Duurzaam Aanbieden en Inkopen

Duurzaam 2009
28 januari aanbieden en inkopen in de bouw
De kunst van risicomanagement
21 voorbeeldprojecten uit de praktijk in de bouw

Bouwend Nederland
Zilverstraat 69
Postbus 340
2700 AH Zoetermeer
t 079 3 252 252
xxxxxxxxx

f 079 3 252 290
i www.bouwendnederland.nl

Duurzaam aanbieden en inkopen in de bouw
21 voorbeeldprojecten uit de praktijk

© Bouwend Nederland

Zoetermeer, april 2011

3

Inhoudsopgave

Van Voorschrijven naar Uitvragen 6

PPS Light bij uitbreiding Groningen Airport Eelde 8

Duurzaam wonen en werken in Buiksloterham 10

Belastingkantoor Doetinchem: summum van integratie 12

Aanbesteding 61 energieneutrale woningen Bomenbuurt Ulft 14

Vierhonderd duurzame woningen in de Boxtelse wijk In Goede Aarde 16

Bergbezinkbassin Den Bosch: het beste aanbod uitgefilterd 18

Verwarmen, koelen en warm water voor 1241 woningen in Veenendaal 20

Gemeente Assen op het duurzame (fiets)pad 22

Duurzame woningen aan de Waal bij Nijmegen 24

Duurzame herstructurering in Rotterdam Lombardije 26

Diemense wijk De Sniep duurzaam verwarmd en gekoeld vanuit de bodem 28

Nieuwbouw multifunctioneel Opleidingencentrum Hardenberg 30

Wie maakt de Rotterdamse zwembaden duurzaam en comfortabel? 32

Solids: flexibiliteit ten top 34

De duurzaamste wijk van Uden: Velmolenbuiten 36

Vaste ketens zijn het sterkst: groot onderhoud in Alkmaar 38

Alle ruimte voor de natuur op de Zuiderklip in de Biesbosch 40

Maastricht rolt Groene Loper uit; N2 wordt A2 42

Duurzaamheid leidend op De Weg van de Toekomst 44

Waterberging Weijerswold. Innovatief door eenvoud 46

TNT-Green Office in Hoofddorp 48

Colofon 50

Duurzaam aanbieden en inkopen in de bouw
4 21 voorbeeldprojecten uit de praktijk 5

Van Voorschrijven naar Uitvragen

Steeds duidelijker tekent zich een nieuwe markt af: de klant vraagt, daagt uit, de markt biedt aan.
De bouw verandert, vernieuwt!

De moderne opdrachtgever weet heel goed wat hij/zij wil. De klant van de 21ste eeuw formuleert zijn/haar
ambities, zet randvoorwaarden en prestatie-eisen op papier en daagt de markt uit om met een goede en
duurzame oplossing te komen.

Bouwers van de 21ste eeuw zijn blij met de uitdaging die de klant hen biedt. Ze laten graag zien waartoe ze
in staat zijn en staan garant voor de duurzame kwaliteit van hun werk. Steeds meer bouwbedrijven gaan de
uitdagingen van de koplopers onder de klanten aan of ze nemen zelf initiatieven waarbij ze actief hun
diensten aanbieden.

Slimme opdrachtgevers gaan in dialoog met de markt: er is veel meer mogelijk als de klant in gesprek
gaat met de ondernemers die het project kunnen maken. Door met elkaar in gesprek te gaan en gebruik
te maken van de expertise van alle betrokken partijen, door integraal aan te besteden, op gebiedsniveau,
of door bouwen en beheren te combineren is meer mogelijk dan opdrachtgevers ooit voor mogelijk hielden.

Moderne klanten willen ook niet langer tot in detail gaan vertellen aan bouwen infrabedrijven hoe te
bouwen. De inhoudelijke kennis is er ook vaak niet meer. Het inzicht groeit bij klanten dat de traditionele
aanbesteding op basis van een bestek soms een tijdrovende, dure en weinig efficiënte manier kan zijn om
een bouwproject te realiseren. Een advies aanvragen en een bestek laten maken kost tijd en geld en
schakelt de inventiviteit en creativiteit van de markt uit.

Versneld door de kredietcrisis en de daarmee samenhangende bezuinigingsronden is er ruimte ontstaan
voor nieuwe vormen van aanbesteden. EMVI, de Economisch Meest Voordelige Inschrijving, wint terrein in
de infrasector en geïntegreerde contracten, Design & Construct en allerlei andere nieuwe contracten
samenwerkingsvormen veroveren de woningen utiliteitsmarkt. Het rijksoverheidsprogramma Duurzaam
Inkopen draagt ook bij aan deze ontwikkeling, evenals de door Prorail ontwikkelde CO2-ladder en
duurzaamheidsmaatlatten als BREAAM en GPR-gebouwen.

Kort samengevat gaan we van voorschrijven (klant) en afwachten (bouwer) naar uitvragen (klant) en
aanbieden (bouwer)

Samen komen we verder
In dit inspiratiedocument kunt u lezen over de ervaringen opgedaan in 21 duurzame bouwen
infraprojecten. Of u nu opdrachtgever bent of bouwer, laat u inspireren door de koplopers.
Het kan anders, het kan beter, het kan duurzamer!

Peter Fraanje, senior beleidsmedewerker Duurzaamheid Bouwend Nederland

Zoetermeer, 15 maart 2011

Duurzaam aanbieden en inkopen in de bouw Duurzaam aanbieden en inkopen in de bouw
6 21 voorbeeldprojecten uit de praktijk 21 voorbeeldprojecten uit de praktijk 7

PPS Light bij uitbreiding Groningen Airport Eelde

Groningen Airport Eelde wil groeien. Door de verlenging van een bestaande start- en landingsbaan Die 10 jaar onderhoud is voor een PPS-project
relatief kort, maar voor ons is het juist prima.
van 1800 naar 2500 meter verwacht de luchthaven aantrekkelijker te worden voor reisorganisaties We hebben nu nog onvoldoende inzicht hoe de Meer informatie
luchthaven er na die periode uit zal gaan zien. www.groningenairport.nl
en passagiers- en cargovervoer. Een langere landingsbaan maakt de luchthaven geschikt voor
Geen moment spijt Publicaties
volledig beladen toestellen naar de meeste Europese bestemmingen. Naast de baanverlening is We hebben geen moment spijt gehad van keuzes Koenen, Ingrid: ‘PPS-light geschikt voor elk
die we hebben gemaakt. We hebben laten zien dat project’, Cobouw 11 december 2009.
ook onderhoud en verbetering van de bestaande baan nodig, en er moeten een nieuw platform, een PPS en DBFM-contracten van deze omvang voor
kleine organisaties goed behapbaar en hanteerbaar Contact opdrachtgever
parallelle taxibaan en nieuwe taxiroutes worden aangelegd. kunnen zijn, dat ze snel tot stand kunnen komen Jos Hillen, directeur Groningen Airport
en dat ze kunnen leiden tot een goed en duurzaam Eelde
plan. Het gaat nu om een project van € 20 miljoen, E j.hillen@gae.nl
Pilot PPS-light maar het is de moeite waard om te onderzoeken T 050 309 70 01
De aanbesteding van dit project is uitgevoerd in of je een schaalsprong zou kunnen maken naar
samenwerking met de PPS Kennispool van Opdrachtgever grotere projecten.” Contact bouwer
Rijkswaterstaat in Den Haag. Het is een pilot, Groningen Airport Eelde Ronald Dirksen, directeur Ronald Dirksen,
die ook bedoeld is om ervaring op te doen met directeur Concessies en
een light-versie van PPS, die geschikt is voor Bouwer Gebiedsontwikkeling bij Dura Vermeer
minder omvangrijke projecten. Na de Europese Combinatie Dura Vermeer – Imtech Divisie Infra B.V
aankondiging in februari 2010 meldden zich acht E r.dirksen@duravermeer.nl
partijen, waarvan er drie geselecteerd werden. Bouwkosten T 023 752 84 62
De opdrachtgever presenteerde een programma € 20 miljoen exclusief btw, waarvan
van eisen en gaf ruimte voor een korte dialoog. 20 procent voor onderhoudsfase
De marktpartijen konden voor 70 procent punten
verdienen met hun prijs; de resterende 30 procent Aanbesteding
werd bepaald door kwaliteit, waarbij duurzaam- PPS-constructie
heid een prominente plek innam. De winnende
combinatie scoorde niet alleen met een prijs die Contract
ruim beneden het plafondbedrag van de opdracht- Design, Build, Finance & Maintain Light
gever lag, maar toonde zich ook sterk op het
gebied van duurzaamheid, management en project
organisatie. Ze maakte bovendien indruk met een
slimme bouwfasering, waardoor er met vakantie-
charters gevlogen kan blijven worden tijdens de
werkzaamheden. overgedocumenteerd en ondoordringbaar. Bij deze
light-aanpak is het streven juist om het voor alle
Minder kopzorg partijen zo overzichtelijk en toegankelijk mogelijk
Jos Hillen, directeur van Groningen Airport Eelde: te houden. Bij een PPS is de standaardvariant ‘eerst
“Toen ik hier kwam, had ik al positieve ervaringen bouwen, dan betalen’. Bij dit project betalen we 80
met DBFM-contracten bij de aanbesteding van de procent, gefaseerd, tijdens de bouw. De resterende
A59. Ik voelde er dan ook niet veel voor om de
traditionele weg van aanbesteden te bewandelen,
zoals het plan was. Bij de PPS-aanpak doen alle
partijen waar ze goed in zijn. We hebben ons als
opdrachtgever beperkt tot het stellen van eisen,
Geen kopzorgen
want als je je niet te veel bemoeit met het ontwerp,
geef je de bouwer de kans om zijn eigen ideeën
en oplossingen in te brengen. Het scheelt een
voor de klant
hoop kopzorg, waardoor we ons kunnen blijven
concentreren op onze kerntaak: de exploitatie 20 procent wordt betaald gedurende de tienjarige
van een groeiende luchthaven. onderhoudsfase. Deze regeling zorgt er voor dat
erveel minder ingewikkelde financiële constructies
Overzichtelijk en toegankelijk opgezet hoeven te worden en dat ook kleinere
PPS-projecten zijn vaak zeer gecompliceerd, marktpartijen in aanmerking kunnen komen.


Duurzaam wonen en werken in Buiksloterham

Buiksloterham is een verouderd industriegebied in het Amsterdamse stadsdeel Noord. De laatste de ontwikkelaars en daar gebruik van te maken. We
hebben ook heel bewust niet om te veel details
jaren hebben veel zware industrieën het gebied verlaten, waardoor lege kraters zijn ontstaan die gevraagd bij de uitwerking van de ontwerpen: wan- Meer informatie
neer je nu te veel vastlegt, kun je nieuwe www.noordwaarts.nl
geschikt zijn voor nieuwe bebouwing. Nog altijd zijn er zo’n driehonderd bedrijven gevestigd, die ontwikkelingen in de komende jaren blokkeren.

samen werk bieden aan zo’n drieduizend werknemers. Doordat juist de lichtere bedrijvigheid over Zoeken naar juiste rekenmethode Contact opdrachtgever
Het was lastig om een goede rekenmethode te vinden. Frodo Bosman, projectmanager
is gebleven, leent het gebied zich goed voor de combinatie van wonen en werken. Stadsdeel Noord In eerste instantie kozen we voor GPR Gebouw, maar Buiksloterham Projectbureau Noordwaarts
we werden erop gewezen dat je daarmee het risico E f.bosman@noordwaarts.nl
had de ontwikkelrechten op vier grote kavels te vergeven. Op elk daarvan moest een verhouding loopt innovaties uit te sluiten. GPR werkt met afvink- T 020 630 63 02
lijsten, en vinkjes kun je alleen maar zetten achter
van twee op één gerealiseerd worden tussen wonen enerzijds en bedrijvigheid en voorzieningen bestaande technieken. EPL laat meer ruimte voor Contact ontwikkelaars/bouwers
innovaties, omdat het daar meer om de ambitie dan GTP Vastgoed
anderzijds. Projectbureau Noordwaarts ontwikkelt dit project namens de gemeente Amsterdam om de technieken gaat. Ik denk dat de combinatie van T 072 512 66 49
GPR en EPL goed heeft gewerkt, maar het is in ieder
en stadsdeel Noord. geval van belang om je te realiseren dat de keuze voor Heddes
een methode dit soort consequenties kan hebben.” T 0229 282 400

Niet teveel vastleggen Vink Bouw
De gemeente Amsterdam werkt gewoonlijk met een T 0172 520 260
openbare aanbesteding met bouwenveloppenme- Opdrachtgever
thode, waarbij de grond gegund wordt aan de Stadsdeel Amsterdam-Noord Lemniskade
hoogste bieder. De gemeente heeft echter besloten T 020 622 9831
dat 40 procent van Amsterdamse nieuwbouwprojec- Ontwikkelaars
ten tot 2015 klimaatneutraal moet worden. Daarna GTP Vastgoed, Heddes, Vink Bouw en
geldt dat voor alle nieuwbouw. Stadsdeel Noord Lemniskade
besloot daarom duurzaamheid centraal te stellen in
de ontwikkeling van Buiksloterham. Iedere kavel Aanbesteding
werd in de markt gezet voor een vaste prijs, waar- Duurzame tender met vaste grondprijs
over niet onderhandeld kon worden. In een eerste
ronde werd aan de deelnemers gevraagd om hun Contractvorm
visie op duurzame ontwikkeling in het gebied Bouwenveloppenovereenkomst
Buiksloterham te formuleren. Een onafhankelijke
jury, met Jan Terlouw als voorzitter, selecteerde op
basis daarvan maximaal vier kandidaten per kavel.
Zij werden uitgenodigd hun visie uit te werken tot
een schets van het gebouw. Om de duurzaamheid
van de ontwerpen meetbaar te maken, koos
Stadsdeel Noord voor een combinatie van het GPR-
systeem, EPL en een gemeentelijk rekenmodel voor
energiebesparing. Duurzaamheidprestaties zijn
doorslaggevend geweest bij de keuze voor de vier
plannen: alle geselecteerde ontwerpen zijn klimaat-
Duurzame prestatie
neutraal én flexibel, ook een belangrijke
voorwaarde voor duurzaamheid. tegen scherpe prijs
Ruimte laten voor innovaties
Frodo Bosman, projectmanager Buiksloterham bij prestatie we verwachten, maar de manier waarop ze
Projectbureau Noordwaarts: “We hebben hier in dat realiseren is aan hen. Daarmee laten we ruimte
Buiksloterham laten zien dat het mogelijk is klimaat- voor nieuwe inzichten en nieuwe technieken. De
neutrale gebouwen te ontwerpen tegen een normale bouwwereld weet echt veel meer dan wij, en ze zijn
grondprijs. In deze tender hebben we de ontwikke- ook veel verder dan we denken. Het zou dus niet slim
laars alle vrijheid gelaten om hun eigen keuzes te zijn als we zelf alles van te voren zouden bepalen. Het
maken. We hebben helder geformuleerd welke is beter om te vertrouwen op de kennis van zaken van


Belastingkantoor Doetinchem: summum van integratie

De Belastingdienst wil een aantal kleinere regionale vestigingen in de Graafschap samenvoegen in op het hart drukken vooral te zorgen voor heldere,
ondubbelzinnige beoordelingscriteria, omdat de
één nieuw gebouw in Doetinchem. Dat nieuwe gebouw, met een bruto vloeroppervlak van 7.500 m2, belangen van marktpartijen groot zijn: je investeert al Meer informatie
met al wel een jaar in zo’n tender. Nu is dat niet echt http://www.rgd.nl/onderwerpen/
moet plaats bieden aan 350 flexibele, niet-persoonsgebonden werkplekken voor 460 medewerkers. verloren tijd, want je leert veel tijdens zo’n proces. samenwerken-pps
Die kennis kun je een volgende keer goed gebruiken. http://www.facilicom.nl
Om functieverandering in de toekomst mogelijk te maken, is het gebouw zo ontworpen dat het in Dat inzicht moet nog groeien, maar je kunt het mee-
doen aan een tender als deze zien als een training: Contact bouwer
drie of vier losse delen verkocht of verhuurd kan worden. De bouw is gestart in maart 2009 en de als je niet traint, win je nooit een wedstrijd.” Harold Hinfelaar, businessunit-directeur
IFM van Facilicom
oplevering is eind 2010 gepland. Facilicom, het bedrijf waar bouwer Breijer deel van uitmaakt, blijft E hhinfelaar@facilicom.nl

de komende vijftien jaar eigenaar. Facilicom is niet alleen verantwoordelijk voor het onderhoud van Doe mij een fijn T 010 298 14 50

Contact opdrachtgever
het gebouw, maar ook voor de dienstverlening aan de medewerkers van de Belastingdienst. Na de

contractperiode heeft de Rijksgebouwendienst als eerste de mogelijkheid om het gebouw over te
multifunctioneel Sander Ruitenbeek, projectleider PPS
Doetinchem Belastingdienst
E s.j.ruitenbeek@belastingdienst.nl

nemen. gebouw
PPS-pilot voor duurzaam inkopen
Opdrachtgever Rijksgebouwendienst stimuleert PPS
vanuit het idee dat die aanpak bevorderlijk is voor Opdrachtgever
de transparantie van bouwprocessen en bovendien Rijksgebouwendienst en Belastingdienst
leidt tot een beter resultaat. De
Rijksgebouwendienst heeft dan ook al de nodige Bouwer
ervaring met PPS bij grote bouwprojecten. De PPS Breijer Bouw en Installatie, onderdeel van
van het Doetinchemse kantoor is gebruikt als een Facilicom Services Group, Schiedam
pilot voor duurzaam inkopen: er werden niet alleen
eisen gesteld aan de duurzaamheid van het gebouw Investerings- en exploitatiekosten
zelf, maar ook aan het gebruik ervan. Dat bete- € 26 miljoen (netto contante waarde over
kende dat de drie partijen die deelnamen aan deze de looptijd van het contract)
tender zich niet alleen moesten bewijzen op het
gebied van hoge energieprestaties en verantwoord Aanbesteding
materiaalgebruik: ze dienden ook te laten zien hoe PPS
zij de milieueffecten van onderhoud en schoonmaak
tot een minimum konden beperken. Behalve op Contractvorm
duurzaamheid en kosten werden de plannen beoor- Geïntegreerd contract, Design, Build,
deeld op aspecten als architectonische kwaliteit, Finance, Maintain & Operate, met een
flexibiliteit, procesorganisatie en onzichtbare looptijd van vijftien jaar
dienstverlening.

Totale integratie
Harold Hinfelaar, businessunit-directeur IFM van
Facilicom: “De dialoog met onze opdrachtgevers was
perfect. Wij geloven, net als zij, heilig in de integratie keuken. Bij dit project is de integratie totaal: van de
van ontwikkeling en exploitatie. Daarom hebben we eerste pennenstreek van de architect tot het allerlaat-
zoveel mogelijk disciplines in eigen huis. Het gaat niet ste rolletje toiletpapier dat een schoonmaker er over
alleen om stenen, maar om een goede beschikbaar- vijftien jaar ophangt.
heid van werkruimte en om de levering van diensten.
Hoe vaak hoor je mensen niet klagen over een Ondubbelzinnige criteria
gebouw: ‘hoe heeft die architect het verzonnen?’. Dat Het is voor alle betrokken partijen spannend om een
kun je voorkomen door de onderhoudmensen over de proces als dit in te gaan, maar iedereen heeft erbij
installatie mee te laten praten en de cateraar over de te winnen. No guts, no glory. Opdrachtgevers wil ik


Aanbesteding 61 energieneutrale
woningen Bomenbuurt Ulft

In de zomer van 2009 presenteerden acht gemeenten in de Achterhoek het ‘Aanvalsplan Minder snel, minder partijen
We hebben de complete aanbesteding in een week of
Achterhoek Authentiek Anders’, dat de regio moet helpen de economische crisis het hoofd te bieden. acht afgerond, terwijl zo’n proces normaal wel ander- Meer informatie
half jaar in beslag neemt. Terugkijkend denk ik dat http://www.syntens.nl/Artikelen/Artikel/
Onderdeel van het aanvalsplan is een versnelde uitvoering van bouwprojecten, om de Achterhoek dat misschien wel een beetje erg snel was. Door de Innovatiekansen-in-de-bouw.aspx
snelheid loop je het risico dat consortia beslissingen
een economische impuls te geven en tegelijkertijd een flinke slag te maken op het gebied van nemen waar ze later moeilijk op terug kunnen komen. Contact opdrachtgever
Hoewel ik best trots ben dat we hebben laten zien hoe Henk Veerman, directeur-bestuurder
duurzaamheid. In de Bomenbuurt in Ulft, een onderdeel van gebiedsontwikkeling Biezenakker, snel het kan, zou een iets rustiger tempo misschien Wonion
toch te prefereren zijn. Daarnaast vind ik dat we te E h.veerman@wonion.nl
realiseert Bouwbedrijf Klomps in opdracht van Wonion 61 energieneutrale woningen, waaronder veel consortia bij de aanbesteding hebben betrokken. T 0315 696 010
Het is voor hen een zeer intensief traject en een forse
39 sociale huurwoningen. Het project stond gepland voor 2011, maar Klomps is al in april 2010 investering waar alleen een rekenvergoeding tegen- Contact bouwer
over staat. Wanneer je drie partijen uitnodigt, kun je Bram Klomps, directeur Bouwbedrijf
begonnen met de bouw. Naar verwachting worden de woningen eind 2010 of begin 2011 opgeleverd. de twee verliezers nog een fatsoenlijk bedrag bieden.” Klomps
E bram.klomps@klomps.nl
T 0315 657 000
Soft Selection Methodology
Wonion ontwikkelde voor de aanbesteding van dit
project een eigen methode: de Soft Selection
Razendsnel,
Methodology. Na een eerste selectie nodigde de
corporatie vijf consortia uit om in een maand tijd
een plan te maken op basis van vijf uitgangspunten:
Opdrachtgever
Woningcorporatie Wonion, Varsseveld
transparant &
investering, onderhoud, energieneutraliteit,
gezondheid&comfort en duurzaamheid. Ieder con-
sortium kreeg een procescoach toegewezen, die
Bouwer
Consortium onder aanvoering van
energieneutraal
zich vooral bezighield met het stimuleren van de Bouwbedrijf Klomps, Dinxperlo
samenwerking tussen bouwer, architect en installa-
teur. In twee plenaire bijeenkomsten werd Investeringssom
uitgebreid gesproken over de te volgen aanbeste- € 11,4 miljoen exclusief btw
dingsprocedure en de selectiecriteria. De consortia
presenteerden hun plannen aan Wonion, aan de Aanbesteding
gemeente Oude IJsselstreek en aan elkaar. Ook de Soft Selection Methodology
selectiecommissie besprak de plannen in alle open-
heid, in aanwezigheid van de consortia en andere Contractvorm
belangstellenden. De winnaar werd het consortium UAV Geïntegreerd contract
dat het meest integrale plan presenteerde, dat hoog
scoorde op stedenbouwkundig gebied en op
gezondheid&comfort.

Energieneutraliteit in sociale woningbouw
Jan Willem van de Groep, indertijd manager vast- Wanneer je streeft naar duurzame innovatie is het
goedontwikkeling bij Wonion en tegenwoordig belangrijk dat je de marktpartijen de ruimte geeft om
programmaregisseur van EnergieSprong bij SEV, eigen ideeën in te brengen. Zo hebben wij gevraagd
innovatie in wonen: “De Soft Selection Methodology is om energieneutraliteit, maar bewust geen eisen
een onorthodoxe, transparante aanpak, waarin ruimte gesteld aan de manier waarop die gerealiseerd werd.
is voor subjectieve, minder goed meetbare elementen. Alle consortia kwamen met verschillende oplossingen,
Er is geen uitgebreid boekwerk waarin het hele traject maar ze hebben allemaal laten zien dat energieneu-
beschreven wordt. Het heeft slechts enkele funda- traal bouwen voor sociale woningbouw gewoon kan
mentele pijlers, zoals transparantie en binnen de uitgangspunten.
ketensamenwerking en de rest krijgt vorm gedurende
het proces. In feite worden de procedure en de criteria
door alle betrokken partijen samen vastgesteld;
zo minimaliseer je de kans op misverstanden.


Vierhonderd duurzame woningen in
de Boxtelse wijk In Goede Aarde

De Boxtelse wijk In Goede Aarde is een duurzame wijk met vierhonderd woningen van Meer focus op prestaties bij oplevering
Bij dit project hebben we nog behoorlijk gestuurd
uiteenlopende types: grondgebonden en gestapeld, vrijstaand en in een rij, starterswoningen en op specifieke duurzaamheids-maatregelen. Een Meer informatie
opdrachtgever kan er ook voor kiezen meer te focus- www.ingoedeaarde.nl
levensloopbestendige woningen. In Goede Aarde bestaat uit vijf deelprojecten: stuk voor stuk sen op de prestatie, en ontwikkelaars en bouwers de
vrijheid te geven om zelf te bepalen hoe ze duurzaam- Publicaties
duurzaam en energiezuinig, maar allemaal met eigen accenten. In de ene buurt ligt, bijvoorbeeld, heid en kwaliteit realiseren. Ik denk dat je daarmee ‘Resultaat bij oplevering’;
beter gebruik maakt van de creativiteit van de markt- Aeneas Uitgeverij, 2009
de nadruk op het gebruik van zonne-energie, terwijl in een andere buurt extra aandacht is besteed partijen. GPR Gebouw is een instrument dat daar
ruimte voor laat. Contact opdrachtgever
aan het gebruik van duurzame materialen of aan een natuurlijke benadering, bijvoorbeeld door de Vincent Snels, Minos en Twisk
Kennisdelen en communiceren E v.snels@minostwisk.nl
aanleg van vegetatiedaken. De openbare ruimte in de wijk is met zorg en aandacht voor Als opdrachtgever moet je zorgen dat je de juiste T 073 657 66 17
partijen aan tafel krijgt. Je moet mensen bij elkaar
duurzaamheid ingericht: zo is er gekozen voor inheemse, duurzaam gekweekte plantensoorten. krijgen die bereid zijn kennis met elkaar te delen Contact bouwers
en elkaar op die manier stimuleren. Samen kun je Hugo van Boxmeer, directeur
een bijzonder plan op een hoger niveau tillen, mits Aannemersbedrijf Van Bergen
Voortvarende opdrachtgever iedereen zijn verantwoordelijkheid neemt, niet alleen E hvboxmeer@vanbergenbv.nl
De plannen voor In Goede Aarde stammen uit de de marktpartijen maar ook de opdrachtgever. De T 024 677 12 52
jaren negentig van de vorige eeuw. In 1996 werd de Opdrachtgever opdrachtgever moet bovendien zorgen voor goede
eerste fase van de buurt De Zonnegolven gereali- Gemeente Boxtel communicatie met en tussen alle betrokken partijen. Stefan Swinkels, ontwikkelingsmanager
seerd. Daarna stagneerde het project, onder meer Goede communicatie zorgt voor wederzijds begrip, Heijmans Vastgoed
doordat de grond versnipperd in bezit was van de Bouwers/ontwikkelaar vertrouwen en betrokkenheid. En dat werkt beter dan E sswinkels@heijmans.nl
gemeente, van ontwikkelaars en van boeren. Toen Aannemersbedrijf Van Bergen, Heijmans welk contract dan ook.“ T 073 543 51 11
de gemeenteraad in 1998 een nieuw plan van aan- Vastgoedontwikkeling, BAM Vastgoed en
pak voor duurzaamheid in de gemeente aannam, BAM Pennings Frank Homburg, directeur bouwbedrijf H.
kregen de plannen een nieuwe impuls. Toen in 2000 Pennings
het bestemmingsplan voor de wijk was vastgesteld, Aanbestedingsvorm E fh@h-pennings.nl
ging de gemeente Boxtel voortvarend te werk: ze Bouwclaimmodel met toetsbare prestatie- T 073 523 44 00
kocht grond aan, zette haar duurzaamheidsambities afspraken bij oplevering, voor woningen en
voor de wijk op papier in een plan van aanpak, ging openbare ruimte (PPS-vorm)
opnieuw in gesprek met ontwikkelaars, en al snel
kwam het tot concrete afspraken. Contractvorm
Projectontwikkelingsovereenkomst
Openheid en vertrouwen
Vincent Snels van Minos & Twisk, projectleider
namens de gemeente Boxtel: “De gemeente heeft
hoge eisen gesteld aan de duurzaamheid en aan de
architectonische kwaliteit van de woningen. Hoewel
de ontwikkelaars daar best voor open stonden, waren
ze ook wel een beetje huiverig: ze maakten zich zor-
gen over de financiën en de prestatiemeting bij
Duurzaam resultaat
oplevering. Daar hebben we in alle openheid over
gesproken en de gemeente is hen tegemoetgekomen,
bijvoorbeeld door een groter bouwvolume aan te bie-
bij oplevering
den. Dat zette de toon voor het verdere project: alle
partijen hadden daarna het gevoel dat we in openheid je als gemeente zo veel noten op je zang hebt bij een
en vertrouwen naar hetzelfde doel streefden. project dat een ander financiert, maar aan de andere
kant nam de gemeente zelf de verantwoordelijkheid
Duurzame woningbouw en op zich voor een duurzame en kwalitatief hoogstaande
duurzame openbare ruimte inrichting van de openbare ruimte. De ontwikkelaars
In alle fasen, van tekentafel tot oplevering, heeft mochten daarover op hun beurt hun mening en advies
de gemeente erop toegezien dat de afgesproken geven. De gemeente heeft bovendien ook haar eigen
duurzaamheids- en kwaliteitsdoelen ook werkelijk prestaties op het gebied van duurzaamheid extern
gerealiseerd werden. Het is natuurlijk wel wat, dat laten toetsen.


Bergbezinkbassin Den Bosch: het beste aanbod
uitgefilterd

In maart 2009 presenteerde de gemeente ’s-Hertogenbosch het plan ‘Waterstad ’s-Hertogenbosch’. Geen keurslijf
Dit project was eigenlijk klaar om traditioneel in de
Het plan moet leiden tot een kwalitatief beter en veiliger watersysteem in de waterrijke Brabantse markt gezet te worden; er lag al een bestek. Omdat Meer informatie
het zonde zou zijn om daar niets mee te doen, heb- www.pbsrg.com (Best Value Procurement)
hoofdstad. De aanleg van het bergbezinkbassin in de Coornhertstraat draagt bij aan dat streven. ben we het in de procedure ingebracht als referentie.
Dat hadden we niet moeten doen: sommige bouwers Publicaties
Het bassin, dat een inhoud heeft van 1500 m3, voorkomt dat er bij overvloedige regenval afvalwater hielden zich daar toch te veel aan en het bleef een Apostol, Ramona: ‘Best Value Procurement
keurslijf. Een volgende keer zou ik niet meer dan een within the framework of ARW2005’; in:
in het oppervlaktewater terechtkomt en ook dat te veel schoon water het riool inloopt. Het water dat voorlopig ontwerp mee willen geven. Tijdschrift Aanbestedingsrecht,
augustus 2009.
het riool niet aankan, wordt opgeslagen in het bassin, waar het vuil naar de bodem zakt. Het Kwaliteit zwaar mee laten wegen Rijt, Jeroen van de & Santema, Sicco:
Andere opdrachtgevers die met BVP of een andere ‘Prestatie-inkoop’; Scenter Institute
onderste, vervuilde water wordt via het riool afgevoerd naar de waterzuiveringsnstallatie,
i EMVI-aanpak willen werken, zou ik mee willen geven Driebergen, ISBN 978-90-77951-11-8.
dat je ervoor moet zorgen dat kwaliteit echt zwaar
het schone water wordt opgenomen in het oppervlaktewater. mee weegt. Als je onder de 50 procent blijft zitten, Contact opdrachtgever
geeft de prijs toch de doorslag en wordt het een Albert Oostra, aanbestedingscoördinator
schijnoefening.” sector Stadsbedrijven
Prestaties in het verleden gemeente ‘s-Hertogenbosch
De gemeente maakte gebruik van Best Value E a.oostra@s-hertogenbosch.nl
Procurement (BVP), een Amerikaanse aanbeste- Opdrachtgever T 073 615 97 73
dingsmethode waarbij de aanbieder in feite Gemeente ’s-Hertogenbosch
solliciteert bij de klant met de beste oplossing. Contact bouwer
Ingenieursbureau Breijn ondersteunde de gemeente Bouwer Frans Pesch, bedrijfsleider Remmits
bij het proces. Bij BVP loopt de aanbestedings Remmits, Wijchen E f.pesch@remmitsgww.nl
procedure door verschillende filters. In ieder filter T 024 641 24 43
blijven de minst geschikte kandidaten hangen, de Investeringssom
beste partijen gaan door. Anders dan in Amerika, € 830.000 geraamd, inschrijfsom €780.000
waar alle gegadigden het filterproces ingaan, is een exclusief btw
voorselectie van zes partijen gemaakt. Zij werden
getoetst op prestaties in het verleden, waarbij Aanbesteding
gevraagd werd naar de ervaringen van voormalige Niet-openbare aanbestedingsprocedure op
opdrachtgevers. In een volgende stap deden ze hun basis van Best Value Procurement (BVP)
aanbod, waarbij ze inzicht gaven in de risico’s en de
toegevoegde waarde van hun plan. Een volgend fil- Contractvorm
ter mat de kwaliteit van het beoogde projectteam, Traditionele aannemingsovereenkomst-plus
de organisatie van het werk en de planning, en op
deze manier kwam stap voor stap de kandidaat met
de beste papieren en het beste plan boven water. De
prijs telde bij dit project voor 30 procent mee, kwa-
liteit bepaalde de rest. Winnaar Remmits bood de
beste prijs, maar maakte vooral indruk met een
alternatief systeem voor het schoonspoelen van de
bak.
Bouwer biedt
Inkoopparadox
Albert Oostra, aanbestedingscoördinator sector
meerwaarde
Stadsbedrijven van de gemeente ’s-Hertogenbosch:
“We hebben met BVP kennisgemaakt tijdens een bij-
eenkomst van Breijn en Heijmans. We wilden er graag en hoopt op meer, terwijl de aannemer het bestek
mee aan de slag. Dit project was heel geschikt: niet beschouwt als de maximale kwaliteit en dus nooit
al te groot en overzichtelijk, zodat we ons goed kon- meer zal bieden. Bij BVP doen aannemers echt hun
den focussen op het proces. Het was een bijzonder best om meerwaarde te bieden. Een ander sterk punt
positieve ervaring. In de prijsvechtersaanbestedingen is dat de risico’s al tijdens het proces blootgelegd
waar we zo aan gewend zijn, zit altijd een inkooppara- worden en er dus van meerwerk geen sprake meer
dox: de opdrachtgever vraagt een minimumkwaliteit kan zijn.


Verwarmen, koelen en warm water voor 1241 woningen
in Veenendaal

Aan de oostkant van Veenendaal verrijst een nieuwe wijk met de toepasselijke naam Veenendaal- opdrachtgever die bij een aanbesteding vraagt om een
definitief ontwerp, compleet met prijsspecificatie, legt
Oost. In deze groene, levensloopbestendige en duurzame wijk zijn 3200 woningen gepland. De wijk een groot beslag op de tijd en capaciteit van de aan- Meer informatie
biedende partijen. Het is daarom misschien verstandig www.veenendaal-oost.nl
bestaat uit drie delen, waarvan Buurtstede het eerste gerealiseerd wordt. De eerste woningen in om met minder partijen dat traject in te gaan.” www.devo-veenendaal.nl

dit deel worden zijn in 2010 opgeleverd. Alle 1241 woningen in deze buurt en de gebouwen voor de Contact bouwer

voorzieningen krijgen een aansluiting op een collectief warmte/koudeopslag-systeem dat voorziet Duurzaam bouwen Giedie Heijmans, directeur Heijmans
Infratechniek
Mannes Kippers, commercieel manager
in verwarming, koeling en warm tapwater. Energieleverancier is DEVO, een publiek private

samenwerking tussen de gemeente Veenendaal en Quattro Energie, een combinatie van LATEI
én beheren Heijmans Infratechniek
E HIT@heijmans.nl
T 073 543 68 01

projectontwikkeling, Patrimonium woonstichting en De Smalle Akker BV. Heijmans Infra Techniek

maakte het ontwerp en realiseert de aanleg van het WKO-systeem. Heijmans blijft ook

verantwoordelijk voor het onderhoud gedurende de eerste dertig jaar.

Ruimte voor dialoog
De aanbesteding bestond uit drie fases: vooront-
werp, definitief ontwerp en definitieve aanbieding. Opdrachtgever
Tijdens iedere fase was er een moment voor dialoog Duurzame Energie Veenendaal-Oost (DEVO)
tussen de opdrachtgever en de aanbiedende bou-
wers. Dit gaf alle partijen de gelegenheid om Bouwer
vragen te stellen, informatie te verstrekken en de Heijmans Infra Techniek
plannen bij te stellen wanneer daar aanleiding toe
was. De prijs was voor vijftig procent bepalend; Investeringssom
daarnaast konden de aanbieders scoren op onder € 21 miljoen exclusief btw
meer innovatie, energieprestatie, kwaliteit van de
stukken en houding tijdens de aanbieding. Eigen Aanbesteding
ideeën en oplossingen van de aanbiedende partijen Europese aanbesteding voor geïntegreerde
waren zeer welkom. De opdrachtgever had voor alle contracten
criteria, ook voor de minder grijpbare, helder gefor-
muleerd hoe zij beoordeeld zouden worden. De Contractvorm
aanbieding van Heijmans was prijstechnisch het Design, Construct & Maintain
gunstigst, maar scoorde ook op de andere onderde-
len hoog.

Elkaar leren kennen
Giedie Heijmans en Paul Pieter Smeets, respectie-
velijk directeur en projectleider van Heijmans Infra Nadenken over onderhoud
Techniek: “De opdrachtgever heeft gezorgd voor een Voor de klant is het een groot voordeel om ontwerp,
heldere vraagspecificatie en ook het traject was goed realisatie en onderhoud bij één partij te leggen: als
omschreven. Hij had een zeer deskundige adviseur bouwer word je gedwongen al bij het ontwerp over die
ingeschakeld: een belangrijke voorwaarde voor een onderhoudsfase na te denken, want die bepaalt een
succesvolle aanbesteding. De overlegmomenten met groot deel van je total cost of ownership. Daardoor
de opdrachtgever gaven ons de gelegenheid om te zorg je toch voor een nog betere oplossing, voor nog
toetsen of we in de juiste richting zaten. Bovendien meer duurzaamheid. Een punt van aandacht: drie van
leerden alle partijen elkaar vast wat beter kennen. de geselecteerde vijf partijen trokken zich gedurende
Dat was heel waardevol: je blijft voor dertig jaar aan het aanbestedingstraject terug. Het is niet onvoorstel-
elkaar verbonden, dus het is echt van belang dat je baar dat de hoeveelheid werk die een aanpak als deze
goed met elkaar door een deur kan. met zich meebrengt daaraan mede debet was. Een


Gemeente Assen op het duurzame (fiets)pad

De gemeente Assen streeft naar duurzaamheid en focust daarbij op duurzaam inkopen. De dienst leggen. Daarnaast zou ik het goed vinden om bouwers
te stimuleren duurzaam te werken door bonussen in
Stadsontwikkeling besloot in de zomer van 2009 een pilot op te zetten. Gekozen werd voor een te stellen. Zoals wij het in deze pilot hebben ingesto- Meer informatie
ken maakt het niet uit of iemand tijdens de uitvoering www.dejongbreunis.nl
relatief klein project: fietspad Pitteloseweg, een twee kilometerlang recreatief betonfietspad, ten extra inspanningen levert: hij krijgt alleen maar boe- www.energieoverheid.nl
tes als hij niet aan de verwachtingen www.agentschapnl.nl
noorden van de Assense nieuwbouwwijk Kloosterveen. De gemeente hield de engineering in eigen voldoet. Maar als hij die overtreft, zou daar ook best
iets tegenover mogen staan.
hand. Duurzaamheid was ook daarbij een belangrijke leidraad: zo wordt gebruikgemaakt van Contact opdrachtgever
Toon lef! Paul de Weerd, projectleider Dienst
gerecyclede materialen, zoals betongranulaat in plaats van grind. Bouwer De Jong en Breunis Collega’s wil ik het volgende meegeven: toon lef en ga Stadsontwikkeling gemeente Assen
het gewoon doen. Als we allemaal gaan zitten wach- E p.de.weerd@assen.nl
kreeg de opdracht te zorgen voor een duurzame uitvoering van dit duurzame ontwerp. Het project ten op de buurman gebeurt er helemaal niks.” T 0592 366 440

is opgeleverd in het najaar van 2010. Contact bouwer
Bertus de Jong, directeur van aannemings-
maatschappij De Jong & Breunis BV
Inschrijfsom - duurzame meerwaarde = E info@dejongbreunis.nl
beste aanbieding T 0522 291 122
Zeven bouwbedrijven schreven zich in, één van hen Project
viel af tijdens de eerste selectie. De aanbiedingen Fietspad Pitteloseweg, fase 1
moesten voldoen aan twee minimumcriteria op het
gebied van duurzaamheid. Daarnaast konden de Opdrachtgever
inschrijvers zich onderscheiden door hun prestaties Gemeente Assen
op het gebied van vier extra gunningscriteria: de
toepassing van biologisch afbreekbare hydraulische Bouwer
olie in graafmachines, het gebruik van transport- De Jong en Breunis, Rouveen
middelen met een lage CO2-uitstoot, een duurzaam
transportplan en de inzet van werkzoekenden. De Aanneemsom
gemeente heeft van te voren helder vastgelegd hoe € 167.000 exclusief btw
deze criteria beoordeeld en gewaardeerd zouden
worden. Het totaal van de meerwaarde die de Aanbesteding
inschrijvers scoorden op duurzaamheid, werd afge- Openbare aanbesteding volgens
trokken van hun inschrijfprijs. Op die manier werd EMVI-principe
de beste inschrijving bepaald. Het werk werd, dat
moge duidelijk zijn, wel uitgevoerd voor de oor- Contractvorm
spronkelijke inschrijfprijs. Traditionele aanneemovereenkomst

Ontwerp nog in eigen beheer
Paul de Weerd, projectleider Dienst Stads ntwikkeling
o
gemeente Assen: “Het was interessant om dit project
op deze manier te doen. Het heeft ons veel nieuwe
inzichten opgeleverd. Dit was voor ons echt onontgon-
nen terrein en we kwamen er al snel achter dat het
aantal voorbeeldprojecten op het gebied van civiele
Mens, durf
techniek beperkt is. We hebben alle informatie die we
konden vinden bij elkaar gesprokkeld en daarnaast
hebben we een aantal dingen zelf bedacht.
duurzaam te vragen!
Veiligheidshalve hebben we gekozen voor een niet al te
groot, niet al te complex project. Ook hebben we er
bewust voor gekozen het ontwerp in eigen beheer uit Bouwers hebben slimmere oplossingen
te werken: het fietspad was immers bedoeld als een Ik denk dat bouwers gelijk hebben als ze zeggen dat
pilot voor duurzaam inkopen, niet voor duurzaam ont- ze veel slimmere oplossingen kunnen bedenken dan
werpen. Het leek ons verstandig om niet twee kunstjes opdrachtgevers. Een volgende keer zullen we dan
tegelijk uit te proberen. ook zeker overwegen om meer bij de bouwer neer te


duurzame woningen aan de Waal bij Nijmegen

Laauwik is een onderdeel van de Waalsprong, de grote uitbreidingswijk van Nijmegen die, vanuit partij bij een ander terechtkomen. Opdrachtgevers
die kiezen voor interactie, moeten daarom wel zorgen
de stad gezien, ligt aan de overkant van de rivier de Waal. In Laauwik zullen in totaal z’n 1300 dat de vertrouwelijkheid gewaarborgd is. Daarnaast is Contact bouwer
het interessant voor opdrachtgevers om te kijken of, Paul van Doorn, procesmanager in het
woningen gebouwd worden, onder meer in opdracht van de Nijmeegse woningcorporatie Talis. De naast ontwerp en bouw, ook het meerjarig onderhoud voortraject Giesbers-Wijchen
in het contract ondergebracht kan worden. Daardoor E info@giesberswijchen.nl
corporatie realiseert in deze buurt zowel eengezinswoningen en appartementen als zal de opdrachtnemer extra uitgedaagd worden om T 024 649 28 11
ook op het gebied van onderhoud optimaal in te zet-
groepswoningen voor mensen met een zorgbehoefte. ten op duurzaamheid.” Contact opdrachtgever
Michel Pott, projectmanager Talis
E michel.pott@talis.nl
Maximale kwaliteit T 024 352 39 96
Voor de ontwikkeling en realisatie van 51 woningen
in één straat, die nu nog de opmerkelijke naam Vlek Opdrachtgever
23 draagt, ging Talis in mei 2010 op zoek naar een Woningcorporatie Talis, Nijmegen
geschikte partner. De corporatie kent een traditie
van aanbesteden op prijs, maar besloot het dit keer Bouwer
anders aan te pakken. Ze zocht contact met vier Giesbers-Wijchen Bouw BV
bouwers, met wie zij bij eerdere projecten goede
ervaringen had en nodigde hen uit een ontwerp te Budget
maken voor de woningen. Slechts twee zaken ston- € 5,75 miljoen exclusief btw
den vast: het stedenbouwkundig plan en het budget.
Lager aanbieden had geen zin, want Talis vroeg om Aanbesteding
maximale kwaliteit voor het gegeven budget. EMVI, op uitnodiging

Zeven criteria Contractvorm
De aanbiedende partijen konden punten verdienen UAV Geïntegreerd contract, Design &
met hun prestaties op zeven criteria: beeldkwaliteit, Construct
energiezuinigheid, onderhoudsvriendelijkheid,
afwerkingsniveau, verkoopwaarde, geluidsisolatie
en woonkeur. Giesbers-Wijchen Bouw scoorde het
hoogst. De winnaar maakte bovendien indruk met
een slimme combinatie van de verschillende crite-
ria. Door bijvoorbeeld zonnepanelen zuidwaarts
gericht te plaatsen op de platte daken van bergin-
gen, zorgden zij voor een optimaal rendement,
Duurzame kwaliteit
zonder afbreuk te doen aan de beeldkwaliteit in de
straat. In oktober 2010 tekenden de partijen de
overeenkomst en de bouw is in 2011 begonnen.
bij gegeven budget
Meer voldoening van wie je op aan kunt. Bij dit project hebben we
Paul van Doorn, procesmanager in het voortraject bewust gezocht naar projectspecifieke partners. We
en Martijn van den Bogaard, projectontwikkelaar merken wel dat ook de onderaannemers nog moeten
van Giesbers-Wijchen: “Wij hebben deze aanbeste- wennen aan de nieuwe verhoudingen. Opdrachtgevers
ding met heel veel plezier gedaan. Het geeft veel willen beter gebruik maken van onze kennis, en op
meer voldoening wanneer je je kunt focussen op kwa- onze beurt maken wij graag gebruik van het vakman-
liteit in plaats van op de laagste prijs. We hebben hier schap van onze comakers. En dat betekent dat ook zij
echt de kans gekregen om te laten zien wat we kun- moeten leren om vanuit een vraag naar een product te
nen. Dat is natuurlijk niet alleen prettig voor ons, redeneren, en niet vanuit een product naar een prijs.
maar zeker ook voor de opdrachtgever: iedereen komt
er beter uit. Moment om te sparren
Het was prettig geweest als er een moment was inge-
Vaste, projectspecifieke partners bouwd om te sparren met de opdrachtgever, zodat
Wij zijn een groot voorstander van ketenintegratie en je kunt toetsen of je op het goede pad zit. Dat brengt
we werken graag met vaste onderaannemers, partijen wel het risico met zich mee dat de ideeën van de ene


duurzame herstructurering in Rotterdam Lombardijen

Het Mooie Plan is een herstructureringsproject in de Rotterdamse tuinstad Lombardijen, waarin Leuke mensen
In de tweede fase van Het Mooie Plan werken we echt
galerijflats worden vervangen door grondgebonden woningen. In de eerste fase zijn 125 huur- en vanaf het allereerste begin, de initiatieffase, samen. Meer informatie
Ik kijk ernaar uit en heb er alle vertrouwen in dat het www.succesvolbouwen.nl
koopwoningen gebouwd, die in juli 2010 opgeleverd zijn. De ontwikkeling van de tweede fase, met goed gaat. Als je zo intensief samenwerkt, moet je er
wel altijd voor zorgen dat je met leuke mensen werkt. Publicaties
daarin nog eens 87 woningen, is in augustus 2010 gestart. Het Mooie Plan wordt een groene buurt Er moet een klik zijn, want op chagrijn is nog nooit Graaf, Kees de & Laverman, Wim:
iets moois gebouwd.” ‘Ketenintegratie wordt ter hand genomen’;
waar aandacht is voor duurzaamheid. Zo worden er waterpartijen aangelegd voor afvoer en opslag in: Building Business, februari 2009.

van regenwater. Voor de verwarming en de warmwatervoorziening in de woningen wordt de wijk

aangesloten op een stadsverwarmingssysteem dat gebruikmaakt van industriële restwarmte.
Ketenintegratie: Contact bouwer
André Klouwen, hoofd Klant en Markt, Dura
Vermeer Bouw Rotterdam.

Verder is het hout dat in de woningen van Het Mooie Plan gebruikt wordt voorzien van het FSC- samenwerken E a.klouwen@duravermeer.nl
T 010 280 86 41

keurmerk.
met duurzaam Contact opdrachtgever
Babette van den Ancker, projectmanager
Stichting Com·wonen, Rotterdam.
Ideaalproces ketenintegratie
Het begon allemaal tijdens een dinersessie die was
georganiseerd door Deloitte, over de moeizame ver- Opdrachtgever
rendement E babette.VanDenAncker@comwonen.nl
T 010 333 36 74

houdingen tussen corporaties en bouwers. Hans de Com·wonen
Jonge, hoogleraar Vastgoedbeheer en –ontwikke-
ling in Delft, daagde de aanwezigen uit om de Bouwer
impasse te doorbreken. De Rotterdamse corporatie Dura Vermeer Bouw Rotterdam BV
Com·wonen pakte de handschoen op en ontwikke-
lende bouwer Dura Vermeer, ook uit Rotterdam, Bouwkosten
sloot zich aan. Samen met deskundigen van de TU € 17 miljoen exclusief btw
Delft ontwierpen beide partijen een ideaalproces
voor ketenintegratie in de bouw. Dat moest uitge- Aanbesteding
probeerd worden, en Het Mooie Plan was een Bouwteam (op basis van de principes van
perfecte proeftuin. Het enige punt was dat het pro- ketenintegratie)
ject al klaar was voor aanbesteding. Dat betekende
dat het moment voor ketenintegratie in de ontwik- Contractvorm
kelingfase voorbij was, maar het uitvoeringsproces Ketenintegratie-bevorderende
is wel geheel volgens de principes van aannemingsovereenkomst
Ketenintegratie verlopen. Bij de tweede fase van
Het Mooie Plan wordt zowel in de ontwikkeling- als
in de uitvoeringsfase volgens ketenintegratieprinci-
pes gewerkt.

Risico’s op tafel plaats van risico’s zo goed mogelijk te verstoppen, leg
André Klouwen, hoofd Klant en Markt van Dura je ze midden op tafel en ga je samen op zoek naar een
Vermeer: “We bouwen al wel dertig jaar in opdracht oplossing. Als je op basis van vertrouwen en openheid
van Com·wonen, maar iedere keer gaan we weer de met elkaar werkt, kun je alleen al enorm besparen op
strijd aan. Soms win je, soms verlies je. En als we adviseurs, juristen en controleurs.
eens twee projecten achter elkaar uitvoeren, dan leidt Je bent samen verantwoordelijk voor de inkoop: dat
Jan het ene en Piet het andere: er zit hoe dan ook betekent dat je de risico’s daarvan ook niet bij één
geen enkele continuïteit in, dus je leert er weinig van. partij legt. We hebben een apart fonds opgezet voor
We willen toe naar meer continuïteit en meer samen- onvoorziene kosten. Dat kun je aanspreken als het
werking. Het grote verschil tussen werken in nodig is, en als dat niet nodig is, kun je het bijvoor-
ketenintegratie en de traditionele manier is dat je beeld bestemmen voor innovaties voor een volgend
echt samenwerkt: eigenlijk moeten we ons kapot project.”
schamen dat dit niet de normale gang van zaken is. In


Diemense wijk De Sniep duurzaam verwarmd en
gekoeld vanuit de bodem

Aan de oostkant van Diemen, op de plek van een oud industrieterrein en een overbodig geworden integraal onderdeel moet zijn van het project. Wij zijn
dan ook groot voorstander van aanbestedingsvormen
meubelboulevard, wordt een nieuwe woonwijk gebouwd. Op Plantage De Sniep zullen de komende en samenwerkingsvormen die daaraan tegemoet Meer informatie
komen, zoals geïntegreerde contractvormen, con- www.duravermeer.nl
jaren in totaal 1.200 woningen verrijzen. Al die woningen worden voor hun warmte, koeling en currentiegerichte dialogen, bouwteamconstructies, www.eneco.nl
alliantievormen en ketenintegratie.” www.duravermeerruimtelijkeontwikkeling.nl
warmwater aangesloten op een warmte-koudeopslag-systeem (WKO). Ontwikkelaars Bouwfonds www.unica.nl

en Dura Vermeer Vastgoed gingen op zoek naar een partij die zo’n systeem niet alleen voor hen kon Contactpersoon bouwer
Ruben Verbaan, directeur Duurzame
ontwerpen en aanleggen, maar die ook nog eens zorg kon dragen voor (een deel van) de Energie van Dura Vermeer Ruimtelijke
Ontwikkeling
financiering, de exploitatie en het onderhoud. E r.verbaan@duravermeer.nl
T 023 752 84 50

Opdracht naar nummer twee Contactpersoon opdrachtgever
De opdrachtgever nodigde zeven partijen uit om een Bas Sijmonsbergen, projectontwikkelaar
integraal plan te maken voor de duurzame energie- Bouwer Dura Vermeer Bouw Amsterdam
voorziening van De Sniep. De aanbestedingen Gaia Energy (een combinatie van Dura E b.sijmonsbergen@duravermeer.nl
gingen niet van een leien dakje: de partij die in eer- Vermeer, Unica en Eneco) T 020 462 89 32
ste instantie won, zag zich genoodzaakt zich terug
te trekken. De opdracht ging naar de nummer twee, Opdrachtgever
Gaia Energy, dat bestaat uit Dura Vermeer, Unica en Bouwfonds en Dura Vermeer Vastgoed
Eneco. In mei 2009 boorde de toenmalige minister
van Milieu, Jacqueline Cramer, de eerste bron voor Investeringssom
het WKO-systeem. De eerste 88 woningen maken Circa € 12 miljoen exclusief btw
daar inmiddels gebruik van.
Contractvorm
Veel ruimte voor eigen ideeën Tailor-made concessiecontract Design,
Ruben Verbaan, directeur Duurzame Energie van Construct, Finance, Maintain & Operate
Dura Vermeer Ruimtelijke Ontwikkeling: “De
opdracht was om echt in te steken op duurzaamheid.
De opdrachtgever had de duurzaamheideisen op
papier gezet en mogelijke oplossingen gegeven. Ze
hadden een voorkeur voor WKO uitgesproken, maar
binnen die kaders hadden we alle ruimte om eigen
ideeën en expertise in te brengen. De mate van detail-
lering was precies goed. Er was geen gedetailleerd
Eerst investeren,
bestek waarin zelfs de bouten en moeren beschreven
staan, maar een helder programma van eisen. dan incasseren
Het contract dat wij hebben gesloten is een conces-
sieovereenkomst. Wij hebben van de ontwikkelaar Juiste partijen en integraal aanpakken
een bijdrage gekregen voor de realisatiekosten van Het terugtrekken van de oorspronkelijke winnaar van
het systeem. Daarnaast hebben we de rechten op de deze aanbesteding heeft voor een flinke vertraging
exploitatie in de komende dertig jaar: daaruit moe- gezorgd. Dat lijkt me dan ook les één voor opdracht-
ten de rest van onze kosten en de winst komen. Dat gevers bij dit soort projecten: maak een heel scherpe
stimuleert ons natuurlijk om nog eens extra te focus- selectie en kijk van te voren goed welke partijen zo’n
sen op de kwaliteit in die fase. Bij het ontwerp en het project écht aankunnen. WKO is nog lang geen ‘plug
installeren zijn vooral Unica en wij aan zet, tijdens de and play’, en dat geldt ook voor kleinere projecten.
exploitatie gaat Eneco een belangrijke rol spelen: zij Omdat WKO-systemen bestaan uit meerdere com-
zorgen voor de bemetering en de rekeningen aan de ponenten die naadloos op elkaar moeten aansluiten
bewoners. en samenwerken, moet een WKO-project niet in
teveel stukken worden gehakt: dat is les twee. Een
belangrijke derde les is wel dat het WKO-systeem een


Nieuwbouw multifunctioneel Opleidingencentrum
Hardenberg

Aan de rand van het centrum van Hardenberg realiseerde Trebbe tussen 2005 en 2007 het lokaal terugtrekkende beweging veroorloven. Je moet er
gerust op zijn dat alles goed komt, omdat de ander
opleidingencentrum (LOC). Het LOC is een multifunctioneel complex van drie bouwlagen en een ook een vakman is. Meer informatie
www.trebbe.nl
parkeergarage. Het bestaat uit vijf verschillende gebouwen die door luchtbruggen op verschillende Co-makers en afbouwbedrijven ook aan tafel www.loc-hardenberg.nl
Hoewel ik heel tevreden terugkijk, kan het vol-
niveaus met elkaar zijn verbonden. Er zijn maar liefst twintig organisaties in het complex gens mij nog efficiënter. Nu praatten er wel heel Publicaties
veel gebruikers mee: één interne projectleider aan Koenen, Ingrid: ‘Opdrachtgever die afstand
gehuisvest, waaronder scholen, het Centrum voor Werk en Inkomen, uitzendbureaus, enkele opdrachtgeverkant zou wellicht een verbetering zijn. durft te nemen toont lef’, Cobouw, 9 febru-
Daarnaast zou ik naar nog meer ketenintegratie toe ari 2009.
gemeentelijke afdelingen, een kunstencentrum en een bibliotheek. De sloop van de oude school die willen: het zou goed zijn om ook de co-makers en
afbouwbedrijven in een vroeg stadium bij het project Contact bouwer
voorheen op deze plek stond hoorde ook tot de opdracht, net als de bouw van een woongebouw te betrekken.” Antje de Groot-Schuttert, directeur Trebbe
Oost & Noord B.V. Zwolle
met 66 huurappartementen voor ouderen en jongeren, naast het LOC. E degroot@trebbe.nl
T 038 467 28 00

Open vraag Contact opdrachtgever
De vraag van de gemeente Hardenberg was nauwe- Douwe Prinsse, wethouder en voorzitter
lijks gespecificeerd: het enige wat bij aanvang Opdrachtgever stuurgroep Stichting LOC+ Hardenberg
vastlag was het aantal vierkante meters en de Stichting LOC+ Hardenberg (gemeente E douwe.prinsse@hardenberg.nl
grootste organisaties die hun intrek zouden nemen Hardenberg, Alfacollege en AOC De Groene T 0523 289 111
in het gebouw. De aanbiedende partijen hadden dus Welle)
alle ruimte voor eigen ideeën en initiatieven. Na de
eerste selectieronde werden vijf partijen uitgeno- Bouwer
digd om een plan van aanpak en een prijsopgave te Trebbe Oost & Noord B.V. Zwolle
maken. Trebbe maakte de meeste indruk en mocht
de plannen uitwerken naar een definitief ontwerp. Investeringssom
Het resultaat is een opmerkelijk en zeker ook duur- € 24,5 miljoen exclusief btw
zaam gebouw: gebouwd met natuurlijke materialen,
met een energievoorziening die gebruikmaakt van Aanbesteding
warmtekoude-opslag. Het is bovendien een bijzon- Europese aanbesteding
der flexibel gebouw, dat zonder grote ingrepen kan
worden aangepast aan mogelijke functieveranderin- Contract
gen in de toekomst. Risicodragend projectmanagement/Design
& Construct
Continu in gesprek
Antje de Groot-Schuttert, directeur van Trebbe Oost
& Noord: “We zaten vanaf het allereerste moment
met z’n allen rond de tafel: opdrachtgever, architect,
bouwer, adviseurs en gebruikers. Dat werkt perfect,
want daardoor kun je gedurende het hele proces opti-
maal gebruikmaken van elkaars expertise. Er
gebeuren minder onverwachte dingen doordat je con-
Vertrouwen in
tinu in gesprek bent. Iedere keer dat we voor een
belangrijke keuze stonden, bespraken we dat in alle
openheid. Als iets duurder uitpakte dan verwacht,
vakmanschap
zochten we samen naar een manier om dat op te los-
sen door op andere punten efficiënter te werken. spannend worden toen de architect gaande de rit zijn
Snelheid was bij dit project geboden. Daarom is er eigen plan wilde herzien. Zijn argumenten waren
voor gekozen om de besteksfase over te slaan: het sterk en hij wilde gewoon het beste gebouw neerzet-
ontwerp is direct uitgewerkt in bouwtekeningen. We ten. Terugkijkend is die aanpassing ook heel goed
zijn al begonnen met de ruwbouw, terwijl we nog niet geweest, maar het gaf op dat moment wel veel onze-
uit de indeling waren. Dat kun je alleen maar doen als kerheid. Wanneer je afspreekt dat je het samen gaat
je echt op elkaar vertrouwt. Ik vond het wel even heel doen, kan geen van de betrokken partijen zich een


Wie maakt de Rotterdamse zwembaden duurzaam en
comfortabel?

Het Rotterdam Climate Initiative (RCI) is een initiatief van de gemeente Rotterdam, het ze dezelfde gegevens en adviezen mee moet geven.
Bovendien moet je ervoor waken dat informatie over
Rotterdamse Havenbedrijf, Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs, dat de Rotterdamse industrie het plan van één partij bij een andere partij terecht- Meer informatie
komt. Daar moet je constant alert op zijn. Ik ben heel www.rotterdamclimateinitiative.nl
vertegenwoordigt. Het RCI streeft naar 50 procent CO2-reductie en 100 procent klimaat blij dat we bij deze aanbesteding begeleid worden
door Deloitte. Het is per slot van rekening een pilot, Contact opdrachtgever
bestendigheid in Rotterdam in 2025. De gemeente Rotterdam heeft daarvoor onder meer het waar we zoveel mogelijk van willen leren, maar Lex Keijser, projectmanager Duurzame
waarin we cruciale fouten willen voorkomen.” bedrijfsvoering Rotterdam Climate Initiative
programma Rotterdamse Groene Gebouwen opgezet, dat gericht is op de verduurzaming van het E l.keijser@bsd.rotterdam.nl
T 010 267 29 29
gemeentelijk vastgoed. De zwembaden zijn de eerste groep gebouwen die onderhanden genomen

worden, bij wijze van pilot. Het gaat in principe om negen binnenzwembaden, maar de gemeente
Op weg naar
heeft een voorbehoud ingebouwd in verband met mogelijke functieveranderingen of sluitingen in klimaatneutraal
de toekomst.

Energie omlaag, comfort omhoog
De gemeente Rotterdam heeft gekozen voor een
aanbesteding in de vorm van een concurrentiege- Opdrachtgever
richte dialoog. Uit elf aanmeldingen werden in juni Gemeente Rotterdam
2010 drie partijen geselecteerd: Strukton,
Honeywell Building Solutions en UDV Energie (een Bouwer
combinatie van Dura Vermeer Infra en Unica Nog niet bekend
Installatiegroep). De gemeente vroeg hen niet Investering in energiemaatregelen
alleen een plan te maken voor energiereductie, Budgettair neutraal
maar ook voor comfortverhoging in de zwembaden
en voor het onderhoud en beheer van de installaties Aanbesteding
en de gebouwen gedurende tien jaar. De marktpartij Concurrentiegerichte dialoog
die als beste uit de aanbesteding komt, wordt risi-
codragend verantwoordelijk: zijn investeringen Contractvorm
moet hij zelf terugverdienen uit de besparingen op Geïntegreerd contract, Design, Build,
de energie- en waterrekening. In 2011 kiest de Finance, Maintain & Operate met een loop-
gemeente Rotterdam één van de drie overgebleven tijd van 10 jaar.
consortia.

Functionele eisen stellen
Lex Keijser, projectmanager Duurzame bedrijfsvoe-
ring van het Rotterdam Climate Initiative: “Wij
hebben gekozen voor een concurrentiegerichte dia- invullen: we wachten af en we hopen dat we een bij-
loog, omdat we zoveel mogelijk innovatieve ideeën uit zonder aanbod krijgen.
de markt willen halen. De eisen die wij stellen, zijn
puur functioneel. Hoe die bereikt worden en hoeveel Een gelijk speelveld
er bereikt kan worden, dat mogen de markpartijen De dialoog met de aanbiedende partijen zal ertoe
ons laten zien. We willen geen minimum en geen leiden dat we straks plannen gepresenteerd krijgen
maximum noemen, omdat we ervan uitgaan dat zij het die passen bij onze verwachtingen en ambities. De
beste gaan aanbieden dat ze kunnen waarmaken. We marktpartijen kunnen tijdens de dialoogmomenten
zetten primair in op energiereductie, maar ik denk dat toetsen of ze in de goede richting zitten en wij kun-
de eisen die we stellen aan onderhoud en comfort nen ze voorzien van de informatie die ze nodig hebben
zeker ook winst kunnen betekenen voor de duurzaam- om verder te gaan. Het is wel een delicaat proces:
heid in bredere zin. Zo kan ik me voorstellen dat er op je moet absoluut zorgen voor een level playing field,
beide vlakken gescoord kan worden door minder che- een gelijk speelveld. Dat betekent dat je voor alle
micaliën te gebruiken. Maar we willen niets alvast partijen dezelfde uitgangspunten moet hanteren en


Duurzaam Aanbieden en Inkopen

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (19)

Viewers also liked

Viewers also liked (6)

Similar to Duurzaam Aanbieden en Inkopen

Similar to Duurzaam Aanbieden en Inkopen (20)

More from Peter Fraanje

More from Peter Fraanje (20)

Duurzaam Aanbieden en Inkopen