs cf}ifwLx? M– gfd dfqf÷nL6/ kfgLdf afnL l6Kg kvg]{ ;do s_ Sof/fy]g @ ld=ln= !) lbg v_ JnfO6S; @–# u|fd & lbg u_ 8fOy]g Pd $% @–# u|fd !$ lbg 3_ j]lei6Lg ! u|fd !$ lbg ª_ 8]/f];fn ! u|fd !$ lbg
  • 38. @= afnL lj?jf sL/f lgoGq0f ug]{ cf}ifwLx? M– gfd dfqf÷nL=kfgLdf afnL l6Kg kvg]{ ;do s_ g'efg !)) )=% ld=ln= # lbg v_ dfnfyfog %) ! ld=ln= & lbg u_ ;'ldyfog %) ! ld=ln= @! lbg 3_ kmf]lnyfog %) ! ld=ln= @! lbg ª_ l8d]qmg @) ! ld=ln= !% lbg r_ d]6fl;8 %) ! ld=ln= @! lbg 5_ d]6fl;:6S; @% ! ld=ln= @! lbg h_ g'efqmg @) Ü ! ld=ln= #) lbg #_ df6f]df ld;fpg] sL6gfzs ljiffbLx? M– gfd dfqf afnL kvg]{ ;do s}lkmot s_ kmo'/f8]g ! s]=hL÷/f]= &) lbg r';]/ vfg] ls/f v_ kmf]/]6 ! s]=hL÷/f]= () lbg lgoGq0f u_ clN8«g @ s]=hL÷/f]= wld/f, /ftf] sldnf ljiffwL vt/f cj:yf M– ljiffwL j§fsf] /Ë vt/fsf] cj:yf kvg]{ ;do s}lkmot /ftf] clt vt/f slDtdf ^ xKtf ;se/ t/sf/Ldf k|of]u ug'{ x'b}g . kx]nf] w/} vt/f #–$ xKtf clt cfjZos ePdf dfq lgnf] vt/f @–# xKtf xl/of]n] lgoGq0f gePdf dfqf xl/of] sd vt/f slDtdf ! xKtf ;se/ o;nfO{ k|of]u ug]{ ls/fsf] /f]syfd M– 1) km]b sf6g] ls/f — Snf]/f]8]g -! s]=hL= k|lt /f]kgL df6f]df 5g]{_ 2) /ftf] sldnf — Snf]/f]8]g -! s]=hL= k|lt /f]kgL df6f]df 5g]{_ 3) k'tnL — dfnfyfog, gefg, yfof]8fg -!–@ ld=nL= k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g]{_
  • 39. 4) ujf/f] — ;'ldl;8g -! ld=nL= k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g]{_ 5) km6]ªu|f — dfnfyfog, g'efg, ;]leg, yfof]8fg -! ld=nL= k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g]{_ 6) nfxL — dfnfyfog, n'efg, /f]u/, yfof]8fg -! ld=nL= k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g]{_ :yflgo k|ljlwaf6 /f]u / ls/fsf] /f]syfd M h}ljs ljiffwL M s'g} klg s[ltd kbfy{sf] k|of]u ljgf k|s[ltdf pknJw ePsf af]6lj?jf, ls/f km6ofªu|f, r/fr'ËL / hgfj/x?nfO{ k|of]u u/L /f]u ls/f Joj:yfkg ug'{ g} h}ljs k|ljlwaf6 /f]u ls/f Joj:yfkg ug'{ xf] . != lk;f -ux'Ft_ M ux'Ft Ö ! efu kfgL Ö # efu Ps–Ps xKtfsf] km/sdf 5bf{ afnLnfO{ dn k|fKt x'g'sf ;fy–;fy} v/fg] tyf efO/; /f]u / em'l;nls/f, nfxL, ;'n;'n], sNn] ls/fnfO{ lgoGq0f u5{ . @= d]jfsf] kft M kft Ö ! s]=hL= kfgL Ö ! ln6/ ;fj'g Ö !)) u|fd dflysf oL d>0f emf]ndf csf]{ $ ld6/ kfgL ykL 5bf{ 89'jf / v/fg] /f]u lgoGq0f x'G5 . #= d]jfsf] kft M kft Ö ! s]=hL= kfgL Ö !) ln6/ dl§t]n Ö @ rDrf ;fj'g Ö @% u|fd oL ld>0f agfO{ 5bf{ km8]s / nfxL ls/f lgoGq0f x'G5 . $= nx;'g, dl§t]n / ;fj'g nx;'g Ö !)) u|fd kfgL Ö !÷@ ln6/ dl§t]n Ö @ rDrf ;fj'g Ö @% ufd oL ld>0f agfO{ csf]{ @ ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5bf{ nfxL, jGbfsf] k'ntL / ;]tf] v'd] ls/fnfO{ lgoGq0f ub{5 . %= v/fgL cfnf] v/fgL afnLdf 5bf{ nfxL, vK6], kft vfg]ls/f, 9';L /f]unfO{ lgoGq0f u5{ . ^= lkgf / v/fgL lkgf Ö ! efu v/fgL Ö @ efu kfgL Ö !% efu oL ld>0f agfO{ Jof8df 5bf{ wld/f / sldnfnfO{ lgoGq0f u5{ . &= l;:g' / ltt]kftL l;:g' Ö %)) u|fd ltt]kftL Ö %)) u|fd kfgL Ö ! ln6/ ux'Ft Ö ! kfpF oL ld>0f agfO{ 5bf{ nfxL ls/f lgoGq0f u5{ .
  • 40. *= ;'tLsf] emf]n ;'lt{sf] kft Ö !)) u|fd kfgL Ö ! ln6/ ;fj'g Ö @% u|fd oL ld>0f agfO{ csf]{ # ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5bf{ nfxL lgoGq0f x'G5 . (= uf]ne]8fsf] kft kft Ö @)) u|fd kfgL Ö ln6/ ;fj'g Ö @% u|fd oL ld>0f agfO{ csf]{ @ ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5bf{ r/fr'?ËL tyf em'l;n ls/fnfO{ lgoGq0f u5{ . !)= uaf/f] ls/f /f]syfd aGbf, sfpnL, a|f]sfpnL ;-u uf]ne]8f nufpFbf uaf/f]sf ;fy–;fy} cGo ls/fx?nfO{ lgoGq0f u5{ . !!= v';fgL{÷l6Da'/ v'fgL{÷l6Da'/ Ö !)) u|fd kfgL Ö ! ln6/ oL ld>0f 5bf{ 89'jf tyf k'tln, nfxL cflb ls/fx?sf] lgoGq0f x'G5 . !@= jsfOgf] ! s]=hL= jsfOgf] ^ ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5bf{ nfxL, v'd|], /ftf] sldnf, 9'+u|] ls/fnfO{ lgoGq0f u5{ . !#= jf]8f]{ ldSr/ lgnf] t'yf] Ö !) u|fd r'gf Ö !) u|fd kfgL Ö ! ln6/ oL ld>0f jgfO{ 5bf{ yf]Kn], 89'jf /f]unfO{ lgoGq0f u5{ . !$= lgd -!@( /;fog ePsf] kbfy{_ lgdsf] w"nf] Ö !)) u|fd kfgL Ö @ ln6/ ;fj'g Ö % u|fd oL ld>0f jgfO{ 5bf{ w]/} h;f] ls/fnfO{ lgoGq0f u5{ . !%= t'N;Lsf] kft kft Ö @)) u|fd kfgL Ö ! ln6/ oL ld>0fn] w]/} h;f] ls/fnfO{ /f]syfd u5{ . t/sf/LafnLsf] nflu dnvfB M afnL sDkf]i6 -6g÷ x]=_ /f;folgs dn s]=hL=÷x]= sfpnL 30 120:100:60 gf=km=kf]= jGbf 30 120:100:60 /fof] 20 50:25:50 j|f]sfpnL 30 120:100:60
  • 41. ;nUd 15 40:40:40 d"nf 10 50:20:50 ufh/ 10 50:50:50 s]/fp 20 30:75:40 :jL;rf8{ 20 50:25:50 Kofh 10 125:50:25 v';f{gL 15 60:30:30 l;dL 15 30:40:40 :Sjf; 15 50:25:25 sfqmf] 15 50:25:25 s/]nf 15 50:25:25 uf]ne]8f 10 100:50:50 ef06f 15 100:50:25 kfn'Ëf] 15 75:40:0 rD;'/ 15 40:40:40 Uof7 uf]eL 15 125:50:40 le08L 15 100:50:0 n;'g 10 60:40:40  gfO6«f]hg, km:kmf]/;, kf]6f; / DofUg]l;od tTjsf] sdL ePdf lj?jfsf] tNnf] efusf kftx?df nI0f b]vf k5{ .  SoflN;od, ;Nkm/, kmnfd, DofËlgh, lhÍ, jf]/f]g, tfkf, df]lnJ8]gd, snf]l/g tTjsf] sdL ePdf lj?jfsf] dflyNnf] efusf] gofF kftx?df nI0f b]vf k5{ . hldgsf] tof/L M
  • 42.  @ jf # k6s @) b]lv @% ;]=dL= ulx/f] x'g] u/L hldg vghf]t ug]{ . 8Nnf km'6fP/ dl;gf] agfpg] .  sfFs|f÷l3/f}nf÷nf}sf÷s/]nf÷km;L{- :Sjf;_ t/sf/Lx?sf nflu hldg /fd|/L tof/ eP kl5 #) ;]=dL= Jof; ePsf] #) ;]=dL= ulx/f] ePsf] vf8n vGg' k5{ / vf8ndf lgDg cg';f/ dn /fVg' k5{ . dnvfb k|lt vf8nM  uf]a/ dn @ s]= hL=  l8PkL !% u|fd -8]9 rDrf_  o'l/of !) u|fd -Ps rDrf_  kf]6ff; !) u|fd -Ps rDrf_  dfnflyPg !) u|fd -b'O{ rDrf_ df6f]df /fd|/L ldnfO{ /fVg' k5{ .  !%–@) lbg kl5 %–!) u|fd -Ps dWod rDrf_ o'l/ofn] 6k 8«]; ug'{ k5{ .  km]/L csf]{ k6s !% lbg kl5 csf]{ 6k 8«]; ug]{ . dfly pNn]v u/] adf]lhd .  o'/Lofn] 6k 8]«; u/]kl5 $.% lbg kl5 le6fldgn] :k|] ug]{ . !)–!@ lbgsf] km/sdf # b]lv $ k6s ;Dd ug]{ t/ km'n v]Ng] ;dodf gug]{ .  e]hLd]S; @ ldln nL6/ k|lt !) ln6/ kfgLdf /fvL 5g]{ .  dN6LKn]S; @ ldln nL6/ k|lt ! nL6/ kfgLdf /fvL 5g]{ .  ls/f dfg]{ ljifflb klg # k6s :k|] ug]{ . @ k6s km'n v]Ng' eGbf cuf8L / ! k6s kmn nfuL ;s] kl5 . ;fOk/]ldyg÷/f]u/÷ydf]l8g÷! b]lv !=% ldln ln6/ k|lt ! nL6/ kfgLdf /fvL 5g]{ . !)–!@ lbgsf] km/sdf 5g]{ . cfjZostf b]lvPdf csf]{ k6s klg /fVg ;lsG5 .  /f]unfu]sf] b]lvPdf 8fO{y]lgod Pd–$%, a]lei6Lg kfj8/ @–# u|fd k|lt ! ln6/ kfgLdf 3f]nL 5fgL :k|]o/ af6 5g]{ . !) lbgsf] km/sdf cfjZos k/] km]/L 5g]{ . /f]Kg] t/Lsf M  !–@ 306f cufl8 Knfl:6s y}nf lehfpg] To;kl5 An]8n] Knfl:6s y}nfnfO{ lr/]/ vf8nsf] lar efudf kg]{ u/L a]gf{ ;fg]{ .  km'nsf]kL nufpg] ;do M—ciff9,>fj0f efb| c;f]h c;f]h– sflt{s nufpg] b'/L M– hft cg'';f/ km/s x'g ;S5 -nfO{g b]lv nfO{g b'/L ^) ;]=dL=, j]gf{b]lv j]gf{ b'/L $% ;]=dL=
  • 43. dnvfb M– k|lt s77f uf]a/ dn &)) s]=hL= l8PkL ^ s]hL, o'l/of % s]hL, kf]6f; # s]hL ljp b/ M– !& b]lv @) u+|fd k|lt s77f pTkfbg M k|lt s77f %)) b]lv ^%) s]= hL= ;Dd  aGbfsf]kL nufpg] ;do M efb| – c;f]h, c;f]h – k'; nufpg] b"/L M nfO{g b]lv nfO{gsf] b'/L ^) ;]=dL= af]6 b]lv af]6sf] b'/L $% ;]=dL= dnvfb M uf]a/ dn ^)) s]=hL=, l8PkL $ s]=hL=, o'l/of %=% s]=hL= kf]6f; # s]=hL= - k|lt s77f_ lap b/ M !& b]lv @) u|fd - k|lt s77f _ pTkfbg M !)))–!@)) s]=hL= - k|lt s77f _  a|f]sfpnL nufpg] ;do M efb| – c;f]h nufpg] b'/L M nfOg b]lv nfOgsf] b'/L $% ;]=dL= af]6 b]lv af]6sf] b'/L #) ;]=dL= dnvfb M uf]a/ dn ^)) s]=hL= l8PkL $ s]=hL= o'l/of %=% s]=hL= kf]6f; # s]=hL= lap b/ M @)–@% u|fd - k|lt s77f _ pTkfbg M *))– !))) s]=hL=  UofF7sf]kL nufpg] ;do M efb| – c;f]h nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L $) ;]=dL=, af6sf] b'/L #) ;]=dL= dnvfb M uf]a/ dn ^)) s]=hL=, l8PkL $ s]=hL=, o'l/of % s]=hL=, kf]6f; # s]=hL= lap b/ M @)–@% u|fd pTkfbg M ^)) –*)) s]=hL= hUufsf] tof/LM  @ jf # k6s @) b]lv @% ;]=dL= ulx/f] x'g] u/L hldg vghf]t ug]{ . 8Nnf km'6fP/ dl;gf] agfpg] .  l8PkL, kf]6f; ;a} efu, cfwf efu o'l/of / sDkf]i6 dn ;a} hUuf tof/ ubf{ df6f]df ld;fpg] / afsL /x]sf] o'l/ofsf] cfwf nfO{ @ efudf cfwf u/L klxnf] / bf];f]| uf]8d]ndf df6f]df ld;fO 6k8«]; ug]{ . afnL ;+/If0fM
  • 44. x/]s ;fF´ / laxfg af/Ldf uP/ t/sf/L sf] /]vb]v ug{' k5{ . olb /f]u / ls/f b]lvPdf tn t/sf/L afnLdf b]lvg] ;d:ofx?df pNn]v eP adf]lhd Aoj:yf ug{' k5{ . &_ kmn ;d'xsf t/sf/L v]tL k|ljlw s_ eG6f M k';f kk{n n+u, k';f Snf:6/, g'sL{, k';f s|flGt, ;nf{xL xl/of] v_ uf]ne]+8f M k';f ?la, /f]df, dgf]k|]S;, Prcf/l8 !, ^, l;Pn !!#!, u|]:sf] !, nK;Lu]8], gljg, Pg P; *!%, dlgiff, u_ le08L - /fdtf]l/of_ M k';f ;fpgL, sn]d;g, :kfOgn];, ;u'g / :yfgLo 3_ v';f{gL M k';f Hjfnf, ofT;'k'm;f, PgkL $^, PgP; !&)!, !!)!, ;'o{d'vL ª_ e]+8] v';f{gL M Soflnkmf]lg{of j08/, sf]lxg'/, PgP; $##, a]n j08/, xfQL;'F8]  eG6f nufpg] ;do M efb| – c;f]h nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L ^) ;]=dL=, af]6sf] b'/L $%;]=dL= dnvfb M uf]a/ dn %))–^)) s]=hL=, l8PkL $ s]=hL=, o'l/of $=% s]=hL=, kf]6f; # s]=hL= lap b/ M @) u|fd - k|lt s77f _ pTkfbg M !)))– !%)) s]=hL=  uf]ne]+8f nufpg] ;do M efb| – c;f]h nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L ^) ;]=dL=, af]6sf]b'/L $% ;]=dL= dnvfb M uf]a/ dn &))–!))) s]=hL=, l8PkL $ s]=hL=, o'l/of %s]=hL=, kf]6f; # s]=hL= lap b/ M @) u|fd - k|lt s77f _ pTkfbg M !)))–!@)) s]=hL=  le08L - /fdtf]l/of _ nufpg] ;do M df3 – ciff9 nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L %) ;]=dL= af]6sf] b'/L #) ;]=dL= dnvfb M uf]a/ dn &)) s]=hL= l8PkL # s]=hL=, o'l/of # s]=hL=, kf]6f; # s]=hL= lap b/ M %)) u|fd - k|lt s77f _ pTkfbg M ^))–*)) s]=hL=
  • 45.  v';f{gL nufpg] ;do M efb| – c;f]h – d+;L/ nufpg] b'/L M nfOgsf] b"/L $% ;]=dL= af]6sf] b'/L #) ;]=dL= dnvffb M uf]a/ dn ^)) s]=hL=, l8PkL $s]=hL=, o'l/of % s]=hL=, kf]6f; # s]=hL= lap b/ M @) u|fd pTkfbg M ^)) – *)) s]=hL= -xl/of]_ pGgt hft ePdf @)) – @%) s]=hL= - ;'s]sf] _  e]+8] v';f{gL nufpg] ;do M efb| – c;f]h – sflt{s nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L $% ;]=dL= af]6sf] b'/L $% ;]=dL= dnvfb M uf]a/ dn ^)) s]=hL=, l8PkL $ s]=hL= o'l/of %=% s]=hL= kf]6f; @ s]=hL= lap b/ M !%– @) u|fd - k|lt s77f _ pTkfbg M $))–^)) s]=hL= hUufsf] tof/LM  @ jf # k6s @) b]lv @% ;]=dL= ulx/f] x'g] u/L hldg vghf]t ug]{ . 8Nnf km'6fP/ dl;gf] agfpg] .  l8PkL, kf]6f; ;a} efu, cfwf efu o'l/of / sDkf]i6 dn ;a} hUuf tof/ ubf{ df6f]df ld;fpg] / afsL /x]sf] o'l/ofsf] cfwf nfO{ @ efudf cfwf u/L klxnf] / bf];f]| uf]8d]ndf df6f]df ld;fO 6k8«]; ug]{ . afnL ;+/If0fM x/]s ;fF´ / laxfg af/Ldf uP/ t/sf/L sf] /]vb]v ug{' k5{ . olb /f]u / ls/f b]lvPdf tn t/sf/L afnLdf b]lvg] ;d:ofx?df pNn]v eP adf]lhd Aoj:yf ug{' k5{ . *_ nx/] ;d'xsf t/sf/L v]tL k|ljlw -s_ sfFs|f] M eStk'/ nf]sn, s';n], lgGhf, dflngL, hfkfgL nªlu|g, lk|of, KjfOG6 ;]6 v_ km;L{ ÷:sjf; M u|] h'lsgL, Anfs Ao'6L u_ ltt] s/]nf M sf]oDa6'/ ;]tf], dx]sf] u|Lg, hf}gk'/L, km}hfjfbL, emNnf/L 3_ nf}sf M ;d/ kf]|lnlkms n+u, u'6sf ª_ lrlr08f]M :yflgo, xfOla|8;, :j]6f, co-1, csf{ lztn
  • 46.  sfFs|f] nufpg] ;do M df3 – h]7 nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L !=% dL= af]6sf] b'/L ! dL= dnvfb M uf]a/ dn &)) s]=hL= l8PkL @=% s]=hL= o'l/of # s]=hL= kf]6f; !=% s]=hL= lap b/ M $) –%) u|fd - k|lt s77f _ pTkfbg M !))) – !@)) s]=hL=  km;L{ ÷:sjf; nufpg] ;do M df3 – h]7 nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L ! dL= af]6sf] b'/L ^) ;]= dL= dnvfb M uf]a/ dn &)) s]=hL= l8PkL $=% s]=hL= o'l/of $ s]=hL= kf]6f; @=% s]hL lap b/ M ^) –&) u|fd - k|lt s77f _ pTkfbg M *)) – !))) s]=hL=  ltt] s/]nf nufpg] ;do M df3–h]7 nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L !=% dL= af]6sf b'/L ^) ;]= dL= dnvfb M uf]a/ dn &)) s]=hL= l8PkL # s]=hL= o'l/of # s]hL, kf]6f; !=% s]hL lap b/ M &) – *) u|fd - k|lt s77f _ pTkfbg M !))) –!@)) s]hL  nf}sf nufpg] ;do M df3–h]7 nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L @ dL= af]6sf] b'/L @ dL= dnvfb M uf]a/ dn &)) s]hL, l8PkL # s]hL, o'l/of # s]hL, kf]6f; !=% s]hL lapb/ M &) – *) u|fd - k|lt s77f _ pTkfbg M !@)) – !%)) s]hL  lrlr08f] nufpg] ;do M df3–h]7 nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L !=% dL= af]6sf] b'/L !=% dL= dnvfb M uf]a/ dn &)) s]hL, l8PkL # s]hL, o'l/of # s]hL, kf]6f; !=% s]hL lapb/ M !%) u|fd - k|lt s77f _
  • 47. pTkfbg M !@)) – !%)) s]hL hUufsf] tof/LM  @ jf # k6s @) b]lv @% ;]=dL= ulx/f] x'g] u/L hldg vghf]t ug]{ . 8Nnf km'6fP/ dl;gf] agfpg] .  l8PkL, kf]6f; ;a} efu, cfwf efu o'l/of / sDkf]i6 dn ;a} hUuf tof/ ubf{ df6f]df ld;fpg] / afsL /x]sf] o'l/ofsf] cfwf nfO{ @ efudf cfwf u/L klxnf] / bf];f]| uf]8d]ndf df6f]df ld;fO 6k8«]; ug]{ . afnL ;+/If0fM x/]s ;fF´ / laxfg af/Ldf uP/ t/sf/L sf] /]vb]v ug{' k5{ . olb /f]u / ls/f b]lvPdf tn t/sf/L afnLdf b]lvg] ;d:ofx?df pNn]v eP adf]lhd Aoj:yf ug{' k5{ . (_ h/] t/sf/L v]tL k|ljlw h/] ;d'xsf t/sf/L afnLx? / hft s_ d'nf M JxfO6 g]s, ldg'cnL{, Ko'7fg] /ftf], 6f]sLgf;L, cn l;hgn, $) lbg] d'nf v_ ufh/ M gfG6L;, RofG6]gL / :yfgLo u_ ;nud M kk{n 6k, JxfO6 Unf]j, :yfgLo  d'nf nufpg] ;do M ebf}–c;f]h nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L #) ;]= dL= af]6sf] b'/L !@ ;]= dL= dnvfb M uf]a/ dn !^)) s]hL, l8PkL != s]hL, o'l/of !=%s]hL, kf]6f; ! s]hL lapb/ M @)) u|fd - k|lt s77f _ pTkfbg M !))) – !%)) s]hL k|lt s77f  ufh/ nufpg] ;do M c;f]h –sflt{s nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L $% ;]= dL= af]6sf] b'/L #) ;]= dL= dnvfb M uf]a/ dn !^)) s]hL, l8PkL ! s]hL, o'l/of ! s]hL, kf]6f; !=% s]hL lapb/M @)) u|fd - k|lt s77f _ pTkfbg M !))) – !%)) s]hL k|lt s77f  ;nud nufpg] ;do M c;f]h –sflt{s
  • 48. nufpg] b'/L M nfOgsf] b'/L $% ;]= dL= af]6sf] b'/L #) ;]= dL= dnvfb M uf]a/ dn !^)) s]hL, l8PkL !=% s]hL, o'l/of ! s]hL, kf]6f; @ s]hL lapb/ M !%) u|fd - k|lt s77f _ pTkfbg M $)) – ^)) s]hL k|lt s77f afnL ;+/If0f ;do ;dodf d'nf, ;nud tyf ufh/ v]tLdf /f]u ls/fsf] k|sf]k lg/LIf0f ul/ /f]syfd sf pkfo ckgfpg] . afnL lnbf ;se/ l7s ;fO{hsf] l7s} j]nf lng ;Sg' k5{ . d'nf kmf]S;g] x'bf jhf/ efp gkfpg ;S5 . t;y{ ;dodf slnn} cj:yfdf jfnL lng] ;kmf ;'Uu/ wf]O{ kvfnL d'7f agfO{ ljqmL ug'{ k5{ . !)_ ;fukft t/sf/L v]tL k|ljlw kl/ro kft vfg] t/sf/Lx? hf] xl/o} 5bf vfO{G5 . xl/of] t/sf/L /fof], rD;'/, :jL:rf8,{ kfn'+uf], d]yL, n6], j]y], s/sNnf], lh/Lsf] ;fu, ;f}km cfbL t/sf/L x? ;fukft t/sf/Lx?df kb{5g . xl/of ;fukft vfgfn] zl//nfO{ k|z;:t dfqdf le6fdLg P, lj, ;L, O{, / cfo/g h:tf tTjx? klg k|fKt x'G5 . h'g zl//sf] nflu clt nfebflos x'G5 . le6fldg P sf] sdL ePdf /tGwf] /f]u nfU5 . t;y{ o:tf] /f]uaf6 arfpg ;fukft t/sf/Lx? k|To]s 5fsdf #) k|ltztdf t/sf/L vfg' h?/L x'G5 . xfjfkfgL ;fukft t/sf/L pRr kxf8 b]lv t/fO{ ;Dd v]tL ug{ ;lsG5 . of] v]tL t/fO{df / dWo kxf8df lxpbsf] j]nf / pRr kxf8df udL{ ofddf v]tL ul/G5 . o;n] lxpbdf t'iff/f] ;xg ;S5 / udL{ofddf l56f] j[4L ljsf; x'G5 . df6f] k|z:t k|fËfl/s dn ePsf] xn'sf bf]d6 df6f] ;fukftsf] nfu /fd|f] x'G5 . df6f]df ;w} lr:ofg ;w} /xg ;Sg] j9L kfgL aflx/ hfg ;Sg] lgsf; ePsf] x'g'k5{ . hftx? M /fof] -v'dnrf}8fkft, dfkmf{ rf}8fkft, v'dn/ftf]kft_ dnvfb M– sDkf]i6 dn, &)) b]vL *)) s]hL l8PkL # s]hL o'/Lof $ s]hL kf]6f; @ s]hL k|tL s77fsf b/n] /fVg] . aLp b/ M– k|lts77f @) u|fd
  • 49. nufpg] b'/L M– nfO{g b]lv nfO{g #) ;]=dL= af]6 b]lv af]6 @) ;]= dL= . pTkfbg M– k|tL s77f !))) b]lv !%)) s]hL . hft M :jL:rf8{ M– kmf]8x'{s hfofG6 kfn'+uf] M– :yfgLo hfkfgL rdr'/ M– :yfgLo dnvfb M sDkf]i6 M &)) b]lv *)) s]hL l8PkL M # fs]hL o'l/of M $ s]hL kf]6f; M # s]hL nufpg] b'/L M nfO{g b]vL nfO{g #) ;]= dL= af]6 b]lv af]6 !% ;]dL aLpb/ M ##) u|fd n6]sf] ;fu M dnvfb M sDkf]i6 M &)) b]lv *)) s]hL l8PkL M # s]hL o'l/of M $ s]hL kf]6f; M @ s]hL nufpg] b'/L M nfO{g b]vL nfO{g @) ;]dL af]6 b]lv af]6 !) ;]dL pTkfbg M– k|lt s7=7f @)) b]lv #)) s]hL a]gf{ pdfg]{ M ! dL6/ rf}8fO{ tyf cfjZostf cg';f/ #– % ld6/ nDafO{sf] g;{/L agf[pg' k5{ . /fd|f] ;+u vghf]t u/L sDkf]i6 dn /fvL ;Dd kf/]/ @) u|fd jLp /fof] k|lt s77fnfO{ k'Ug] u/L df6f]df jLp ld;fO{ nfO{g jf l;b} a|f]8sf:6 u/]/ 5g'{ k5{ . pd|L ;s]/ @÷# kft ePkl5 .! k|ltzt o'l/ofsf emf]n 5s{gj] $÷% kft] ePkl5 a]gf{ pv]nL v]]tdf nuL ;fg'{ k5{ . /fof] / :jL:rf8{ nfO{ a]gf{ agfO{ ;fg]{ / c? ;fukft nfO{ l;w} 5g]{ ug'{ k5{ . hUufsf] tof/L M
  • 50. @÷# k6s /fd|f] ;+u vghf]t u/L 8ofu+ agfO{ lgDg adf]lhd dnvfb k|of]uu/L a]gf{ ;fg'{ k5{ tf]lsPsf] l8PkL, kf]6f; ;a} efu, cfwf efu o'l/of / sdkf]i6 dn ;a} Ps k6s df6f]df ld;fpg] / o'l/ofsf] cfwf efu afsL /fvL kl5 af]6 a9fpg] a]nfdf 6k8«]; ug]{ . a]gf{ ;fg]{ ;do M– t/fO{df efb| b]vL d+;L/ a]gf{ ;f/]sf] ! dlxgf b]lv l6Kg nfPs x'G5 . afnL ;+/If0f M– ;do ;dodf afnL ;+/If0fsf pkfPx? ckgfpg' k5{ . ;fukft t/sf/L afnLdf /f]u tyf ls/fn] gf]S;fg ug]{ ub{5g . To;sf/0f klxrfg ul/ ljiffbLsf] k|of]u ug]{ ;fukft t/sf/Ldf s8f ljiffbL k|of]u gu/L g'efg h:tf xnsf ljiffbL k|of]u ug'{ k5{ . ljiffbL 5/]sf] &–* lbg kl5 t/sf/L vfg ;lsG5 . Ps kN6 t/sf/L sfl6;s]kl5 k'gM dn hnsf] k|of]u ug'{ kb{5 / knfP/ cfpFb5 . pGgt cfn' v]tL k|ljlw kl/roM laleGg s[lif ;d'bfox? 4f/f cfkmg} tf}/ tl/sf cg';f/ cfn' v]tL ul/ cfPsf] kfO{G5 . To;} sf/0fn] ubf{ g]kfnsf] laleGg 7fp+ / aftfj/0f cg';f/ cfn'sf] pTkfbg klg km/s km/s g} b]lvG5 . cfn' v]tLsf] d'Vo p4]Zo df6f]sf] k|lt OsfO{ If]qkmn af6 clwstd pTkfbsTj xfl;n ug'{ xf] , h;sf] lgldTt pGgt v]tLsf tl/sfx? ckgfpg' kg]{ lgtfGt cfaZostf kb{5 . cfn'sf l;kmfl/; hft tyf hflto laz]iftf cfn'sf] dxTjM– cfn' g]kfn nufot laZjs} Pp6f dxTjk"0f{ gub] afnL xf] . o;af6 c? cGg tyf vfBfGg afnLsf] t'ngfdf k|lt O{sfO{ hldgaf6 yf]/} ;dodf clws pTkfbg, cfDbfgL tyf a9L pi0f zlQm - Sofnf]/L _ kfO{G5 . Ps ;o u|fd tfhf cfn'sf] k|of]u af6 &%–*% Sofnf]/L zlQmL k|bfg ub{5 . a|Ll6; d]l8sn P;f]l;o;gsf] l;kmfl/; cfg';f/ dflg;n] k|lt lbg !@%–!%) u|fd cfn'sf] ;]jg u/]df zl//sf] nfuL cfaZos kg]{ le6fldg–;L sf] dfqf k'/f x'g ;Sb5 . cfn'sf] af]qmf glhs} laleGg kf}i6Ls kbfy{x? x'g] ePsf]n] cfn' tf5]/ k|of]u ug'{ 7Ls x'+b}g . clk|msg l/;r{ sfpGl;nsf] l;kmfl/; cg';f/ k|lt lbg %)).^)) u|fd cfn'sf] ;]jg ub}{ uPdf zl//sf] df]6fkf sd u/fp+5 / Xbo /f]usf] ;Defjgf nfO{ sd u/fp+5, ;fy} /Qmrfk, /utsf] sdL, cDnlkQ cflbsf] nfuL nfebfos x'G5 .
  • 51. of] afnL g]kfnsf] laleGg If]qdf Pp6f cToGt pkof]uL afnL xf] . t/fO{, leqL dB]z, tyf dWo] kxf8L e]udf of] t/sf/Lsf] ?kdf k|of]u x'G5 eg] pRr kxf8L e]udf of] Pp6f k|d'v vfBfGgsf] ?kdf k|of]u ug]{ klg k|rng 5 . cfn' laleGg t/sf/Lx? ;+u laleGg kl/sf/sf] ?kdf k|of]u x'G5 . o;nfO{ ;a} ju{n] sl/a sl/a ;fn e/L g} cGo s'g} t/sf/L eGbf a9L k|of]u ug]{ ub{5g . cfn'df k|z:t dfqfdf sfaf]{xfO{8]6 -*! k|ltzt_ kfO{G5 . h'g zl//sf] Sofnf]/L -pi0f zlQ _ k'lt{df 7'nf] e'ldsf v]Nb5 . cfn'df sfaf]{xfO{8]6sf] ;fy} k|f]6Lg-!=&%_, af];f]-)=!%_, SofNl;od - !)mg/!))g_, DofUg]lzod -@)mg/!))g_, km;kmf]/; -$)mg/!))g, cfO{/g-)=& mg/!)), ;f]l8od !!=( mg,kf]6fl;od - @&$ mg ,sk/ -)=@) mg _, uGws #& mg , Nsf]l/g !^ mg, le6fldg aL–!, yfoldg )=! mg, le6fldg aL–@ )=)! mg - /fO{af]]Nkmf]leg_, le6fldg ;L–!& mg, gfol;g !=@ mg kfO{G5 . o;af6 k|lt !)) u|fddf (( Sofnf]/L pknJw x'G5 . cfn' vfBfGg tyf t/sf/Ldf k|of]u x'g'sf] ;fy} o;af6 lrK; nufot cGo kl/sf/sf] ?kdf ;d]t k|of]u x'G5 . o;sf] ;fy} cf}Bf]lus kbfy{ cNsf]xn :6fr{ cflb pTkfbg ul/G5 . auL{s/0f M– cfn'nfO{ tof/ x'g] cjlw cg';f/ l56f], dWo]d tyf l9nf] cjlw, af]qmfsf] /¨ /ftf], ;]tf]sf] cfwf/df, prfO{ cg';f/ kxf8 tyf t/fO{df nufpg] lsl;dn], k|of]usf] cfwf/df lrK;, t/sf/Lsf] cfwf/df juL{s/0f ul/Psf] 5 . To;}u/L afnL tof/ x'g] cjlwsf] cfwf/df cNksfnLg - *)–() lbg_, dWo] sfnLg - ()–!!) lbg_ tyf l9nf] jf bL3{sfndf tof/ x'g] hft !!) lbg eGbf a9L nfUb5 . g]kfndf s]xL k|rlnt cfn'sf hftx? lgDg cg';f/ 5g . -s_ l56f] tof/ x'g] hftx?– != s'lk|m l;Gb'/L M– l9nf] u/L tof/ x'g] t/fO{ If]qsf] nfuL of] Pp6f pQd hft xf] . o;sf] af]6 cUnf] sd k}mlng] tyf afSnf] x'G5 . kft uf9f xl/of] /¨sf] x'G5 . sd pj{/fzlQm ePsf] df6f]df klg o;nfO{ nufpg ;lsG5 . 5f]6f] lbg cjlwsf] nfuL of] pko"Qm hft xf] . u]8f dWod cfsf/sf], xNsf /ftf] tyf uf]nf] x'G5 . cf“vf ulx/f] tyf u'bL xn'sf k“x]nf] /¨sf] x'G5 . o;nfO{ clws ;do;Dd e08f/ ug{ ;lsG5 . o;sf] pTkfbg $)) d]=6g= k|lt x]S6/ jf @) SjLG6n k|lt /f]kgL jf !$ SjLG6n k|lt s¶f ;Dd lng ;lsG5 . @= v'dn /ftf] – @ M– of] hft t/fO{ Pj+ leqL dB]zdf x'G5 . of] 5f]6f] cjlwdf tof/ x'g] hft xf] , o;sf] nfuL sl/a (% lbg cjlw eP k'U5 / pTkfbg #^ d]=6g= k|lt x]S6/ 5 . #= s'lk|m nflndf M of] hft s'lk|m l;Gb'/L ;+u ldNbf] h'Nbf] hft xf] . afnL !)) lbgdf tof/ x'G5 . o;df u]8f l56f] nfUb5 . ct M ^)–&) lbg b]lv g} lgsfn]/ pkof]u ug{ ;lsG5 . u]8f /ftf], uf]nf] tyf dWod cfsf/sf]
  • 52. x'G5 . o;df cf“vf sd ulx/f], u]8f a9L /ftf] tyf /fd|f] x'G5 . o;sf] pTkfbg k|lt k|lt x]S6/ $)) SjLG6n jf k|lt /f]kgL @) SjL6n jf k|lt s¶f !# SjLG6n x'G5 . -v_ dWod cjlwsf hftx?M– != 8]lh/] M– of] klg l56f] x'g] hft xf] tyf kj{lto Pj+ t/fO{ b'a} If]qdf o;sf] v]tL ug{;lsG5 . o;sf] af]6 xf]rf], gkm}lng] tyf kftnf] x'G5 . 8f+7 dWod df]6fO{, kft rf}8f tyf xNsf k“x]nf] x'G5 . o;nfO{ sl/a !!) lbg tof/ x'g nfU5 . o;df u]8fsf] lasf; l56f] x'G5 . u]8f xn'sf /ftf], lrNnf], nfDrf] x'G5 . h;sf] cfsf/ Ps lt/ df]6f] / csf]{ lt/ kftnf] eP/ hfG5 . u'bL xn'sf k“x]nf] / ;fx|f] x'G5 . vfgsf] nfuL of] hft ;a} eGbf :jflbnf] 5 . @= sfl8{gn M– l56f] tof/ x'g] t/fO{ tyf kj{lto If]qsf] nfuL of] pQd hft xf] . o;sf] af]6 cUnf], k}mlng] tyf afSnf] x'G5 , 8f+7 df]6f], kft rf}8f tyf xl/of] afSnf] x'G5 . o;nfO{ sl/a !!) lbg tof/ x'g nfU5 . o;df u]8fsf] lasf; l56f] x'G5 . u]8f xn'sf /ftf], nfDrf] cfsf/sf] x'G5 . o;sf] u'bL xn'sf k“x]nf] tyf ;fx|f] x'G5 . o;nfO{ l56f] vgL leqfpg' kb{5 . cGoyf u]8f k'm6g] tyf vf]qmf] x'g] ;Defjgf x'G5 . o;af6 $) d]=6g= k|lt x]S6/ jf @) SjLG6n k|lt /f]kgL jf !$ SjLG6n k|lt s¶f pTkfbg lng ;lsG5 . #= Pg=P;=cfO{= ! M– of] Pp6f j0f{z+s/ hft xf] of] cf=j= @)%$.)%% df bf¨, ;Nofg tyf Ko'7fgsf] laleGg xfjfkfgL If]qdf k|bz{g ul/Psf] yLof] . o;sf] af]6 cUnf] tyf l9nf] x'g] hft xf] . af]6 cUnf], km}lng] tyf :j:y x'G5 . kft rf}8f, df]6f] tyf 8f+7 df]6f] x'G5 . kmn ;]tf] tyf 7'nf] x'G5 . o;sf] pTkfbg Ifdtf %) d]=6g= k|lt x]S6/ jf @% SjL6n k|lt /f]kgL jf !^ SjLG6n k|lt s¶f x'G5 . of] hft 89'jf /f]usf] w]/} xb;Dd k|lt/f]wL -cj/f]lw_ 5 . $= Pg=P;=cfO{= # M– of] hft klg Pg=P;=cfO{= ! ;+u ldNbf] h'Nbf] vfnsf] 5 / o;sf] pTkfbg Ifdtf%) d]=6g= k|lt x]S6/ jf @% SjLG6n k|lt /f]kgL jf !^ SjG6n k|lt s¶f 5 . %= Pg=P;=cfO{= ^ M– Pg=P;=cfO{= ! h:t} 5 t/ kmnsf] af]qmf ;fx|f], afSnf] / cf“vf /ftf] u'nfjL /¨sf] x'G5 . o;sf] pTkfbg Ifdtf %@ d]=6g= k|lt x]S6/ jf @^ SjLG6n k|lt /f]kgL jf !* SjLG6n k|lt s¶f 5 . ^= v'dn ;]tf] – ! M– t/fO{, leqL dB]z, a]+zL, dWo Pj+ pRr kxf8df ug{ ;lsG5 . afnL tof/ x'g .of] hftsf] cfn' tof/ x'g !!) lbg nfUb5 / pTkfbg #* d]=6g= k|lt x]S6/ 5 . &= hgsb]j M– of] hftsf] cfn' t/fO{, a];L, dWo Pj+ pRr kxf8df ug{ ;lsG5 . afnL tof/ x'gsf] nfuL !!) lbg nfUb5 eg] pTkfbg #( d]=6g=k|lt x]S6/ x'g ;Sb5 . of] cfn' v'dn ;]tf] h:t} 5 .
  • 53. -u_ l9nf] tof/ x'g] hftx?M– != s'lk|m Hof]tL M– s'lk|m Hof]tL kj{lto If]qsf] nfuL clt pQd hft xf] . o;nfO{ tof/ x'g !!)–!@) lbg nfU5 . o;df u]8fsf] lasf; Psbd l56f] x'G5 . u]8f ;]tf], 7'nf], r]K6f] tyf c08fsf/sf] x'G5 . of] 89'jf /f]usf] cj/f]ws xf] . clws aif{fn] klg o;sf] kmn s'lx+b}g tyf jf6{ -Wart_ /f]usf] cj/f]ws xf] o;nfO{ l56f] lgsfNg' k5{ . cGoyf kmn vf]qmf] / km'6g] ;Defjgf /xG5 . of] hftsf] cfn' 89'jf /f]usf] klg s]xL xb ;Dd k|lt/f]wL xf] . o;sf] pTkfbg #) d=]6g= k|lt x]S6/ jf !% SjLG6n k|lt /f]kgL jf !) SjLG6n k|lt s¶f pTkfbg lng ;lsG5 . @= s'lk|m afbzfx M– o; hftdf 89'jf ;xg ;Sg] clws Ifdtf 5 . af]6 km}lnPsf] afSnf] tyf cUnf] x'G5 . kft rf}8f, 7'nf], xNsf xl/of] tyf 8f+7 slnnf] x'G5 . kmn uf]nf], xNsf k“x]nf], cf“vf uf9f /ftf] x'G5 . o;sf] afnL !@) lbgdf tof/ x'G5 . o; af6 k|lt x]S6/ $) d]=6g= jf @) SjLG6n k|lt /f]kgL jf !# SjLG6n k|lt s¶f pTkfbg lng ;lsG5 . #= 6L ))!@M– of] cfn' nfO{ hfkfgLh cfn' klg eGg] rng 5 . o;sf] af]6 7f8f] tyf uf9f xl/of] x'G5 . o:sf] kmn 7'nf] /ftf] lrNnf] lgs} cfsif{s vfNsf] x'G5 . $= d}Ugd af]g;M– o;sf] af]6 cUnf] tyf lkmsf xl/of] /Ësf] x'G5 . kmnsf] cfsf/ dWod tyf s]lx nfDrf] k/]sf] ;]tf] x'G5 . %= ck6'8]6M– of] ;]tf] /Ësf] cfn' xf] . o:sf] af]6 cUnf] tyf lkmsf xl/of] / af]6 cln sl;Psf] x'G5 . ^= la6]M– of] /ftf] cfn' xf] . o;sf] af]6 cUnf] tyf xl/of] x'G5 . kmnsf] cfsf/df 7'nf] x'G5 . pkef]Qmfx?n] of] cfn' nfO{ la|6L; cfn' klg eGg] k|rng 5 . &= :yflgo uf]nf] /ftf]M– o;sf] af]6 7f8f] k/]sf], alnof] / kft uf9f xl/of] x'G5 . af]6 l5lkPtf klg o:sf] af]6df cfn'e]8f nfUb}g . cfn'sf] bfgf ;fgf] uf]nfsf/ t/ b'a} 6'Kkf clnst p7]sf] h:tf] b]lvG5 . of] hftsf] cfn' df};dLdf s]lx u8a8L x'gf ;fy laleGg lsl;dsf /f]ux?n] cfqmd0f ug{ yfNb5 . hUufsf] tof/LM lap /f]Kg' cl3 vghf]t ug]{ eg]sf] la?jfn] kf}li6s cfxf/ tTj lng] 7fp+df h/f l56f] / /fd|f] aLpsf] Jof8 tof/ ug'{ xf] . tfklg oL b'O{ laeflht sfd dWo] Pp6f cyjf b'a} slt k6s rflxG5 eGg] s'/f
  • 54. df6f]sf] lsl;d, lr:ofgsf] l:ytL O{Toflbdf e/ kb{5 . a9L vghf]t ugf{n] df6f]sf s0fx? Psbd vf+lbP/ sl;g hfg ;S5 h;af6 lgDg lnlvt glthf x'g hfG5 .  6';f l9nf] lg:sg .  sd ultnf] la?jf .  h/f ulx/f] hfg / cfn' kmNg lg?T;fxL x'g] / cfn' kmNg] ulx/fO{ sd x'G5 .  vfgf ;f]:g] h/fx? sd lasl;t x'G5g .  df6f]sf] lr:ofg / xfjf sd x'g hfG5 .  h/fsf] ePsf] If]qdf df6f]sf] tfkfqmd al9 x'G5 .  pTkfbsTj 36g hfG5 . la?jf pd|g cuf8L vghf]t eg]sf] aLp /f]kL ;s]kl5 la?jf pd|g'cl3 ef/L aiff{ ePsf] v08df vf;u/L xNsf df6f]df 8Nnf kmf]g]{ xf] . la?jf pd|L ;s]kl5 vghf]t eg]sf] 3f+; lgoGq0f ug{ / 8ofË agfpg ug]{ sfd xf] . hxf+ l;rfO 5 / ;Dej 5, To; If]qdf 8ofË agfP/ cfn' /f]Kg v]t tof/ ul/G5 . t/ cl;lrt If]qdf h/f nfUg] 7fp+df lr:ofg agfpg nfO{ ;dy/ Jof8dfg} cfn' /f]Kg] ul/G5 . 8ofË agfpgfn] lgDg lnlvt kmfO{bfx? x'G5g .  l;rfO ubf{ cyjf aiff{ x'+bf kfgLsf] /fd|f] lgoGq0f x'G5 .  h/f nfUg] 7fp+df df6f]sf] lr:ofg ;+/If0f x'G5 .  xl/of] cfn'sf] ;+Vof sd x'G5 .cfn' a9g] efudf df6f]sf] tfkfqmd 7Ls dfqfdf sfod x'G5 . /f]Kg] lap a:t'sf] tof/LM /f]Kg' eGbf cuf8L 6';fpg] / sf6g] h:tf cg]sf}+ lap pkrf/x? ul/G5 . 6';fpg] sfd M olb af]6 l56f] pdfg'{ 5 eg] aLp /f]Kg' eGbf cl3 6';fpg nfO{ /fVg h?/L x'G5 . aLp cfn' sDtLdf cf+vf v'n]sf] x'g' kb{5 . 6';f sl/a !.@ ;] =dL cyjf cfwf O{Gr nfdf] ePdf cem} /fd|f] x'G5 . 6';f alnof] x'g' kb{5 . lsgeg] /f]Kg] a]nfdf 6';;f ef+r]/ cyjf 3fp rf]6 nfu]/ /f]usf lhjf0f'n] cfqmd0f ug{ gkfpg . pHofnf] / dWod tfkfqmddf alnof / xl/of 6';fsf] lasf; x'G5 . aLp zfl//Ls pd]/n] k'/fgf] x'g] a]nfdf /f]Kg' eGbf klxn] 6';fpg nufpg' kb{5 . cfn'sf] aLp sf6g]M aLpsf] cfn' sf6g] w]/} 7fp+df rlncfPsf] ;fdfGo rng g} xf] . of] k|rngn] ubf{ cfn' jfnLdf Psf tL/ /f]u km}nfpg] sfd ub{5 eg] csf]{ tL/ sf6LPsf] aLpg} ;8g hfg] x'G5 .
  • 55. aLp s'lxg] / /f]u sd ug{sf] nfuL tnsf a'+bfx?df Wofg lbg' h?/L x'G5 .  k'/fgf] cfn'nfO{ sf6g' x'+b}g .  w]/} /f]usf hLjf0f' ePsf] aLp cfn' gsf6g] .  sfl6Psf ;tx nfO{ ;'Sg glbg] .  cfn' sf6g' jg]{ l:ytLdf tLvf] /f]u /lxt kf/]sf] rSs'sf] k|of]u ug]{ .  cfn' sf6g' eGbf klxn] /f]u lgjf/s pkrf/ ug]{ .  /f]Kg' eGbf @ lbg klxn] aLp cfn' sf6g] / sl/j !% l8u|L ;]G6Lu|]8 tfkfqmd ePsf] 7fp+df /fv]/ kq hDg lbg] .  k|To]s aLpsf] 6'qmfdf @ b]lv # j6f 6';f /xg lbg] .  tfhf sf6LPsf] ;txdf 8fO{y]g Pd $% jf a]le:6Lg @ b]lv # u|fd k|lt ln6/ kfgLdf 3f]n agfO{ pkrf/ ug]{ . aLpsf] ;fO{h, aLpb/ / /f]Kg] b'/LM -s_ aLpsf] ;fO{h - k|sf/_ @% blv %) u|fd ;fO{h ePsf] aLpsf] 6'qmf cS;/ u/L cfn' pTkfbgsf nfuL k|of]u ug'{ a]; x'G5 . -v_ aLp b/ /f]Kg] b'/L aLpsf] ;fO{h Ps /f]kgLsf] nfuL rflxg] aLp ^% x !% !) u|fd %) s]=hL &) x @) @) ,, &) ,, &) x @% @) ,, %% ,, &) x @% @% ,, &) ,, &) x @% #) ,, *) ,, &) x @% $) ,, !)%,, &% x #) %) ,, !!),, /f]Kg] ;doM cfn' /f]Kg] ;do d'Vo u/L /f]Kg] a]nf / To;kl5 eI{ /xg] tfkfqmd /]s8{df e/ kb{5 . la?jf x's{g] laleGg ;dosf] cfaZos tfkfqmd nfO{ ;'xfpg] u/L /f]Kg] sfo{ tflnsf ldnfpg' kg]{ x'G5 . lsgeg] la?jf x's{g] laleGg ca:yfsf] df6f]sf] tfkqmdn] 6';f pd|g], h/f a9g], cfn' aGg] / a9g] tyf cGtdf pTkfbsTjnfO{ c;/ kf5{ . /f]Kg] lbgn] klg vlgh cfxf/f tTjx? vf;u/L gfO{6|f]hg ;+u cfk;L n]gb]g k|s[ofdf c;/ ub{5 .
  • 56.  la?jf pd|g] / lasf; x'g] b]lv cfn' aGg] ;do ;Dd df6f]sf] tfkfqmd a9L ePdf l56f] pd|g] / a9g] x'G5 , t;y{ oL a]nfdf tfkfqmd 36g' afG5lgo x'+b}g .  cfn' aGg] / o;sf] lasf; x'g] ca:yfdf df6f]sf] tfkfqmd sd x'g' cfn' kmNgsf nfuL a9L ;'xfp+bf] x'G5 . o; a]nfdf a9L tfkfqmd ePdf pTkfbsTj 36g hfg] x'G5 .  cfn' 7'nf] eP/ a9g] / l5KkLg ;'?x'g] avtdf df6f]sf] tfkfqmd a9L ePdf pTkfbsTj a9L x'G5 .  /f]Kg] ;dodf xfjfsf] tfkfqmd a9L eof] eg] pd|g] / To;kl5 a9g] ;dodf c;/ kfb{5 .  t/fO{ If]qdf /f]Kg] ;do To;a]nf x'G5, ha clwstd tfkfqmd #)—#@ l8u|L ;]Nl;o; x'G5 / cfn' aGg Tolta]nf x'G5, ha Go"gtd tfkfqmd !%—@) l8u|L ;]Nl;o; x'G5 .  kxf8df clwstd tfkfqmd @)—@@ l8u|L ;]Nl;o; / Go"gtd tfkfqmd !@—!% l8u|L ;]Nl;o; k'Ubf cfn' /f]Kg] sfd z'? x'G5 .  vf; cfn' /f]Kg] ;do pRr kxf8df==============r}q / a}zfv, h]i7 / cfiff9, kmfNu'0f / r}q .  ,, ,, dWo] kxf8df============== df3 / kmfNu'0f, efb| dlxgf .  ,, ,, tNnf] kxf8df============= sflt{s / d+l;/ dlxgf .  ,, ,, t/fO{df===================== sflt{s, d+l;/ / kf}if dlxgf . cfn' /f]Kg] tl/sfM  p7fO{Psf] 8ofË - Jof8_ leq 3';f/]/ .  klxnf] ;dy/ Jof8df /f]Kg] / To;kl5 5f]Kg ps]/f lbg] .  ;dy/ hldgdf s'n];f] agfpg], To;kl5 dn / aLp xfNg] df6f]n]] 5f]Kg] / ;Dofpg] .  hldg vg]/ v's'nf] agfpg], To;kl5 dn / aLp xfNg] df6f]n] 5f]Kg] / ;Dofpg] .  df6f]sf] l9:sf] agfP/ aLp 3';fP/ /f]Kg] . cfn'sf] aLof+ af6 cfn' v]tL k|lalw k[i7e"ldM– cfn' Ps t/sf/Lsf] ?kdf nLO{g] afnL xf] . o;df kfO{g] kf}i6Lssf] b[i6Lsf]0fn] cfn' Ps pQd vfB kbfy{df klg ulgG5 . o;df pknJw x'g ;Sg sfaf]{xfO{8|]6 k|f]6Lg tyf vlgh kbfy{n] ubf{ vfBfGgsf] cefjdf o:sf] lgs} 7'nf] dxTj x'g cfp+5 . csf]{ cy{df eGg' kbf{ cfn' Ps ;a} t/sf/Lsf] /fhf xf] . lsgeg] h'g;'s} t/sf/Ldf klg of] ;lhn} ldNg ;Sb5 / :jfp+5 klg . cfn' lxdfnL e]usf dflg;x?sf] nfuL vfBfGgsf] abnfdf k|of]u u/]sf] kfO{G5 . o;sf] cnfjf o:tf :yfgx?df cfn's} bfn / cfn's} crf/ agfO{ vfg] klg Tolts} rng b]lvG5 . g]kfn ef}uf]lns w/ftlno Pad hnafo"sf] k|r'/ lalawtfsf] /
  • 57. las6tfsf] b]z ePsf] x'gfn] clwstd s[ifs ;+Vofdf Go"gtd] e"–:jldTj, cw{ a]/f]huf/ tyf a]/f]huf/ dlxnfx?sf] afx'Notf ePsf]n] pQm hgzQmLnfO{ kl/rfng ug{sf] nfuL laBdfg u'0f:t/ o"Qm aLp cfn'sf] cefjnfO{ kl/k"lt{ ug{ "laof+ af6 cfn' v]tL" u/L sd eGbf sd nufgL ug]{ / pTkfbsTjdf a[l4 Nofpg ;lsPsf] v08df s[lif If]qsf] lasf;df 7'nf] ;]jf 6]jf ldNg ;Sg] b]lvG5 . cfn'sf] aLof+ eg]sf] s] xf] ? cfn'sf] af]6df km'n nfu]/ uf]ne]8f h:tf] kmn kmNb5 / oLg} kmn leq ePsf aLof+x?g} vf; cfn'sf] aLp tyf aLof+ x'g . oL aLof+x? nfO{ ;fjwfgL ;+u pkof]u u/]/ cfn' v]tL Joa;foLs :t/df ;Dej x'g yfn]sf] 5 . cfn'sf] laof+ af6 v]tL ubf{ x'g] kmfO{bfx?M–  Ps /f]kgL If]qkmnsf] nfuL ;fgf ;fgf cfn'sf] bfgf -k|L a]l;s l;8_ tof/ kfg{sf] nfuL @ u|fd dfq cfn'sf] aLof+ k|ofKt x'G5 eg] Ps /f]kgL If]qkmnsf] nfuL Jof8df a]gf{ tof/ kf/L /f]Kgsf] nfuL $=% u|fd aLof+ k|ofKt x'G5 . h;n] ubf{ s'n pTkfbg nfutnfo{ 36fpg d4t ub{5 .  cfn'sf] aLof+ Ps :yfg af6 csf]{ :yfgdf ;lhn} ;+u x'nfs jf vNtLd} af]s]/ nfg ;lsG5 .  aLof+ af6 cfn' v]tL ubf{} e08f/sf] ;dZof sd x'g'sf] ;fy} e08f/0f vr{ hf]luG5 .  aLpsf] nfuL k|of]u x'g] cfn' vfgsf] nfuL k|of]u ug{ ;lsG5 .  cfn'df x'g] laleGg xflgsf/s /f]u tyf sL/fn] afnL ;vfk kfg{ ;Sb5 . cfn'sf] aLof+df o:tf] /f]u tyf sL/fx? nfUg] 8/g} x'+b}g / ePtf klg aLp pkrf/ ug{ ;lhnf] x'G5 . u'0f:tl/o aLp cfn'sf] cefjn] cfn' v]tL x'g g;s]sf] 7fp+x?df cfn' v]tLsf] la:tf/sf nfuL aLof+ Ps lasNk x'g ;Sb5 .  cfn'sf] aLof+x? a0f{z+s/ hftsf] x'g] x'gfn] / 89'jf /f]u ;xg ;Sg] ePsf]n] o;sf] k|of]u ubf{ cfn'sf] pTkfbsTj a9L b]lvPsf] 5 . t;y{ cfn' v]tL af6 s'n cfDbfgL a9L x'G5 . xfn k|rlnt cfn' aLof+sf hftx?M– -s_ Pr=kL=o; ../^& -v_ Pr=kL=o; ./!# g;{/L Jof8sf] tof/LM– /fd|/L vghf]t u/L Ps dL6/ rf}8fO{ / cfaZostf cg';f/sf] ndfO{ ePsf] Jof8 agfpg' xf]; . ;fwf/0ftof dflyNnf] ;txsf] df6f]df laleGg lsl;dsf /f]usf lhjf0f', sL/f tyf 3f+;sf aLpx? x'g ;Sg] ePsf]n] sl/a $ OGr hlt dfyLsf] ;txsf] df6f] x6fO{ lbg' xf]; .
  • 58. ld>0f tof/ ug{sf] nfuL cGo 7fp+ af6 hldgsf] ;tx eGbf @ lkm6 tnsf] df6f] vg]/ Nofpg' xf]; clg o; df6f]df ! efu /fd|/L kfs]sf] uf]a/ dn, k|lt au{ ld6/sf] b/df l8=P=kL !& u|fd, o"l/of !@ u|fd / Do"l/o6 ckm kf]6f; !& u|fd xfnL /fd|/L df6f]df ldnfpg' xf]; . o;/L ldnfPsf] df6f] @ OGr htL cUnf] x'g] u/L Jof8sf] lgdf{0f ug'{ xf]; / /fd|/L ;Dofpg' xf]; . aLp b/M– Ps /f]kgL hUufsf] nfuL ;fgf ;fgf cfn'sf] bfgf pTkfbg ug{ !@ au{ ld6/ / @ u|fd cfn'sf] aLof+ k|ofKt x'G5 / o; af6 sl/a $) s]=hL ;fgf ;fgf cfn'sf] aLp -k|L a]l;s kf]6of6f] l;8_ pTkfbg ug{ ;lsG5 . olx aLp csf]{ aif{ Ps /f]kgL If]qkmndf cfn' v]tL ug{ k'Ub5 . a]gf{ pTkfbgsf] nfuL $=% u|fd cfaZos kb{5 . aLof+ s;/L /f]Kg]? cfn'sf] aLof+nfO{ Jof8df /f]Kg' eGbf Ps lbg cufa} ;kmf kfgLdf lehfP/ /fVg' xf]; . tof/ ul/Psf] Jof8sf] df6f] ;'Vvf 5 eg] xNsf tj/n] l;rfO{ ug'{xf]; -df6f]df lr:ofg x'g' kb{5 eGg] s'/f ge'Ng' xf];_ aLof+ /f]Kbf ;fjwfgL ;+u Ps aLof+ b]lv csf]{ aLof+sf] b'/L !=% -8]9_ O{Gr / Ps nfO{g b]lv csf]{ nfO{gsf] b'/L !) O{Gr sfod /fVg' xf]; . aLp /f]Kbf ;f]emf] kf/]/ xftsf] rf]/ cf}+nfn] s'n];f] agfpg' xf]; clg k|To]s 8f]adf @.# bfgf cfn'sf] aLof+ v;fNg' xf]; . aLp v;fNg] sfd k'/f x'gf ;fy a'/a'/fp+bf] dn cyjf cuf8L agfO{Psf] dn df6f]sf] ld>0fn] xNsf ;+u 5f]kL lbg' xf]; . 5fkf] lbg] sfdM– cfn'sf aLof+x? /fd|f] ;+u pdfg{sf] nfuL kfgLn] lehfPsf] h'6sf] af]/f , k/fn jf ;'s]sf] v/n] aLof+ gpd|] ;Ddsf] nfuL Jof8 5f]kL /fVg' xf]; / Jof8df lr:ofg sfod} /fVgsf] nfuL xhf/Ln] b}lgs jf Ps lbg la/fP/ kfgL lbg ge'Ng' xf]; . o;/L nufO{Psf] cfn'sf] aLof+ pd|g a9Ldf Ps xKtf nfUg ;Sb5 t/ aLof+ pd|] xf]nfgsL elg $.% lbg k'Ugf ;fy Ps 5]p af6 5fkf] x6fO{ lgofn]/ x]g'{ kb{5 / pd|L ;s]sf] eP xNsf tj/n] 5fkf] x6fO{ lbg' kb{5 . o:sf] sfd ;s]e/ lbp+;f] s8f 3fddf ug'{ x'+b}g . uf]8d]n ug]{M– uf]8d]nsf] qmddf emf/x? ;fjwfgL ;+u pv]Ng' xf]; . Ps} 7fp+df w]/} a]gf{ pd|]sf /x]5g eg] ultnf] a]gf{nfO{ 5f8L c? pv]n]/ x6fO{ lbg' xf]; . /f]u nfUg] ;Defjgf b]lvPsf 8fO{y]g Pd–$% cyjf a]le:6Lg @=% u|fd k|lt nL6/ kfgLsf] b/df 3f]n agfO{ la?jfsf] h/f ;d]t leHg] u/L 8|]GrLË u/L lbg' xf]; . o"l/of dn lbg] sfdM– cfn'sf] la?jf pd|]sf] @ xKtf kl5 /fd|f] ;+u ;k|]sf] gkfO{Pdf ! u|fd ol/of k|lt nL6/ kfgLsf] b/df 3f]n]/ :k|] ug'{ xf]; .
  • 59. la?jf ;fg]{sfdM– sl/a @%–#) lbgsf la?jfx? :yfgfGt/ ug{ nfossf x'G5g . ;/b/ Ps /f]kgLsf] nfuL $%)) la?jf cfaZos kb{5 . oL la?jf kl/k"lt{ ug{ sl/a $=% au{ld6/ If]qkmnsf] Jof8 cfaZos kb{5 . la?jf ;fg{sf] nfuL &.* O{Gr p7]sf] @ lkm6 km/ssf] 8ofË agfO{ Ps a]gf{ b]lv csf]{ a]gf{sf] b'/L *.( O{Gr km/s kf/L a]gf{ ;fg'{ xf]; . ps]/f lbg] sfdM– la?jf ;f/]sf] @%.#) lbgdf klxnf] ps]/f, csf]{ @% lbgdf bf]>f] ps]/f / o;sf] @).@% lbgdf t]>f] ps]/f lbg' kb{5 . sl/a () lbgdf cfn' vGg ;lsg] x'G5 . cfn'sf] e08f/0f tyf ahf/ Joa:yfkg c? afnLsf] t'ngfdf cfn' Ps} k6s tof/ x'g] afnL ePsf] x'gfn] Ps} k6sdf cfn' vgL leqofpg] sfd jf ahf/df laqmL ug]{ sfd u/L xfNg' kb{5 . olb cfn' t'?Gt laqmL x'g ;s]g eg] s'lxg / sL/f nfUg af6 arfO{ /fVg plrt lsl;dsf] e08f/sf] Joa:yf x'g h?/L x'G5 . cfn' e08f/0f ubf{ Wofg lbg' kg]{ s'/fx?M != vfg] cfn'sf] nfuL c+Wof/f] tyf 708f 7fp+ e08f/0fsf] nfuL pko"Qm x'G5 . @= aLp cfn'sf] nfuL e08f/0f ubf{ pHofnf] cfpg] 7fp+ t/ ;f]em} 3fd gkg]{ 7fp+ x'g' k5{. #= e08f/ sf]7df lr;f] cfjxjf x'g' h?/L x'G5 . $=cfn' e08f/ ug]{ sf]7f xfjfbf/ x'g' kb{5 hxf+ lr;f] xfjf tn af6 l5g]{ / tftf] xfjf dfyL af6 hfg ;Sg] u/L sf]7fsf] k|aGw ldnfpg' kb{5 . %= cfn' e08f/ ug]{ sf]7fdf 3fd kg{ lbg' x'+b}g / kfgL tyf w'+jf /lxt x'g' kb{5 . cfn' e08f/sf tl/sfx?M != lzt e08f/ M—o; lsl;dsf] e08f/sf] nfuL laB'tLo zQmLsf] cfaZos kg]{ x'G5 . ctM lah'nL gePsf] :yfgx?df of] k|sf/sf] e08f/ c;Dea x'G5 . o; lsl;dsf] e08f/df cfn' /fVgsf] nfuL cfn' l5KkLPsf] gsf6LPsf], s'g} klg bfu gnfu]sf],gv'O{lnPsf] / cfn' ;8fpg] vfNsf lhaf0f' gePsf] x'g' kb{5 . o; vfNsf] e08f/df ;fk]IfLs cfb|tf *)—() k|ltzt, tfkfqmd @—% l8u|L ;]Nl;o; sfod ug{ h?/L x'G5 .o;f] ugf{n] e08f/ ul/Psf] cfn' 6';fp+b}g / rfp/L kg]{ af6 klg arfp+5. @= /:6Ls e08f/ . :yflgo e08f/M— o; lsl;dsf] e08f/ lztn 7fp+ vf; u/]/ ?vsf] 5xf/L jf 3/ tfy uf]7sf] 5xf/Ldf kg]{ u/L k/fn cyjf ux'+sf] 5jfnLsf] 5fgf agfO{ /flvG5 . o; lsl;dsf] e08f/ sf7sf] %—& cf]6f sf7sf] tvtf jf v08x? agfO{G5 . oL v08x? sf7sf 6f]s/L h:tf b]lvG5g . olx 6f]s/L dfyL cfn' lkmhfP/ /flvG5 .
  • 60. ahf/ Joa:yfkgM— xfd|f] b]zsf] kl/k|]SIfdf laleGg ef}uf]lns If]qx?df laleGg df};d cg';f/ cfn' v]tL ul/G5 . laleGg xfjfkfgL kfO{g] ePsf]n] k|fs[lts a/bfg sf] sf/0f nuftf/ tfhf cfn'sf] cfk"tL{ aif}{e/L ug{ ;lsG5 . cfn' pTkfbg If]qdf df};dL pTkfbg / vkt If]qdf a]df};dL vkt e} lbgfn] vfg] cfn'sf] Jofkf/ /fd|f] 5 . laleGg 7fp+sf] :yfgLo ahf/ efpsf] l7s l7s hfgsf/L s[ifsx? nfO{ pknJw x'g ;s]sf] v08df pgLx?n] plrt d'No kfO{ k|ofKt dfqfdf cfDbfgL a9fpg ;Ifd x'g ;Sg]5g . ahf/sf] lsl;dM— != ;6xL ahf/M— b'u{d kxf8L If]qx?df cem} klg k/Dk/fut ?kdf cfn'sf] Jofkf/ ul/g] k|rng 5 . pRr kxf8 / oftfoft ;'lawf gePsf n]sfnL If]qx?df pTkflbt cfn' dWo] vf]r tyf a];L If]qx?df af]s]/ nfg] / pQm cfn' af6 wfg, ds}, ux'+, sf]bf] cflb vfBfGg ;+u ;f6]/ Jofkf/ ug]{ k|rng laBdfg 5 . @= u|fdL0f jf :yflgo ahf/M—cfn' pTkfbg If]qsf] j/k/ k|f/DeLs jf u|fdL0f ahf/ /x]sf] x'G5 . pTkfbsx?n] cfn' vGg] lalQs} tf}n g36f]; eGgfsf nfuL o:tf] ahf/df laqmL ug]{ ub{5g . #= ;+sng ahf/M— oL ahf/x? s[ifsx?sf] nfuL Hofb} dxTjk"0f{ x'G5g . o:tf ahf/x? kxf8sf] km]bL jf cfn' pTkfbg If]qsf] lardf cal:yt x'g ;Sb5g . o:tf ahf/df pTkfbsx?n] :yflgo oftfoft sf] ;fwg fj af]s]/ nuL ;+sng stf{nfO{ laqmL ub{5g . $= yf]s jf d'Vo ahf/M—o:tf] ahf/x? b]zsf] d'Vo d'Vo zx/df laBdfg 5g . h:} sf7df08f}sf] sfnLdf6L, kf]v/f , a'6jn, e}/xjf , g]kfnuGh, la/uGh, la/f6gu/ cflb. a]df};dL ahf/M—kxf8df :yfgLo prfOsf] cfwf/df a}zfv dlxgf b]lv cfiff9 dlxgf ;Dd cfn' vGg] sfd x'G5 . o; ;dodf cfn' lg}s} ;:tf] dflgG5 . a}zfv, h]i7df vg]sf] cfn' lzt e08f/df /fv]/ efb| b]lv sflt{s ;Dd a}df};dL cfn'sf] ?kdf ahf/df dxËf] efpdf laqmL ul/G5 .  pkTosf / xf]rf vf]r a];Lx?df sflt{s dlxgfdf cfn' vGg] sfd x'G5 . of] cfn'n] lgs} /fd|f] efp k|fKt ub{5 .  t/fO{ If]q af6 kf}if dlxgfdf k|z:t cfn' ahf/df cfp+5 / o;a]nf cfn'sf] ahf/ efp k|efljt x'g yfNb5 .  kxf8 af6 km]/L r}q dlxgf b]lv cfn' ahf/df cfO{ k'Ub5 .
  • 61.  g]kfndf d+l;/ dlxgf b]lv cfiff9 ;Dd tfhf cfn' ahf/df kfO{g] ePsf] x'gfn] e08f/ u/]sf] cfn' efb| b]lv sflt{s ;Dd ahf/ efp kfp+5g .