1. Stedebouw & Architectuur
32 JAARBOEK 2009
KIEMKRACHT
Drie vragen aan Herman Hazewinkel
u “Bouwen in de 21ste eeuw is dienstverlening geworden, de klant staat centraal”, zegt Peter Fraanje over trends in de bouw.
Het kompas van Herman Hazewinkel wijst in dezelfde richting. Het huidige operationele model van working apart together maakt
volgens hem plaats voor strategische samenwerking om zo eindgebruikers op maat te kunnen bedienen. Hij noemt in dat kader
het Living Building Concept. “Dit concept speelt in op de wensen van klanten met een pakket voorontwikkelde oplossingen.” Piet
Oskam relativeert de klantoriëntatie: “Vraagsturing is nooit absoluut.” Volgens Oskam is het beter om te spreken van een vraag-
gestuurde dialoog.
1 Wat zijn volgens u in 2008 de belang- de vraag: Welke eisen stellen de gebruikers Heijmans, Strukton, TBI en VolkerWessels
rijkste trends, ontwikkelingen en ge- aan het bouwwerk? Het LBC moet het moge- (samen goed voor een omzet van ruim
beurtenissen geweest op het gebied van lijk maken om een aanbod te doen op basis 20 miljard euro per jaar) hebben daarin pu-
Bouwinnovatie? van de huidige behoeften en daarbij reke- bliekelijk verklaard dat integriteit, transparan-
ning te houden met de toekomstige behoef- tie, maatschappelijke verantwoordelijkheid
Herman Hazewinkel: “Een belangrijke trend ten van de eindgebruiker om vroegtijdige en duurzaamheid leidende principes zijn van
die de laatste jaren in de bouwsector zicht- sloop en kapitaalvernietiging te voorkomen. het bouwbedrijf. Door werk te maken van
baar is geworden, is het groeiend besef dat Van de bouwsector vergt dit een verregaan- die leidende principes komt er meer ruimte
er duurzamer, toekomstvaster en daarmee de samenwerking, zo niet integratie, binnen voor innovatie. De voorzitter van de Regier-
kwalitatief hoogwaardiger gedacht en ge- de waardeketen: ontwerpers, ontwikkelaars, aad Bouw, Hans Blankert, spreekt van een
werkt moet worden, op basis van vertrouwen. leveranciers, installateurs en bouwonderne- trendbreuk in de bouw. Bouwend Nederland
Het gebrek aan vertrouwen tussen opdracht- mingen moeten zich ontwikkelen tot integrale heeft haar leden, en ook collega’s uit de bre-
gevers en bouwondernemers beleefde een product- en dienstenaanbieders. Het gaat de bouw, opgeroepen het voorbeeld van de
dieptepunt ten tijde van de parlementaire dus straks om strategische samenwerking grote bouwbedrijven te volgen.
enquête Bouwnijverheid in 2002, maar heeft in plaats van het huidige operationele model Met de publicatie van de leidende principes
zich de laatste jaren kunnen herstellen. Een van working apart together. En die samen- is een belangrijke stap gezet richting profes-
van de motoren achter die vernieuwing is werking veronderstelt een ruime investering sionele, projectoverstijgende samenwerking
het innovatieprogramma PSIBouw geweest. in de cultuur waarin vertrouwen en transpa- in de bouw, met een slimmer proces en een
Dit programma heeft een serie instrumenten rantie centraal staan. Dat dit positief uitpakt, beter resultaat als resultaat. De opdracht-
ontwikkeld voor performanceverbetering en demonstreert het project verbreding van de gevende bouwbedrijven vragen van hun
cultuurverandering. Een van deze instrumen- A2 tussen Amsterdam en Utrecht. PSIBouw opdrachtgevers en de overheid ruimte om
ten is het Living Building Concept (LBC). Uit- heeft hier een belangrijke rol gespeeld om de duurzaam te innoveren. Als bouwers, toele-
gangspunt van LBC is dat de bouwsector centrale opgave — halvering van de bouw- veranciers, architecten, installateurs en inge-
zich veel meer moet richten op de eindge- tijd — door middel van cultuurdoorbraken in nieurs samen werken aan innovatie, kan een
bruikers. Bij LBC schaffen de eindgebruikers de samenwerking tussen Rijkswaterstaat en schaalsprong worden gemaakt. Deze tijd
een bouwwerk aan op basis van hun speci- de bouwondernemingen te realiseren.” van kredietcrisis, die we ook wel kunnen be-
fieke wensen. De aanbieder speelt in op de schouwen als een vertrouwenscrisis, onder-
wensen van klanten met een pakket voor- Peter Fraanje: “Voor Bouwend Nederland is streept het belang van genoemde leidende
ontwikkelde oplossingen. Dat kunnen bouw- 2008 goed begonnen met de presentatie van principes voor een duurzaam innovatieve
delen zijn of complete bouwwerken. Dat de de Leidende Principes van de zeven groot- bouw.
eindgebruiker centraal komt te staan is een ste leden van onze vereniging.1 De voorzit- 2008 is ook het jaar dat conceptueel bouwen
doorbraak. In alle gevallen gaat het dan om ters van Ballast Nedam, BAM, Dura Vermeer, is doorgebroken: het bieden van klantgerich-
2. Stedebouw & Architectuur
Bouwinnovatie 33
VOOR TOEKOMST
Peter Fraanje en Piet Oskam
Herman Hazewinkel: “De komende jaren zal aandacht voor met
name ‘governance’ een sleutelrol gaan spelen in de vraag of de sec-
tor definitief de noodzakelijke transitie kan maken.”
Herman Hazewinkel
te oplossingen. Iedere zichzelf respecteren- van de vragende partij. Toch is vraagstu- zen. Zo hangt aan iedere specifieke klan-
de bouwer biedt tegenwoordig conceptuele ring, ofwel vraagarticulatie, steeds meer in tenwens ook een specifiek prijskaartje. Het
oplossingen aan die aansluiten bij de markt- opmars. Zoals bij veel golfbewegingen zien woonkostenbudget is het belangrijkste kader
vraag van bepaalde doelgroepen; denk aan we ook hierbij een doorslaan naar uitersten, waarmee de grenzen van woonwensen zijn
starters, senioren et cetera. Een belangrijke alsof de bouwsector alleen maar aanbodge- gegeven. Uit onderzoek blijkt dat speci-
doorbraak beleefde het klimaatneutraal bou- richt of uitsluitend vraaggericht zou kunnen fieke woonwensen toenemen naarmate het
wen. Steeds meer gemeenten en andere zijn. De waarheid ligt ook hier ongetwijfeld in woonbudget groter is. Dat betekent dat voor
overheden hebben expliciete ambities op het midden. Onmiskenbaar is er een trend een groot deel van de woningbouwmarkt
het vlak van klimaatneutraal bouwen en de
bouw speelt daar op in. Met Cradle to Cradle
is ook de aandacht voor materialen en grond-
stoffen terug; de eerste innovaties op dit vlak Bouwen in de 21ste eeuw is
dienstverlening geworden, de
worden momenteel voor de markt ontwik-
keld. De bouw laat zien dat klimaatneutraal
bouwen kan en stimuleert innovatie in die
richting. Bijzonder ten opzichte van eerdere
duurzaamheidsgolven is dat er nu veel meer klant staat centraal
betrokkenheid is van het bedrijfsleven en dat
er niet alleen respect is voor het milieu, maar
ook voor ondernemerschap.” waarbij bouwers meer inspelen op de be- de vraagsturing uiterst beperkt blijft. In het
hoeften van bewoners. Je zou kunnen stellen bovenmodale en duurdere segment komen
Piet Oskam: “U vraagt, wij draaien. Dat is dat voor de bouwer die er het best in slaagt meer uitgesproken woonwensen voor. Als je
wel het uitgangspunt van een verzoekplaten- om op de bewonerswensen in te spelen de het kunt betalen, kun je je speciale wensen
programma, maar niet van de uitvoerende beste marktpositie is weggelegd. De klantte- veroorloven. Vraagsturing is echter nooit ab-
bouw. De bouwsector heeft vanouds een vredenheid zal toenemen naarmate beter op soluut. Beter is te spreken over een vraag-
aanbodgerichte en technisch georiënteerde de klantenwensen wordt ingespeeld. Een te- gestuurde dialoog, waarbij een uitwisseling
benadering, waarmee niet altijd recht ge- vreden klant levert altijd weer nieuwe klanten plaatsvindt tussen de wensen en de moge-
daan is aan de eisen, wensen en behoeften op. Vraagsturing heeft echter ook zijn gren- lijkheden. Professionele bouwers spannen u
3. Stedebouw & Architectuur
34 JAARBOEK 2009
Peter Fraanje: “Het is al vaker gezegd: de huidige kredietcrisis is ook
een kans! Nu opdrachtgevers niet meer weten hoe ze een project
gerealiseerd kunnen krijgen, kunnen bouwers met hun aanbieding
komen. Door innovatief aan te besteden (Best Value Procurement) kun-
nen we een geweldige sprong voorwaarts maken.”
Peter Fraanje
zich in om de persoonlijke eisen, wensen en derdeel zijn van businessmodellen, en dat brancheoverstijgende samenwerkingsver-
behoeften van de opdrachtgever zo goed zal voor de komende jaren de belangrijkste banden opgezet, zoals het Inno Concept
mogelijk te achterhalen. Opdrachtgevers opgave zijn: Hoe verbinden we de beschik- Bouwen (www.innoconceptbouwen.nl) en
worden zoveel mogelijk geholpen om wensen bare budgetten met de kwalitatieve ambities de (eerste!) coöperatieve vereniging in de
te formuleren. Vraagsturing impliceert even- die voortkomen uit duurzaamheid? Het is bouw: Q (www.qforyou.org).
wel niet dat de consument het helemaal voor daarbij van groot belang dat de kwaliteit van Vooruitkijken is natuurlijk ook een beetje
het zeggen krijgt. De klant vertrouwt graag bouwwerken steeds meer in de context wordt wishful thinking, maar Bouwend Nederland
op de expertise van de bouwer. De klant is gezien van de kwaliteit van de ruimtelijke om- hoopt dat 2009 het jaar wordt waarin de
koning en de bouwer hofleverancier.” geving en van de mate waarin gebruikers bij bouw zich definitief beweegt van Aannemen
het ontwerp en het beheer van de ruimtelijke naar Ondernemen. Het overgrote deel van
2 Wat zijn uw verwachtingen voor Bouw- omgeving worden betrokken. Dit vergt een de aanbestedingen gaat nu nog traditioneel:
innovatie in de komende jaren? Wel- multidisciplinaire benadering van het bouw- de inschrijver met de laagste prijs krijgt de
ke trends en ontwikkelingen zullen aan vraagstuk. Die benadering zal dan een an- opdracht gegund, kwaliteit speelt nauwe-
belang gaan winnen? der vertrekpunt hebben, zoals met het LBC lijks een rol en creativiteit en inventiviteit van
ook wordt beoogd. De bouwsector zal zich de bouw worden zo ‘standaard’ uitgescha-
Herman Hazewinkel: “Er zal steeds meer hier gaan ontwikkelen van een aanbieder van keld (verbod op varianten). Ondanks deze
aandacht komen voor het beginsel van total capaciteit naar een co-producent van oplos- belemmeringen innoveert de bouw. Voor-
cost of ownership. Dit betekent een verleg- singen van actuele en urgente vraagstukken beelden noemde ik hiervoor (Inno Concept
ging van de focus op stichtingskosten naar die voortkomen uit bijvoorbeeld vergrijzing Bouwen en CV Q). Inspirerend is ook De Ver-
een afweging van de financiële gevolgen en krimp, mobiliteitsdruk, zorg en welzijn en bouwshop uit Tilburg, van een aannemer die
van ontwerp en materiaalkeuze over de ge- de woningmarkt.” is gaan werken zoals in feite het overgrote
hele gebruiksperiode. Met het toenemend deel van de industrie werkt: complete aan-
aantal projecten op basis van functioneel en Peter Fraanje: “De komende jaren zal samen- bouw te koop, in één dag geplaatst, diverse
duurzaam aanbesteden, waarbij gekeken werken nog belangrijker worden in de bouw. opties, alle garanties én een vaste prijs! Of
wordt naar de economisch meest voordelige Opdrachtgevers en bouwpartijen hebben neem Heijmans Infra Management. Een van
oplossing voor de gehele levensduur van elkaar hard nodig. Onder druk van de kre- de opdrachtgevers van dit bedrijf, de pro-
een bouwwerk, komt het beginsel van total dietcrisis zien we nu in sommige provincies vincie Zeeland, ontving op de Bouwbeurs
cost of ownership sinds vorig jaar steeds na- en regio’s mooie initiatieven ontstaan om de 2009 de Bouwpluim, als meest innovatieve
drukkelijker in beeld. Het begrip duurzaam- bouwproductie overeind te houden. Samen en vernieuwende opdrachtgever. De provin-
heid heeft daarmee ook een noodzakelijke met de Regionale Regieraden worden bij- cie kreeg de pluim vanwege een bijzonder
(bedrijfs)economische dimensie gekregen. eenkomsten gehouden waarbij opdrachtge- initiatief: het gunnen van een meerjarig on-
Die ontbrak aanvankelijk aan de eerste vers, overheden en bedrijfsleven met elkaar derhoudscontract aan Heijmans Infra Ma-
golfbeweging die onder meer door Al Gore in gesprek zijn. Ook binnen de brede bouw nagement.
werd veroorzaakt. Duurzaamheid kan alleen wordt samenwerken gestimuleerd, onder
maatschappelijke stevigheid krijgen als ook meer tussen de branches onderling in het In 2009 gaan we ongetwijfeld zien dat bou-
ondernemingen in staat zijn een verbinding overleg ‘Samen Bouwen Samen Innoveren’. wen gecombineerd gaat worden met duur-
te maken tussen de bedrijfsvoering en duur- Bouwbreed dringt het besef door dat er veel zame energieopwekking. Het gaat hier om
zaamheidscriteria. Het meest verreikend is winst op het vlak van innovatie is te behalen. nieuwe verdienmodellen voor de bouw: er
dat duurzaamheid en Cradle to Cradle on- Vanuit de markt zijn er diverse project- en wordt meer geïnvesteerd in kwaliteit en in-
4. Stedebouw & Architectuur
Bouwinnovatie 35
Piet Oskam: “Zoals een boer op de barometer slaat om zijn oogsttijd
te bepalen, zo moet ook een bouwondernemer de voor hem bruikba-
re trends oppakken. Alleen als je op het juiste moment tot de goede
beslissingen komt, kun je als ondernemer bij de tijd blijven.”
Piet Oskam
novatie. De aanvankelijk hoge investering in worden samengevoegd? Als we dan ook nog steeds sneller. Als je vandaag iets hebt uit-
bouw en installatie verdient zich in de loop klimaatneutraal willen bouwen, moeten we gevonden, is dat volgend jaar gemeengoed.
der jaren terug in de beheerfase. Dankzij de loskomen van het gebouw en meer ontwikke- Om voorop te blijven lopen, moet je steeds
lage energievraag en de hoogwaardige DE- len in termen van gebiedsontwikkeling.” verder vooruit kijken. Een sterke antenne
installatie zijn de energiekosten laag. Deze voor wat er leeft en broeit in de samenleving
ontwikkeling kan worden versneld als er ook Piet Oskam: “Niets is zo moeilijk te voorspel- is onontbeerlijk. Als je nu met innovatie be-
innovatie plaatsheeft in de financiële sector: len als de toekomst. Wij weten niet wat er zig bent, kun je je afvragen waarmee je over
Waar blijft de aantrekkelijke all-in-one hypo- morgen zal gebeuren, laat staat dat we ze- pakweg drie, vijf of tien jaar bezig zult zijn. In-
theek, waarbij hypotheeklasten en de – overi- kerheid hebben over wat er op langere ter- novatie is zo’n begrip dat kenmerkend is voor
gens beperkte – energielasten in een product mijn plaatsvindt. Ontwikkelingen gaan ook de huidige periode in de economie. Als u
De transformatie in Eindhoven van het voormalig Philipsgebouw tot De Lichttoren. Best practice volgens Peter Fraanje.
5. Stedebouw & Architectuur
36 JAARBOEK 2009
Het innovatieproject ‘Wijs bouwen voor senioren’. Best practice volgens Piet Oskam.
je niet met innovatie bezig bent, hoor je er niet teitsbevordering centraal. In die naoorlogse noodzaak van iedere activiteit. Als een be-
echt bij, zo lijkt het. Innovatie geeft kleur aan periode werden productiviteitscentra opge- drijf zich richt op het leveren van meerwaar-
de huidige periode van opleving en bloei. richt als uitvloeisel van de Marshallhulp. Alle de, zal het in de komende periode van tien
Zo’n periode kent – zoals elke economische genoemde begrippen, productiviteitsbe- jaar zijn waarde behouden. Voor bouwonder-
cyclus – een oorsprong, een doorgangsfase vordering, schaalvergroting, logistiek, kwa- nemers is dit een aanlokkelijk perspectief.
en een aftakeling. Het begint ergens, het sij- liteitszorg, ICT en innovatie, hebben niets Het heeft de bouw nooit aan toegevoegde
pelt door, het krijgt allerlei vertakkingen, het aan belang ingeboet. Iedere ondernemer zal waarde ontbroken.”
wordt een hoofdstroom, het krijgt een bed- zich op al die gebieden moeten oriënteren
ding, er ontstaat een golfstroom, het krijgt te en voor zijn bedrijf tot verantwoorde keuzes 3 Welk project in 2008 heeft in uw ogen
maken met weerstand, het verhevigt zich, moeten komen. De genoemde ontwikkeling een voorbeeldfunctie en excelleert
het valt uiteen, het verzandt, het ijlt nog wat bestaat niet alleen uit fasen, maar ook uit op- binnen het thema Bouwinnovatie?
na en het strandt. Ondertussen ontstaat er eenvolgende slagen die in mindere of meer-
een nieuwe beweging, die een soortgelijke dere mate beklijven. De grote vraag is nu Peter Fraanje: “Een voorbeeld van bouwin-
ontwikkeling doormaakt. welk begrip een toonaangevende en door- novatie is de transformatie in Eindhoven van
Zo is het in de achterliggende decennia slaggevende invloed hebben zal op de eco- het voormalig Philipsgebouw tot De Licht-
steeds gegaan. Sinds het jaar 2000 zijn we nomische ontwikkeling in het komend decen- toren, een complex met een mixed-use-pro-
druk met innovatie. In de jaren 90 ging het nium. Daarvoor kunnen wij ons oor te luister gramma: wonen, werken en recreëren ineen,
overal en vooral om de toegenomen invloed leggen bij de jonge generatie, die het over en dat in combinatie met de herontwikkeling
van ICT. In de jaren 80 hadden we het alle- zo’n tien jaar voor het zeggen zal hebben. van het omliggende stedelijk gebied.”
maal over het belang van kwaliteitszorg. Het Dat is de generatie Y, die heel anders werkt,
verkrijgen van een ISO-certificaat was toen denkt en communiceert dan wij nu gewend Herman Hazewinkel: “Voor mij is een voor-
een nieuwsfeit waaraan in alle bladen aan- zijn. Als we nu luisteren naar hun gesprekken beeld van bouwinnovatie de manier waarop
dacht besteed werd. Als je nu zo’n ISO-certi- en reacties, dan weten we waarover het over TNT samen met een geselecteerd bouwteam
ficaat behaalt, is dat geen nieuws meer. In de tien jaar zal gaan. het eerste CO2-emissievrije bedrijfspand
jaren 70 stond het begrip logistiek centraal. ‘Ik zie de toegevoegde waarde niet’, zo kan gerealiseerd heeft. TNT heeft met deze ma-
In de jaren 60 ging het vooral om de opscha- een vijftienjarige anno 2007 zeggen. ‘Dat nier van werken de betrokken bouwcombi-
ling van producten en diensten naar een heeft geen meerwaarde’, zo luidt een reactie natie maximaal uitgedaagd om binnen be-
groter publiek. Daarmee kwam de welvaart van een zestienjarige op een voorstel. Het paalde financiële kaders tot dit resultaat te
binnen het bereik van nieuwe bevolkings- moet meerwaarde hebben. Als iets geen komen. Dit nieuwe TNT-distributiecentrum in
groepen. In de jaren 50 stond de productivi- meerwaarde heeft, ontvalt daarmee nut en Veenendaal is inmiddels uitgeroepen tot het
6. Stedebouw & Architectuur
Bouwinnovatie 37
Best Practice Ed van Savooyen: Almere Poort.
Het nieuwe TNT-distributiecentrum in Veenendaal. Best practice volgens Herman Hazewinkel.
duurzaamste gebouw van Nederland met Piet Oskam: “Het innovatieproject ‘Wijs Deelnemende architecten en bouwers heb-
een GreenCalc-score van 632 (ontwikkeld bouwen voor senioren’ is een voorbeeld ben met het innovatieproject ‘Wijs bouwen
door de Rijksgebouwendienst) en maakt on- van bouwinnovatie. Vergrijzing is een maat- voor senioren’ uitstekend op die ontwikkeling
derdeel uit van TNT’s wereldwijde milieupro- schappelijke ontwikkeling die ondernemers ingespeeld. Zie ook www.bouwkolom.org.” t
gramma Planet Me.” in de gehele bouwkolom niet onberoerd laat.
Noot
1. www.bouwendnederland.nl/web/Actueel/leidendeprincipes
q q q
Dr. ing. Peter Fraanje Herman J. Hazewinkel Piet M. Oskam
werkt sinds 2003 bij is registeraccountant is oprichter en direc-
Bouwend Nederland. en is na een carrière in teur van het Centrum
Fraanje ondersteunt het accountantsberoep voor Innovatie van de
de bouwbedrijven en in 1993 toegetreden tot Bouwkolom (CIB) en
adviseert het dage- de raad van bestuur directeur-eigenaar van
lijks bestuur van de vereniging op het van Kondor Wessels Groep, een van de Mesos Groep BV in Zeist. Hij geeft inhoud
vlak van duurzame innovatie. Fraanje is rechtsvoorgangers van VolkerWessels. aan innovatie in meerdere branches en is
co-auteur van Van Aannemen naar On- Bij VolkerWessels was hij voorzitter van boegbeeld van vernieuwing in de bouw-
dernemen, een publicatie over achttien de Raad van Bestuur in de periode 1999- sector. Hij heeft een sterke visie op de
nieuwe businessmodellen in de bouw en 2008. Na zijn terugtreden per 1 januari voordelen en gevolgen van procesintegra-
motor achter het regionale kennisover- 2009 is Hazewinkel lid van de Raad van tie voor marktpartijen in de gehele bouw-
drachtsprogramma ‘BouwLokalen’. Voor Commissarissen bij VolkerWessels. Hij kolom. Hij kiest positie en laat de gevestig-
2003 werkte Fraanje voor TNO Bouw als vervult verder commissariaten bij o.a. de orde op de grondvesten trillen. Hij loopt
specialist op het terrein van duurzame in- Reggeborgh Groep, Schiphol Group, Smit niet weg voor weerstanden en bezwaren.
novatie. Fraanje is in 1998 gepromoveerd Internationale en TKH Group. Hazewinkel Hij loopt voor de muziek uit, maar weet dat
aan de Universiteit van Amsterdam op het is voorzitter van het bestuur van het in- anderen achter deze muziek aankomen.
thema ‘duurzaam bouwen met vernieuw- novatieprogramma PSIBouw en uit dien
bare grondstoffen’. hoofde adviserend lid van de Regieraad
Bouw I en II.
