2. 2
Jinoyat obyekti-jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabat
bo‘lib, jinoiy qilmish tufayli ana shu ijtimoiy munosabatga tajovuz qilinadi va
unga zarar yetkaziladi.1Demak, har qanday ijtimoiy munosabat jinoyat obyekti
bo`la olmaydi, jinoyat obyekti bo`lish uchun jinoyat qonuni bilan qo`riqlanishi
lozim. Bunday ijtimoiy munosabatlar jinoyat kodeksining 2-moddasida
quyidagicha o`z ifodasini topgan:
Jinoyat kodeksining vazifalari shaxsni, uning huquq va erkinliklarini,
jamiyat va davlat manfaatlarini, mulkni, tabiiy muhitni, tinchlikni, insoniyat
xavfsizligini jinoiy tajovuzlardan qo‘riqlash, shuningdek jinoyatlarning oldini
olish, fuqarolarni respublika Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya qilish ruhida
tarbiyalashdan iboratdir.
Shuningdek, jinoyat obyekti jinoyat kodeksining maxsus qismi bo`limi (8-
bo`limdan tashqari) va boblarning nomida o`z ifodasini topgan. Ko`rinib turibdiki,
jinoyat obyekti jinoyatning zaruriy belgisidir. Jinoyat obyektisiz jinoyatni aniqlab
bo`lmaydi. Chunki shaxs jinoyatni doim qaysidir obyektga qaratadi. Bundan
tashqari jinoyat obyekti ya`ni ijtimoiy munosabatlarning qadr-qiymati darajasiga
ko`ra( jinoyat kodeksining 2- moddasidagi prinspga asosan) jinoyat kodeksinng
maxsus qismi ishlab chiqilgan.
Jinoyat predmeti – jinoyat obyektiga nisbatan tajovuz qilishda aybdor
shaxs to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etadigan, u tufayli yoki uning uchun jinoyat sodir
qilingan obyektiv olamdagi jonli yoki jonsiz moddiy narsalar.
Jinoyat predmeti- moddiy narsa bo`lib, jinoyat sodir etishda ta`sir etadi.
Masalan, og`irlikda mulk, kontrabanda jinoyatida chegaradan o`tkazilgan Tovar.
Jinoyat predmeti jinoyatning fakultativ belgisidir. Ya`ni uning bo`lishi ahamiyat
kasb etmaydi. Ba`zi jinoyatlarda jinoyat predmeti bo`lmaydi. Masalan, haqorat
qilish, tuhmat. Lekin ba`zi jinoyatlarda jinoyat predmeti zaruriy belgi hisoblanadi
masalan, pora olishda jinoyat predmeti pul Va u zaruriy belgidir. Chunki pulning
miqdori jinoyatni kvalifikatsiya qilishga ta`sir etadi va jazo miqdoriga ham.
Lekin har doim ham jinoyat predmeti moddiy xususiyatga ega bo`lmaydi.
Masalan, davlat sirini tashkil etuvchi ma`lumotlarni oshkor etish. Bu yerda
bevosita obyektiv olamdagi moddiy narsaga ta`sir etmaydi, faqatgina tegishli
ma`lumotlarni oshkor qiladi. Shunday qilib axborotni oshkor qilish bilan bog`liq
jinoyatlar inteluktual qiymat shaklida namoyon bo`lishi mumkin. Bunday
jinoyatlarda faqatgina axborot emas, rasm, videolar ham ma`lumot shaklida jinoyat
predmeti bo`la oladi.
1Жиноятҳуқуқи. Умумийқисм. Олийўқувюртлариучундарслик. (М. Усмоналиев.—Т., «Янги аср авлоди»,
2010, бет.)
3. 3
Jinoyatni kvalifikatsiya qilishda jinoyat predmeti va obyektini ajrata olish
muhm ahamiyatga egadir.
Masalan, o`g`irlik jinoyatida obyekt mulkni himoyalovchi ijtimoiy
munosabatlar bo`lsa, predmet- narsalar, pul, moshina bo`lishi mumkin.
Obyektdan farqli o`laroq predmetga zarar yetmaydi. Masalan, transport vositalarini
olib qochishda avtomobil predmet bo`lib unga zarar yetmaydi.
Jinoyat predmeti katta ahamiyatga ega. Chunki u jinoyatni malakalashga
ta`sir o`tkazadi. Shuningdek, tarkibi bir-biriga yaqin jinoyatlarni ajratishda
yordam beradi.
Xulosa o`rnida shuni aytishimiz mumkinki, jinoyat tarkibing elemti bo`lib,
jinoyat obyektisiz jinoyat mavjud bo`lmaydi. Jinoyat predmeti esa fakultativ belgi
bo`lib , ba`zida jinoyat tarkibing zaruriy belgisi sifatida namoyon bo`ladi va
jinoyatni kvalifikatsiya qilishda yordam beradi. Obyekt ijtimoiy munosabat.
Predmet esa ashyo. Obyekt zaruriy belgi. Predmet esa fakultativ belgidir.
5. 5
O`zbekiston Respublikasi Jinoyat qonuniga ko`ra qilmishni jinoiyligini
istisno qiladigan bir qancha holatlari bor. O‘zbekiston Respublikasi JKning 35-
moddasining ikkinchi qismida qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan
holatlarning quyidagi turlari keltirilgan2:
– kam ahamiyatli qilmishlar;
– zaruriy mudofaa;
– oxirgi zarurat;
– ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash chog‘ida zarar
yetkazish;
– buyruqni yoki boshqacha tarzdagi vazifani bajarish;
– kasb yoki xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan asosli tavakkalchilik;
– jismoniy yoki ruhiy majburlash yoxud qo‘rqitish natijasida qilmish sodir
etish jinoyatni istisno qiluvchi holatlar deb topiladi.
Biz quyida zaruriy mudofaa tushunchasi va uning oxrgi zaruratdan
farqlarini muhokama etamiz.
O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 37- moddasi 1- qismiga
ko`ra:
Zaruriy mudofaa holatida sodir etilgan, ya’ni mudofaalanuvchi yoxud
boshqa kishining shaxsi yoki huquqlarini, jamiyat yoki davlat manfaatlarini
qonunga xilof tajovuzlardan tajovuzchiga zarar yetkazgan holda himoya qilish
chog‘ida qilingan harakat, agar zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqilmagan
bo‘lsa, jinoyat deb topilmaydi.
Asosiy qonunimiz Konstitutsiyamizning 27- moddasida Har kim o‘z sha’ni
va obro‘siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishdan himoyalanish
huquqi borligi aytib o`tilgan. Zaruriy mudofaa inson huquqlarini va manfaatlarini
himoya qilishida namoyon bo`ladi.
Zaruriy mudofaa – bu ijtimoiy xavfli bo‘lgan tajovuzdan qonuniy himoya
qilish bo‘lib, tajovuzchiga noilojlikdan zarar yetkazish orqali amalga oshiriladi
hamda tajovuzning xarakteriga va ijtimoiy xavfliligi darajasiga mos keladi.3
«Zaruriy mudofaa to‘g‘risidagi qonunni qo‘llash davlat mulki, jamoat
tartibi, boshqa fuqarolarning hayoti, sha’ni, qadr-qimmati, manfaatlarini
tajovuzdan qo‘riqlashga ham oiddir»
2O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi – T.:”Yuridik adabiyot publish”, 2020y.- 512 b
3Jinoyat huquqi. (Umumiy qism) Darslik. Mas’ul muharrir: yu.f.f.d (PhD) X.Ochilov – T.: Adolat nashriyoti, 2020.
264 b.
6. 6
Zaruriy mudofaaning ma`lum bir shaxsga zarar yetkazilishi hisobga olgan
holda uning ma`lum qoidalari chegaralari belgilangan. Zaruriy mudofaa holatini
keltirib chiqarish uchun tajovuz undan himoya elementi bo`lishi kerak. Shu
jumladan, tajovuz ijtimoiy xavfli va huquqqa qarshi bo`lishi kerak.
«Jinoyat kodeksining maxsus qismida nazarda tutilgan harakatlar uni sodir
etgan shaxsning javobgarlikka tortilganligi yoki ruhiy kasallik tufayli, jinoiy
javobgarlik yoshiga to‘lmaganligi sababli va boshqa asoslarga ko‘ra,
javobgarlikdan ozod qilinganligidan qat’i nazar, Jinoyat kodeksining 37-moddasi
doirasida himoyalanishiga asos beruvchi ijtimoiy xavfli tajovuz deb hisoblanadi».
Demak, ijtimoiy xavfli qilmish Jinoyat kodeksining normalariining
dispozitsiyada belgilangan huquqqa qarshi bo`lishi kerak.
Zaruriy mudofaada himoya qilishning qonuniy shartlari bor. Bundan
zaruriy mudofaada himoyalanish javob berilayotgan tajavuzga muvofiq kelishi
kerak. Hamda zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqmasligi lozim.
Hozirgi kunda huquqni muhofaza qiluvchi organlar shaxsning hayoti,
sog`lig`I va mulkini himoya qilishda turli xil qiyinchiliklarga duch kelar ekan,
zaruriy mudofaaning ahamiyati ortib bormoqda.
Jamiyatimizning har bir fuqarosi o`zini va atrofdagilarni jinoiy tajovuzdan
muhofaza etish huquqiga ega. Ammo zaruriy mudofaa holatida bo`lganlarning
50%gina bundan foydalana olgan. Buning sababi quyidagilar: 17% holatda bu
huquqni bilmaslik, 19%da ushbu holatda aniq qoidani bilmaslik, 48% holatda
ushbu vaziyatning huquqiy oqibatlaridan qo`rqish,11% vaziyatda ushbu holatda
salbiy tajribasi, 5%da o`zining kuchi va imkoniyatlarini to`g`ri baholay olmaslik.4
Yana shuni aytish mumkinki, zaruriy mudofaani qo`llagan shaxslar bu
harakatini qonuniyligiga shubha qilishgan.
Bundan tashqari Jinoyat qonunchiligida zaruriy mudofaa bilan birga oxirgi
zarurat tushunchasi ham bor. Ushbu tushunchaga ozgina to`xtalib o`tsakda, so`ng
amaliy misollar bilan zaruriy mudofaa va oxirgi zaruratning farqlarini keltirsak.
O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 38- moddasi 1- qismiga
ko`ra:
Oxirgi zarurat holatida, ya’ni shaxsning yoki boshqa fuqarolarning
shaxsiga yoxud huquqlariga, jamiyat yoki davlat manfaatlariga tahdid soluvchi
xavfni qaytarish uchun qonun bilan qo‘riqlanadigan huquq va manfaatlarga zarar
yetkazgan holda sodir etilgan qilmish, basharti, shu xavfni o‘sha holatda boshqa
choralar bilan qaytarishning iloji bo‘lmasa hamda keltirilgan zarar oldi olingan
zararga qaraganda kamroq bo‘lsa, jinoyat deb topilmaydi.
1. 4
https://works.doklad.ru/view/BegVz07tGSM/all.ht ml
7. 7
Demak, oxirgi zarurat ham qilmishning jinoiyligini istisno etadigan
holatlardan biridir. Jamiyat va shaxs manfaatlarini himoya qilish Jinoyat qonuning
asosiy vazifasidir. Ushbu ijtimoiy munosabatlar Jinoyat kodeksining Maxsus qismi
moddalari bilan qo`riqlanadi. Lekin ba`zi holatlarda, shaxsning yoki boshqa
fuqarolarning hayoti yoki huquqlariga, jamiyat va davlatning qonun bilan
himoyalanadigan ,manfaatlariga tahdid soluvchi xavfni bartaraf etish uchun ushbu
ijtimoiy munosabatlarga zarar yetadi. Va bunga qonunda ruxsat etilgan. Faqatgina
tahdid etilayotgan xavf boshqa vositalar bilan bartaraf etilmaydigan va yetkazilgan
zarar oldi olingan zarardan kamroq bo`lishi zarur.5
Xo`sh zaruriy mudofaa va oxirgi zarurat farqlari nimalarda namoyon
bo`ladi:
1) Oxirgi zaruratda, ehtimoldan kelib chiqib zarur bo`lsa uchinchi
shaxslarga ham zarar yetishi mumkin. Lekin zaruriy mudofaada aybdor
shaxsga zarar yetadi.
2) Oxirgi zaruratda zarar miqdori kam bo`lishi kerak. Zaruriy mudofaada
esa mudofaa chegarasidan chetga chiqmasligi kerak.
3) Oxirgi zaruratda uchinchi shaxslarga zarar yetkazish bu oxirgi yo`l
bo`lish mumkin, zaruriy mudofaada qochish imkoni bo`lganda zarar
yetkazish yo`li bilan himoyalanishi mumkin.
4) Oxirgi zaruratning maqsadi jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan
ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazish xavfini bartaraf etishdir, zaruriy
mudofaaning maqsadi ijtimoiy xavfli tajovuzlardan himoya qilish va
ijtimoiy xavfli harakatlarga yo`l qo`ymaslik
Endi ushbu farqni amaliy misollar yordamida ko`rsatsak:
Masalan, “A” ismli shaxs va “B” ismlishaxs o`rtasida yo`l transport
hodisasi natijasida tortishib qolishdi. Bu kelishmovchilik natijasi “A” ismli fuqaro
beysbol tayog`i oldi va “B” ismli fuqaroga jismoniy zarar yetkazishga urindi. “B”
ismli fuqaro esa bunga javoban shikastli qurolni qo`lladi va “ A” ismli fuqaroning
yelkasiga otib, yengil tan jarohati yetkazdi. Fuqaro “A” sog`lig`iga yetkazilgan
zararni qoplash kerakligini aytib sudga da`vo bilan murojaat qildi.
“B” fuqaroning harakatlarida zaruriy mudofaa borligini ko`rib chiqamiz:
1) “A” shaxsning harakatlari “B” shaxsga jismoniy zarar yetkazishga
qaratilgan edi. Sodir bo`lgan vaziyat, jismoniy zarar yetkazishga urinish
va qurol sifatida ishlatilgan vosita shundan kelib chiqqan.
5: ЎзбекистонРеспубликасиОлийсудиПленумининг 1996 йил 20 декабрдаги
«Ижтимоийхавфлитажовузларданзаруриймудофааҳуқуқинитаъминловчиқонунларнингсудлартомониданқўл
ланилишиҳақида»ги 39-сонлиқарори, 1-банд // Тўплам, 1-жилд. – 77-б.
8. 8
2) “B” fuqaroning xatti- harakatlari unga qarshi qaratilgan tajovuzning
oldini olishga qaratilgan bo`lib, “A” fuqaroning harakatlariga mutanosib
edi.
Shunga ko`ra zaruriy mudofaa holatida zarar yetkazilganligini inobatga
olsak. Bu qilmishni jinoiyligini istisno etadi.
Endi esa oxirgi zarurat holatiga misol keltirsak:
“ A” avtomobilning haydovchisi “B” avtomobil harakatlanayotgan qarama
qarshi yo`lakka chiqib ketdi. “B” avtomobili to`qnashuvni oldini olish maqsadida
moshinasi rulini burdi va yo`l chetiga chiqib ketdi va daraxtga borib urildi. Ushbu
hodisa tufayli “B” avtomobili bo`lgan yo`lovchining sog`lig`iga zarar yetadi.
Mazkur ishni ko`rib chiqish jaroyonida “A” avtomobili to`qnashuvning oldini
olishni boshqa chorasi yo`q ekanligini aytib o`tdi. Shunga ko`ra “B” avtomobili
haydovchisi harakatni oxirgi zarurat yuzasidan qilgan deb ayta olamiz.
Xulosa o`rnida shuni aytishimiz mumkinki, zaruriy mudofaava oxirgi
zarurat fuqarolarning o`zini o`zi qonuniy himoyalanishining bir usuli hisoblanadi
va jinoyatchilikka qarshi kurashda samarali yordam beradi.
9. 9
8- kazus
E.Davronov Qozog‘iston Respublikasida ishlab yurgan vaqtida fuqarolik
pasportining amal qilish muddati o‘tib ketganligi sababli, Qozog‘iston
Respublikasi davlat chegara nazorati xodimlari tomonidan O‘zbekiston
Respublikasi hududiga kiritilmaganligini vaj qilib, belgilangan tartibni buzib
qonunga xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga kirish maqsadini ko‘zlab,
ushbu maqsadini amalga oshirib, 2020 yil 4 iyun kuni yonida shaxsini tasdiqlovchi
hujjati AA 2364140 seriya raqamli fuqarolik pasporti bo‘lsada, belgilangan
chegara nazoratidan o‘tmasdan, qonunga xilof ravishda, “Sariagach-Chuqursoy”
yo‘nalishi bo‘yicha Qozog‘istoi Respublikasidan O‘zbekiston Respublikasiga
qarab harakatlanib kelayotgan 6491-sonli yuk poyezdining 73077797-raqamli usti
ochiq yuk vagoniga chiqib berkinib, O‘zbekiston Respublikasi hududiga kirib
kelgan.
Tergovchi E.Davronovning harakatini JKning 25-moddasi va 223-moddasi
1-qismi bilan, yaʼni qonunga xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga kirishga
suiqasd deb kvalifikatsiya qildi.
1. Vaziyatga huquqiy baho bering hamda jinoyat tarkibini tahlil qiling.
2. Kazusdan kelib chiqqan holda tamom bo‘lgan va tamom bo‘lmagan
jinoyatlarning o‘ziga xos jihatlarini bayon qiling.
10. 10
Ushbu vaziyatga huquqiy baho berish davomida quyidagi masalalarga
to`xtalamiz:
E.Davronovning harakatlarini jinoyat deb topish uchun asos bormi?
Ushbu vaziyatga bog`lab Jinoyat sodir etish bosqichlariga to`xtalib
o`tamiz.
Tamom bo`lgan va tamom bo`lmagan jinoyat tushunchalarini
kazusga bog`lab tahlil qilamiz.
Ushbu kazusga huquqiy baho berish va jinoyat tarkibini aniqlash uchun
dastlab jinoyat tushunchasi va belgilariga ta`rif berish maqsadga muvofiqdir.
O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 14-moddasi birinchi qismiga
ko`ra, Jinoyat kodeksi bilan taqiqlangan, aybli ijtimoiy xavfli qilmish (harakat
yoki harakatsizlik) jazo qo‘llash tahdidi bilan jinoyat deb topiladi.
Ijtimoiy xavfli qilmish tushunchasiga ushbu moddaning ikkinchi qismida
ta`rif berilgan bo`lib, unga ko`ra, Jinoyat kodeksi bilan qo‘riqlanadigan
obyektlarga zarar yetkazadigan yoki shunday zarar yetkazish real xavfini keltirib
chiqaradigan qilmish ijtimoiy xavfli qilmish deb topiladi.
Ushbu tavsifdan kelib chiqqan holda jinoyatning quyidagi
belgilariniko‘rsatish mumkin:
– ijtimoiy xavflilik;
– huquqqa xiloflik;
– aybning mavjudligi;
– jazoga sazovorlik.
Jinoyat tarkibi – jinoiy javobgarlikning asosi bo‘laturib, istalgan
jinoyatni kvalifikatsiya qilishning muhim sharti – yuridik asosi bo‘lib
xizmat qiladi. Jinoyat tarkibining tarkib deb nomlanishining asosiy
sababishundaki, unda jinoyatning obyekti, obyektiv tomoni, subyekti vasubyekt
tomoni degan tushunchalar (elementlar) bir butun holda
mujassamlashgan. Bularning barchasi ijtimoiy hayotning ayrim (ijtimoiyxavfli)
holati bo‘lgan jinoyatni tashkil qiladi6.
Bizga berilgan kazusni jinoyat tarkibini tahlil qilish uchun dastlab har bir
jinoyat tarkibi haqida ma`lumotga ega bo`lamiz.
Jinoyatning obyekti - jinoiy tajovuz qaratilgan va ana shu tajovuz orqali
unga zarar yetkazilishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy munosabatdir. Jinoyat
kodeksining 2-moddasida belgilangan shaxs, uning huquq va erkinliklari, jamiyat
va davlat manfaatlari, mulk, tabiiy muhit, tinchlik va insoniyat xavfsizligi bilan
6Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot.Darslik. 2-
nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiytexnik instituti, 2018.
– 137 bet
11. 11
bog`liq munosabatlar jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan ijtimoiy
munosabatlardir.
Jinoyatning navbatdagi elementi – jinoyatning subyektidir. Jinoyat
qonunchiligida nazarda tutilgan jinoyatni sodir etgan va ushbu qonunda
belgilangan yoshga yetgan aqli raso jismoniy shaxs – jinoyat huquqining
subyektidir.
Ushbu qoida Jinoyat kodeksining 17-moddasida belgilangan bo`lib, unga
ko`ra, jinoyat sodir etgunga qadar o‘n olti yoshga to‘lgan, aqli raso jismoniy
shaxslar javobgarlikka tortiladilar.
Jinoyat subyektining navbatdagi belgisi bu – aqli rasolik bo`lib, jinoyat
sodir etish vaqtida o‘z harakatlarining (harakatsizligining) ijtimoiy xavfli
xususiyatini anglagan va ularni boshqara olgan shaxs aqli raso shaxsdir.
Umurbekov aqli raso, jismoniy shaxs. Demak, agar u jinoyat sodir etgunga
qadar 14 yoshga to`lgan bo`lsa, demak u ushbu jinoyatning subyekti bo`la oladi.
Navbatdagi masala. Jinoyatning obyektiv tomoni nima?
Jinoyatning obyektiv tomoni bu - tajovuzning ijtimoiy xavflilik
darajasini ifodalaydigan, jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan obyektga qarshi
qaratilgan ijtimoiy xavfli tajovuzning tashqi holatini xarakterlovchi obyektiv,
ijtimoiy va yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan belgilar yig‘indisidir.
Demak, jinoyatning obyektiv tomoni uning tashqi tomonini ifoda etib, uning
qanday sodir bo`lganligini aniqlaydi. Jinoyatning obyektiv tomoni jinoyat
kodeksining maxsus qismi moddalarida asosan blanket dizpozitsiya sifatida
namoyon bo`ladi.
Tuzilish jihatdan obyektiv tomonning zaruriy va fakultativ belgilari
mavjud. Ushbu holatda bu belgilar moddiy va formal tarkibli jinoyatlar bilan
bevosita bog`liq bo`ladi. Jinoyatning obyektiv tomoning zaruriy belgilari:
qilmish,jinoiy oqibat, sababiy bog`lanish (moddiy tarkibli jinoyat obyektiv
tomonining zaruriy belgisi)7.
Jinoiy qilmish - bu jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan munosabatlarga
tajovuz. Ushbu qoidani kazusga tatbiq etsayk, Umurbekovning Isayevga hujum
qilib, qo`li bilan jarohat yetkazganligi – jinoiy qilmishdir.
Jinoiy oqibat jinoiy qilmish tufayli jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan
ijtimoiy munosabatlarga moddiy yoki nomoddiy ko‘rinishda ifodalanadigan zarar,
ziyon yoxud boshqacha salbiy o‘zgarishda ifodalanadi.
Sababiy bog`lanish - sababni ifodalovchi ijtimoiy xavfli qilmish hamda
natijani ifodalovchi ijtimoiy xavfli oqibat o‘rtasidagi aloqadir.
Jinoyat tarkibi obyektiv tomonining fakultativ belgilari quyidagilar:
7 Jinoyat huquqi.(Umumiy qism) Darslik. Mas’ul muharrir: yu.f.f.d (PhD) X.Ochilov – T.: Adolat nashriyoti, 2020.
264 b.
12. 12
- jinoyat sodir qilish joyi,
- vaqti,
- holati,
- usuli,
- quroli
- vositasi kabilardir.
Jinoyatning subyektiv tomoni - aybdorning jinoyat qonunida jinoyat sifatida
nazarda tutilgan, aybdor o‘zi sodir etgan ijtimoiy xavfli qilmishiga nisbatan
bo‘lgan ruhiy munosabati bo‘lib, uning aybi, motivi, maqsadi va his-tuyg‘usini
ifodalaydi.
Ayb, shaxsning o‘zi sodir etgan ijtimoiy xavfli
qilmishi (harakat yoki harakatsizligi)ga nisbatan ruhiy munosabatida va
ushbu ijtimoiy xavfli qilmish natijasida kelib chiqqan oqibatida ko‘rinadi.Ayb
qasd yoki ehtiyotsizlik shaklida bo‘lishi mumkin.
Agar shaxs o‘z qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglagan, uning
ijtimoiy xavfli oqibatlariga ko‘zi yetgan va ularning yuz berishiga ongli ravishda
yo‘l qo‘ygan bo‘lsa, bunday jinoyat egri qasddan sodir etilgan deb topiladi.
Endi esa E. Davronovning harakatlarida jinoyat tarkibini muhokama etsak:
Jinoyat obyekti-O‘zbekiston Respublikasiga kirish, chiqish va davlat
chegaralaridan o‘tish bilan bog‘liq bo`lgan ijtimoiy munosabatlar. E. Davronov
davlat chegarasidan qonun nazarda tutilmagan shaklda o`tishga harakat qilgan.
Jinoyat obyektiv tomondan O`zbekiston Respublikasiga kirish
harakatidanamoyon bo`lmoqda.
O‘zbekiston Respublikasidan chiqish va unga kirish deganda, transport
vositasi (avtomashina, kema, samolyot, velosiped, ot va boshqa mexanik va
transportning boshqa turlari) yordamida davlat chegarasini kesib o‘tish tushuniladi.
Jinoyat subyektiv tomondan to‘g‘ri qasd orqali sodir etiladi. Shaxs o‘z
harakatlarining noqonuniyligini biladi, yaʼni O‘zbekiston Respublikasi hududini
hujjatsiz, soxta hujjatlardan foydalangan holda yoxud tegishli ruxsatnomasiz kesib
o‘tayotganligini anglaydi va buni xohlaydi.
Jinoyat subyekti- O‘n olti yoshga to‘lgan, O‘zbekiston Respublikasi
fuqarosi, fuqaroligi bo‘lmagan shaxs yoki chet el fuqarosi bo‘lishi mumkin. Ushbu
qilmishda subyekt E.Davronov.
Kazusimizda Tergovchi E.Davronovning harakatini JKning 25-moddasi va
223-moddasi 1-qismi bilan, yaʼni qonunga xilof ravishda O‘zbekiston
Respublikasiga kirishga suiqasd deb kvalifikatsiya qilganligi aytilgan. Savol
tug`iladi: suiqasd o`zi nima va ushbu jinoyatda suiqasd mavjudmi?
Suiqasd jinoyat sodir etishning bosqichi hisoblanadi.
13. 13
O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 25- moddasining 2- qismiga
ko`ra:
«Qasddan sodir etiladigan jinoyat boshlanib, shaxsga bog‘liq bo‘lmagan
holatlarga ko‘ra oxiriga yetkazilmagan bo‘lsa, jinoyat sodir etishga suiqasd deb
topiladi».
Suiqasd – bu jinoyat sodir etishga bevosita yo‘naltirilgan hamda shaxsga
bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra oxiriga yetkazilmagan qasddan sodir etilgan
harakat (harakatsizlik)dir.8
Demak. Suiqasdda shaxs jinoyat yo`naltiriladi, suiqasdning asosiy sharti
uning shaxsga bog`liq bo`lmagan holda jinoyatning oxiriga yetmaganligidir.
Bunda jinoyat boshlanadi, jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan ijtimoiy
munosabatlar xavf ostida qo`lladi va JKning Maxsus qismi normalarining
dizpozitsiyasining ma`lum qismi bajariladi. Lekin shaxsga bog`liq bo`lmagan
holda jinoiy harakat oxiriga yetmay qoladi.
Jinoyat sodir etish bosqichlari quyidagilardan iborat:
1) Jinoyat sodir etishga tayyorgarlik ko`rish;
2) Jinoyatning obyektiv tomonini bajarish;
3) Jinoyatning tamom bo`lishi va ijtimoiy xavfli oqibatning kelib
chiqishi.
Tayyorlargarlik ko`rish va suiqasd qilish ya`ni jinoyatning obyektiv tomonini
bajarish tamom bo`lmagan jinoyatlar turkumiga kiradi.
Tamom bo‘lmagan jinoyat (tayyorgarlik ko‘rish va suiqasd) konkret
jinoyat tarkibi belgilarida nazarda tutilgan xatti-harakatlarni to‘liq bajarmaslik yoki
jinoiy oqibatlarni keltirib chiqarmaslik bilan tavsiflanadi.
Tamom bo‘lgan jinoyat sodir etilgan qilmishda konkret jinoyat
tarkibining qonunda nazarda tutilgan barcha belgilari mavjudligi bilan tavsiflanadi.
Kazusimizda aytilishicha, E.Davronov O`zbekiston kirishni maqsad qilgan
va kirgan ham. jinoyat davlat chegarasi kesib o‘tilayotgan vaqtdan
boshlab tugallangan hisoblanadi.
Quyidagilar davlat chegarasini kesib o‘tish vaqti deb topiladi:
- aybdor faktik jihatdan davlat chegarasini kesib o‘tishi yoki o‘tmasligidan
qatʼi nazar, davlat chegarasi orqali o‘tkazish punktlari nazoratidan muvaffaqiyatli
o‘tish. Masalan, samolyot uchishiga qadar shaxs tomonidan aeroport chegara
nazoratidan o‘tish tugallangan jinoyat deb topiladi. Xuddi shunday holatda shaxs
o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra chegara nazoratidan o‘ta olmagan
8Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2-
nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018.
– 441 bet
14. 14
hollarda, uning harakatlari O‘zbekiston hududiga g‘ayriqonuniy kirish yoki undan
chiqishga suiqasd qilish deb kvalifikatsiya qilinishi lozim;
- davlat chegarasi orqali o‘tkazishning belgilangan punktlaridan tashqarida
davlat chegarasi chizig‘i (tegishli yuza)ni faktik jihatdan kesib o‘tish.9
Bundan kelib chiqadiki, E.Davronovning jinoyati qonunga xilof ravishda
O‘zbekiston Respublikasiga kirishga suiqasd emas, balki qonunga xilof ravishda
O‘zbekiston Respublikasiga kirishdir.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, E.Davronivning harakatlarini
jinoyat deb topish uchun jinoyat tarkibi mavjud. Shuningdek, uning jinoyati tamom
bo`lmagan jinoyat emas, balki tamom bo`lgan jinoyatdir.
9Rustamboev M.X. Oʼzbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga sharh. Maxsus qism.
15. 15
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:
I. Normativ-huquqiy hujjatlar:
I.1. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Qonun hujjatlari
maʼlumotlari milliy bazasi, 05.09.2019 y., 03/19/563/3685-son.
I.2.O`zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi. Qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi, 05.10.2020-y., 03/20/640/1348-son
II.Asosiy darsliklar va o'quv qo'llanmalar:
II.1. Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi.
Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2-nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan –
T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441
bet
II.2.Жиноятҳуқуқи. Умумийқисм. Олий ўқув юртлари учун дарслик.
(М. Усмоналиев.—Т., «Янгиаср авлоди», 2010, бет.)
II.3.Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. М.,
2001, стр.60.
I.4. КочоиС.М. Уголовноеправо. Общая и Особенная части:Учебник.
Краткий курс. — М., 2009. — с.
I.5. Якубов А.С. Теоритическиепроблемқформирования правовой
основы учения о преступленый: предпосылки, реальность,перспективы. –
Т.: Академия МВД, 1996. 95-с.
I.6. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi – T.:”Yuridik adabiyot
publish”, 2020y.- 512 b.
III.Qo'shimcha adabiyotlar:
III.1. Катта юридик луғат./ А.Я. Сухарев, В.Е. Крутских таҳрири остида
III.2. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksiga sharhlar. Umumiy qism. “ILM
ZIYO” nashriyot uyi, 2006-yil.
16. 16
IV. Foydalanilgan elektron saytlar:
IV.1. https://lex.uz/
IV.2.www.nrm.uz
IV.3. www.duma.gov.ru
IV.4.www.mgimo.ru
IV.5. www.elibrary.ru
