2. •
Մովսես Խորենացի (մոտ 410թ. – մոտ 490թ.),
Ոսկե Դարի գրող-պատմիչ, մեկնիչ,
բանաստեղծ, թարգմանիչ, իմաստասեր,
աստվածաբան, համարվում է հայ
միջնադարյան պատմագրության
ամենակարկառուն դեմքը՝ Պատմահայրը։
Նրա «Պատմություն Հայոց» աշխատությունը
միջնադարում եղել է ազգային
ինքնաճանաչման, քաղաքականհայրենասիրական դաստիարակության
ուսումնական ձեռնարկ։ Հայ սերունդները
ակնածանքով ու երախտագիտությամբ են
հիշել Խորենացուն, մեծարել նրան
«Պատմահայր», «Մեծն Մովսես»,
«Քերթողահայր»,«Տիեզերահռչակյալ» և այլ
պատվանուններով։Խորենացու մասին
կենսագրական տեղեկությունները քիչ են։
Դրանց մեծ մասը հաղորդում է ինքը՝
հեղինակը, իր «Հայոց պատմության» մեջ
պատահական կերպով։ Մովսես Խորենացին
ծնվել է 5-րդ դարի սկզբին՝ մոտ 410-415 թթ,
ենթադրաբար՝ Տարոն գավառի Խորնի կամ
Խորոն գյուղում, մեկ այլ վարկածով՝ Սյունիքի
Հաբանդ գավառի Խորեա(ն) գյուղում։
Ենթադրվում է, որ 15-16 տարեկան
հասակում, այսինքն մոտ 427 թ, նա
ուղարկվում է Վաղարշապատ։
3. • Փավստոս Բյուզանդ, Բուզանդ, գրաբար՝ Փաւստոս կամ Փօստոս
Բիւզանդացի (ծննդյան և մահվան թթ. անհայտ), հայ պատմագիր
(IV կամ V դ.)։Որոշ ուսումնասիրողներ Փավստոս Բուզանդին
նույնացնելով հայոց կաթողիկոս Ներսես Ա Մեծի խորհրդական
հույն եպիսկոպոս Փավստոսին, կարծում են, որ նա իր
«Պատմություն Հայոց» երկը գրել է IV դ. վերջին, հունարեն, իսկ V
դ. այն թարգմանվել է հայերեն։ Այլ հայագետներ Փավստոս
Բուզանդին համարում են հայ, իսկ նրա երկը՝ գրված հայերեն, V դ.
երկրորդ կեսին, որի հեղինակն իբր իր գիրքը վերագրել է
նկարագրված դեպքերի ժամանակակից հույն հոգևորական
Փավստոսին։ Ղազար Փարպեցին Փավստոս Բուզանդին դիտելով
որպես հայոց պատմության երկրորդ գրքի (317-387թթ.
ժամանակաշրջանի պատմության) հեղինակի, նրա երկում
հանդիպող թերությունները վերագրում է հետագա թերուս
մարդկանց (հայոց պատմության առաջին գրքի (290-330թթ.
ժամանակաշրջանի պատմության) հեղինակն է Ագաթանգեղոսը)։
Մինչև XIX դ. վերջին քառորդը Փավստոս Բուզանդի
«Պատմություն Հայոցը» համարվել է նվազ վստահելի աղբյուր։
4. •
«Պատմություն Հայոց»ի ստեղծման
թվականը և հեղինակի հարցը
գիտական լուրջ վեճերի առարկա է։
Ինքը՝ Ագաթանգեղոսը, իր գրքի
առաջաբանում իրեն ներկայանում է
որպես լատիներենի և հունարենի
գիտակ հռոմեացի, որն արքունի
քարտուղարի պաշտոնով եկել է
Հայաստան և Տրդատ Գ-ի հրամանով
գրել իր Պատմությունը։ Հիմնվելով
այդ տեղեկության վրա՝ որոշ
ուսումնասիրողներ գտնում են, որ
«Պատմություն Հայոց»-ը սկզբնապես
գրված է եղել IV դարում հունարեն և
միայն հայ գրերի գյուտից հետո
թարգմանվել և խմբագրվել է հայերեն
հայ առաջին թարգմանիչների կողմից
(Կորյուն և այլք)։ Օտարազգի և հայ
մի շարք այլ գիտնականների
կարծիքով՝ երկի բնագիրը հայերենն
է, այն ստեղծվել է V դ. սկզբներին՝
վերագրվելով IV դ. ապրած
մտացածին հեղինակի։
5. Ղազար Փարպեցի (մոտ 442–VI դ. սկիզբ), հայ պատմիչ։ Մերձավոր
կապ է ունեցել Մամիկոնյան նախարարական տան հետ։ Ավարայրի
ճակատամարտից հետո նրանց հետ տեղափոխվել է
Ցուրտավ(Վրաստան)։Նախնական կրթությունն ստացել է Աշուշա
բդեշխի պալատում, խաղընկերոջ՝ ապագա մարզապան Վահան
Մամիկոնյանի քեռու՝ Աղան Արծրունու վերահսկողությամբ։ Մոտ
465-470–ին ուսանել է Բյուզանդիայում։ Վերադառնալով՝
հաստատվել է Կամսարականների նախարարական տիրույթում՝
Շիրակում, զբաղվել ուսումնա–կրթական գործերով։ 484-486–ին եղել
է Սյունիքում։ 486–ին մարզպան դարձած Վահան Մամիկոնյանը
Ղազար Փարպեցուն կանչել է Սյունիքից և նշանակել
Վաղարշապատի վերակառուցված վանքի առաջնորդ։ Ղազար
Փարպեցին բարեկարգել է վանքի շինությունները, ստեղծել
մատենադարան, ձեռնամուխ եղել լուսավորչական աշխատանքի,
որը նրա դեմ առաջ է բերել հետադեմ հոգևորականության
թշնամությունը։
