Khunnu history

1. Хүннү ба монголчууд
20B1NUM2752 Б. Лхамжаргал

2. Агуулга:
1. Оршил
2. Хүннү нарын аж ахуй
3. Нийгмийн байгуулал
4. Соёл, зан заншил
5. Хүннүгийн гарлын тухай
6. Хэл
7. Дүгнэлт

3. Хүннү гүрний газрын зураг, НТӨ 209-НТ 93.

4. Оршил
• Хүннү нар бол Төв Азийн нүүдэлчдийн түүхнээ анх удаа МЭӨ 209
онд төр байгуулан, Монгол болоод Төв Азийн түүхэнд нэн чухал
үүрэг гүйцэтгэж тод мөрөө үлдээсэн ард түмэн юм.
• Дорно, өрнө дахины эрдэмтэд 100 гаруй жилийн турш хүннү
нарын түүхийг судлаж "Хүннү судлал" гэх салбар үүссэн. Хүннү
нарын түүх Монголын түүхийн салшгүй хэсэг мөн.
• Хүннү нарын нийгэм - эдийн засгийн байгуулал, соёл, угсаа
гарвалын асуудлыг судлах нь Монгол нутагт эртний улсууд үүсэн
бурэлдсэн, Монголчуудын угсаа гарвал, Төв Азийн иргэншилд
нүүдэлчдийн гүйцэтгэсэн үүрэг зэрэг олон асуудлыг шийдвэрлэхэд
аль нэг хэмжээгээр нэмэр болох юм.

5. Хүннү нарын аж ахуй
• Хүннү нар голлон нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэхийн зэрэгцээ гөрөө
хийж, тариалан эрхлэж байсан бөгөөд мал хувийн өмч байжээ.
Байгаль цаг уурын нөхцөлийн нөлөө аж ахуйд тусч, түүнтэй
уялдан нийгмийн байгуулал өвөрмөц байсан.
• Малын олонх нь адуу, үхэр, хонь, ямаа бөгөөд этгээд мал гэвэл
тэмээ, илжиг, луус, куайти, таоту, таньси юм.
• Нохой: Бие томтой, 4 хөл хүчтэй, түрмэл цээжтэй, догшин
• Цагаан идээ: Сүү, айраг, тараг, бяслаг, ааруул, нэрмэл архи
• Ан: Тусдаа болон олуулаа булга, үнэг, дорго зэргээр худалдаа
• Тариалан: Хар будаа, арвай, улаан буудай

6. • Тэрэг: Хүннүгээс өмнө үүссэн. Нүүх, аян хийх, шаньюй залрахад
хэрэглэдэг байсан. 2 дугуйтай хөнгөн тэрэг, 4 дугуйтай том тэрэг
• Суурин: Цөөхөн суурин Орхон, Хэрлэн, Туул, Сэлэнгийн саваар
байсан.
• Сууц: Эсгий гэр мөн гэр тэрэг байжээ.
• Гэрийн үйлдвэрлэл: Урчууд эмээл, гэр тэрэг, ваар сав, алт, мөнгө
хүрэл, төмөрчин, хатгамал, зээгт наамал
• Худалдаа: МАА бүтээгдэхүүн, ангийн үс, зоос
• Сонгодог хэлбэрийн нүүдлийн мал аж ахуй гэж таван төрлийн
малыг маллагааны нарийн технологийн үндсэн дээр
цогцолбороор үржүүлэн, аж ахуйн үндсэн салбар болгон
ашиглахын хамт ан, зарим талаар багахан тариаланг туслах
чанарын аж ахуйн хэлбэрээр эрхэлдэг нүүдэлчдийн аж ахуй юм.

7. Нийгмийн байгуулал:
• Гүрний гол хэсгийг шаньюй, зүүн, баруун гарыг ван захирна. Аравтын тогтолцоотой
бөгөөд 24 түмтээс бүрдсэн төр, засаг захиргааны зохион байгуулалттай.
• Зүүн, баруун сэцэн ван, зүүн, баруун гули ванг дөрвөн эвэртэн ван, зүүн баруун их
жанжин, зүүн, баруун их дүвэй, зүүн, баруун их данху ванг үургаан эвэртэн ван
хэмээнэ. 14 түмтийн дарга нь жижиг ван, зүүн баруун гудухоу юм.
• Газар: Улсын өмч газар, малын бэлчээр. *Газар мал* бол үйлдвэрлэлийн үндсэн
хэрэгсэл мөн.
• Гэр бүл: Моногам, тэтгэх гэрлэлт (левират)
• Хэв хууль: Бичмэл бус, хориглох заншилд тулгуурласан, феодалын хэв шинжтэй.
• Шүтлэг: Бөө, мэс шүтлэг
• Гадаад харилцаа: ангич шинжтэй

8. Соёл, зан заншил:
• Бичиг: Яс сийлэн модоор ороон, олон түшмэд тэмдэглэлцэх, илгэн дээр
хөндлөнгөөр бичдэг, армей бичгээс зээлдэж авсан бичиг, орхон-енисейн
бичиг, согд бичиг
• 12 жил: Дундад Азийн нэг орноос зээлдэж хэрэглэсэн
• Дуу, хөгжим: Уртын дуу байсан учир монгол угсаатан мөн, цуур, кунхоу-хуур,
хүүрэг, бийваа, лимбэ хөгжимтэй байсан.
• Аман зохиол: домог, зүйр үг,
• Зан заншил, зан үйл: Оршуулга, зүүн тал эрхэм, гэзэг, энгэсэг, ширэн завь
• Тоглоом, наадам: Нум сум, морь тэмээ уралдуулах, бөх барилдах, бөмбөг
• Урлаг: Зээгт хатгамал, цутгамал хүрэл цоолбор ялтас, мөнгө, алтан чимэглэл,
мод, яс, эвэр сийлбэр, зураг, хадны зураг, ширдэг

9. Хүннүгийн гарлын тухай:
• Хүннүгийн өмнөх аймгууд: Гуйфан аймаг (XVI-XI), вэйфан, гуньи (XI-III),
сяньюнь (МЭӨ 823), нохой жун, умард ди. Дөрвөлжин булш-5 хошуу
малтай нүүдэлчид.
• Антропологийн мэдээ: Хүннүгийн булшнаас гарсан хүний яс-хүннү нар
монгол угсаатан мөн.
• Хувцас: Дээл буруу энгэртэй
• Хүннү, сяньби: Хүннүгийн хуянь, сяньбийн тоба овог хоорондоо худ
ургийн холбоотой байсан ба тоба нар бол хүннүгийн удам.
• Хүннү, жужан: Жужан бол хүннүгийн удам мөн.
• Хүннү, цзеху: Цзе нар бол хүннү аймаг бус, Дундад Ази хавийн
европжуу хүмүүс.

10. • Хүннү, түрэг: Зан заншил, зан үйл өөр. Оршуулгын зан үйл, хаан
суулгах ёслол. Хүннү бол түрэг угсаатан биш. Якутууд
• Хүннү, монголчууд: Аж ахуй, нийгэм төрийн байгуулал, эдийн ба
оюуны соёлын угсаатны шинжийг харуулах бүх гол зүйлээр ижил.
Тобагийн түүх бичлэгийн уламжлалыг монголчууд залгамжлан
авсан.
• Хүннү, хунн нар: Угсаатны хувьд 2 өөр ард түмэн. Хунн, эфталит
(цагаан хунн, хуна), хүннү нар 3 өөр угсаатан мөн.

11. Хэл:
• Хэл тухайн ард түмний түүх, түүний бусад ард түмэнтэй тогтоосон
холбоосны шинж, байдал, түүний угсаатны нэгдлийн түвшинг үргэлж
тусгадаг.
• Угсаатны нэр: Байлдан дагуулагчийн угсаатны нэр нь эзлэгдсэн ард
түмний нэр болох нь олонтой. “сюнну” – “кун” – хэрцгий боол
• Хүний нэр: Овог, шинэ нэр байхгүй, цээрлэдэггүй хувийн нэртэй.
Тоумань-түмэн, Хүннү “дан-тан” МНТ-нд “ан” төгсгөлтэй хүний нэр
олон ажээ.
• Албан тушаалын нэр: Гудухоу-хутаг, шаньюй, тучи, яньжчи
• Хүннү нарт холбогдмоор үгс: ма-морь, кэ-гүү монгол үгс тул хүннүгийн
өвөг аймгийн үед хятад хэлэнд орсон хүннү үг

12. Утга нь тодорхой хүннү үгс:
1. Шаньюй: Гуан да-өргөн уудам, дархан
2. Яньчжи би эчжи: эхнэр, эмэгтэй, хатан
3. Чэнли: тэнгэр
4. Гуту: хүү
5. Оуто: Хилийн харуул, цайз, хашаа, ордон, сууц
6. Жоти: сяо-хөвгүүн
7. Туци: сянь-сэцэн, түшээ
8. Цзинлу: Хянгар (хутга)

13. 9. Цзюй цы: Гунчжу-гүнж, эхнэр, хүүхэн, гэргий
10. Доу ло: Чжун-булш, дов, байшин, тур
11. Куайти: Луус
12. Таньси: Тахь, зэрлэг адуу
13. Таоту: Чихтий, хулан
• Хүннү улсын үндсэн хүн амын хэл нь монгол хэл байжээ гэж
дүгнэж болмоор.

14. Дүгнэлт:
• Хүннү нарын нүүдлийн мал аж ахуйн малын толгойн тоо, сүргийн
бүрэлдэхүүн, бүтээгдэхүүний ерөнхий байдал, малыг маллах ба
аж ахуйд хэрэглэх арга хэлбэр, түүнтэй холбогдсон тоног хэрэгсэл,
туслах чанарын аж аж ахуйн төрөл зэргийг үзэхэд сонгодог
хэлбэрийн нүүдлийн мал аж ахуйн шатанд бүрэн орсон байна.
• Хүннү нарын нийгмийн үйлдвэрлэлийн үндсэн хэрэгсэл өмч, хэв
хууль, анги, давхраа мөлжлөгийн хэлбэр, төрийн аппарат, эдийн
ба утга соёлын ангич шинж зэргийг нягтлахад Хүннү улс бол түрүү
феодалын улс мөн гэсэн дүгнэлтэнд хүргэж байна.

15. Дүгнэлт:
• Тэдний аж ахуй нь анги үүсгэх маягийн бөгөөд сонгодог хэлбэрийн нүүдлийн
мал аж ахуй байсан, хүннүгийн нийгэм нь түрүү феодализмын хөгжлийн
шатанд орсон, хүннү нарт тухайлсан угсаатны шинж бүрэн бүрдсэн тул
тэднийг мөн эртний нүүдэлчид гэж нэрлэх нь онолын хувьд зөв юм.
• Хүннү нар бол монгол угсаатан мөн болох нь уугуул нутаг, малын үүлдэр,
сүргийн бүрэлдэхүүн, нийгмийн байгуулал, эдийн ба утга соёлын талын
угсаатны шинж заншил, зан үйлийн өвөрмөц онцлог, антропологийн шинж,
хүннү хэлний үгийн үндсэн сангийн утга тодорхой зарим үгсийн хэлний
хамаадал, угсаатны түүхийн мэдээ зэрэг цогцолбор үзүүлэлтээр тов тодхон
харагдаж байна.
• Хүннү улс бол монголчуудын анхны төр мөн.
• Хүннү, сяньби, жужан бол монгол угсаатан мөн.
• Монгол орон бол бүр Хүннүгийн үеэс эхлэн нийгэм-эдийн засгийн
хэлбэршлийн тусгай бүрдэл болж хөгжсөөр ирсэн.

16. Ашигласан ном зүй:
• Сүхбаатар, Г. 2000. Хүннү нарын аж ахуй, нийгмийн байгуулал,
соёл, угсаа гарвал. Улаанбаатар.
• Монгол улсын түүх. 2017. МУИС Пресс Хэвлэлийн газар.

17. Анхаарал хандуулсанд
баярлалаа