2. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia.

___________________________________________________________________________
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Olga Bielan
Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu
żucia 322[01].O1.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
lek. dent. Alicja Jędrzejczyk
lek. med. Ewa Rusiecka
Opracowanie redakcyjne:
mgr Olga Bielan
Konsultacja:
mgr inż. Halina Śledziona
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[01].O1.02
„Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu asystentka stomatologiczna.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Podstawowe pojęcia anatomiczne. Komórki, tkanki, układy organizmu
człowieka
4.1.1. Materiał nauczania
4.1.2. Pytania sprawdzające
4.1.3. Ćwiczenia
4.1.4. Sprawdzian postępów
8
8
8
24
25
28
4.2. Budowa układu kostno-stawowego narządu żucia. Mięśnie głowy
4.2.3. Ćwiczenia
29
29
32
32
34
4.3. Rola jamy ustnej w fizjologii narządu żucia
4.3.3. Ćwiczenia
35
35
38
38
39
4.4. Budowa i fizjologia narządu zębowego.
Metody znakowania zębów
4.4.3. Ćwiczenia
40
40
43
43
46
4.5. Podstawowe czynności i procesy fizjopatologiczne narządu żucia, stany
patologiczne i choroby twardych tkanek zęba
4.5.1 Materiał nauczania
4.5.2 Pytania sprawdzające
4.5.3 Ćwiczenia
4.5.4 Sprawdzian postępów
47
47
49
50
52
4.6. Etiologia i profilaktyka próchnicy zębów
4.6.3 Ćwiczenia
53
53
58
59
60
4.7. Etiologia i profilaktyka chorób przyzębia
4.7.3. Ćwiczenia
61
61
65
66
67

3
4.8. Wady ortodontyczne
4.8.2. Ćwiczenia
68
68
71
72
73
5. Sprawdzian osiągnięć 74
6. Literatura 79

4
1. WPROWADZENIE
Poradnik pomoże Ci w opanowaniu podstawowych umiejętności dotyczących
charakteryzowania budowy, fizjologii i patologii narządu żucia w pracy asystentki
stomatologicznej.
W poradniku zamieszczono:
− wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,
− cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
− materiał nauczania, „pigułkę” wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania
treści jednostki modułowej,
− zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści,
− ćwiczenia, które pomogą zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
− sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań, pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności
z zakresu tej jednostki modułowej,
− literaturę uzupełniającą.
W podrozdziałach Materiał nauczania treści kształcenia zostały zaprezentowane
w sposób ogólny. Podany zakres wiadomości powinien być wystarczający do osiągnięcia
celów kształcenia niniejszej jednostki modułowej, ale możesz poszerzyć wiadomości
o wskazaną literaturę.
Z podrozdziałem „pytania sprawdzające” możesz zapoznać się przed przystąpieniem do
poznawania treści materiału, poznając wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po
przyswojeniu wskazanych treści, odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej
gotowości do wykonywania ćwiczeń. Możesz także sprawdzić stan swojej wiedzy, która
będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń po zapoznaniu się z materiałem nauczania.
Zamieszczone w poradniku ćwiczenia mają na celu wyrobienie nawyku rzetelności,
dokładności i systematyczności w pracy – umiejętności niezbędnych podczas pracy
w zawodzie asystentki stomatologicznej.
Po wykonaniu ćwiczeń masz możliwość sprawdzenia poziomu swoich postępów
odpowiadając na pytania podane w podrozdziale „sprawdzian postępów”. W tym celu
powinieneś zakreślić odpowiedzi, wstawiając X w miejscu pod słowem:
− TAK – jeżeli twoja odpowiedź na pytanie jest pozytywną,
− NIE – jeżeli twoja odpowiedź na pytanie jest negatywną.
Zakreślenia pod NIE wskazują luki w Twojej wiedzy i zarazem informują jakich treści
jeszcze nie poznałeś. Musisz do nich powrócić.
Poznanie przez Ciebie wszystkich wiadomości dotyczących charakterystyki budowy
fizjologii oraz patologii narządu żucia będzie stanowiło dla nauczyciela podstawę
przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomości i ukształtowanych
umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży się zestawem zadań testowych zawierającym
różnego rodzaju ćwiczenia.

5
Schemat układu jednostek modułowych
322[01].O1
Podstawy działalności zawodowej
322[01].O1.01
Przestrzeganie przepisów
bezpieczeństwa i higieny
pracy, ochrony
przeciwpożarowej
oraz ochrony środowiska
322[01].O1.04
Nawiązywanie
i utrzymywanie kontaktów
międzyludzkich
322[01].O1.02
Charakteryzowanie
budowy, fizjologii
i patologii narządu żucia
322[01].O1.03
Stosowanie leków
w leczeniu chorób jamy
ustnej
322[01].O1.05
Przestrzeganie przepisów
prawa i zasad ekonomiki
w ochronie zdrowia

6
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− korzystać z różnych źródeł informacji,
− korzystać z technologii informacyjnej,
− wykonywać prace zgodnie z zasadami bhp,
− obsłużyć urządzenia techniczne,
− obsługiwać komputer na poziomie podstawowym,
− pracować w grupie i indywidualnie.
− obserwować i wyciągać wnioski z obserwacji
− wykazywać aktywność w dochodzeniu do wiedzy i umiejętności
− brać czynny udział w ćwiczeniach i dyskusji.

7
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− posłużyć się podstawową terminologią anatomiczną,
− rozróżnić tkanki, narządy i układy organizmu człowieka i dokonać ich ogólnej
charakterystyki,
− scharakteryzować budowę układu stomatognatycznego,
− scharakteryzować budowę układu kostno-stawowego narządu żucia,
− scharakteryzować mięśnie układu stomatognatycznego,
− scharakteryzować budowę i wyjaśnić rolę układu naczyniowego narządu żucia,
− scharakteryzować budowę anatomiczną ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego,
− scharakteryzować topografię, fizjologię nerwów czaszkowych,
− dokonać klasyfikacji narządów zmysłów i określić ich rolę dla organizmu,
− określić rolę układu dokrewnego,
− wyjaśnić rolę hormonów dla organizmu człowieka,
− scharakteryzować budowę jamy ustnej i wyjaśnić jej rolę w fizjologii narządu żucia,
− scharakteryzować narząd smaku i określić funkcje śliny,
− scharakteryzować budowę narządu zębowego,
− dokonać podziału morfologiczno-czynnościowego zębów,
− określić cechy i różnice zębów mlecznych oraz stałych,
− scharakteryzować budowę histologiczną zębów,
− scharakteryzować dwupokoleniowość zębów,
− określić systemy znakowania zębów,
− scharakteryzować budowę morfologiczną i topografię przyzębia,
− rozróżnić podstawowe procesy fizjopatologiczne organizmu człowieka i określić ich
wpływ na powstawanie chorób,
− scharakteryzować zmiany morfologiczno-czynnościowe organizmu człowieka,
zachodzące w procesie starzenia,
− scharakteryzować stany patologiczne narządu żucia,
− rozróżnić choroby twardych tkanek zęba,
− scharakteryzować objawy i sposoby zapobiegania chorobom przyzębia,
− określić sposoby zapobiegania wadom ortodontycznym,
− określić przyczyny i scharakteryzować objawy urazów narządu żucia.

8
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Podstawowe pojęcia anatomiczne. Komórki, tkanki, układy
organizmu człowieka
Anatomia jest najstarszą nauką biologiczną, zajmuje się badaniem budowy ciała
w ujęciu mikroskopowym (histopatologia) oraz makroskopowym (anatomia opisowa
i topograficzna).
Antropotomia (anthropos–człowiek) – anatomia człowieka.
W zależności od sposobu przedstawiania budowy organizmu antropotomia dzieli się na:
1. Anatomię opisową czyli systemową:
– przedstawia ona budowę ciała ludzkiego według układu narządów, z których składa
się organizm.
2. Anatomię topograficzną:
– bada wzajemne stosunki między narządami w odniesieniu do części ciała.
3. Anatomię plastyczną
– zajmuje się ona kształtem ciała i proporcjami pomiędzy różnymi jego częściami oraz
tymi układami, które zmieniają kształt i ułożenie tych części ciała a więc głównie
układu kostnego i mięśniowego.
4. Anatomię czynnościową:
– obejmuje budowę ciała z czynnościowego punktu widzenia.
Wyróżnia się także :
– anatomię człowieka żywego (anatomia rzutów),
– anatomię powierzchni,
– anatomię rentgenowską,
– anatomię chirurgiczną (anatomia stosowana i anatomia kliniczna).
Histologia (histos – tkanka, logos – wiedza, nauka).
Histologię dzielimy na:
1. Cytologię (cellula – komórka) – nauka o komórce.
2. Histologię ogólną – nauka o tkankach.
3. Histologia szczegółowa (anatomia mikroskopowa) – nauka o budowie narządów.
Obecnie histologia przestała być wyłącznie nauką opisująca wyłącznie budowę komórek,
tkanek i narządów. Z dyscypliny tej powstały dwa nowe kierunki: histofizjologia zajmująca
się badaniem związku pomiędzy budową tkanek a jej czynnością oraz histochemia zajmująca
się zawartością i rozmieszczeniem związków chemicznych w strukturach narządów i ich
udziałem w procesach życiowych.
Rozwojem organizmu zajmuje się nauka zwana ontogenezą (on, ontos – byt, Genesis –
pochodzenie). Dzieli się ona na:
1. Embriologię (embrion – zarodek) – zajmuje się rozwojem w okresie zarodkowym
i płodowym.
2. Postembriologię (egzogenezę) – obejmującą okres po urodzeniu.

9
Fizjologia (physis – natura, przyroda) – zajmuje się czynnością ustroju żywego. Stanowi
zbiór praw czynnościowych, jakim podlega żywy organizm oraz poszczególne jego układy,
narządy, tkanki i komórki.
Patologia nazwa przedmiotu wywodzi się z połączenia dwóch słów greckich: (patos –
cierpienie, logos – nauka). Jest to nauka o chorobie; zajmuje się całością zjawisk
czynnościowych i morfologicznych, składających się na proces chorobowy. Podstawowymi
zadaniami patologii są: badanie istoty choroby, przyczyn i warunków ich rozwoju oraz
zejścia.
Rozwój patologii sprawił, że w chwili obecnej wyodrębniły się dwa podstawowe jej
działy:
1. Patofizjologia – bada czynności życiowe chorego ustroju w celu poznania podstawowych
praw rządzących powstawaniem, przebiegiem i zejściem procesów patologicznych.
2. Anatomia patologiczna (patomorfologia) – opisuje zmiany chorobowe i wiąże je
z zaburzeniami czynnościowymi.
Ogólna budowa komórki
Komórka (cellula, cytus) – to najdrobniejsza cząstka organizmu zdolna do samodzielnego
wykonywania zasadniczych funkcji życiowych, będącą podstawowa jednostką
morfologiczno-czynnościową ustroju. W budowie komórki wyróżniamy trzy zasadnicze
części: jądro, cytoplazmę wraz z jej organellami i błonę komórkową.
Jądro komórkowe – jest wyodrębnioną struktura oddzielona od cytoplazmy błoną
jądrową. Większość komórek zawiera pojedyncze jądro o kształcie kulistym, owalnym lub
pałeczkowatym, niekiedy nieregularnym, o różnej wielkości w poszczególnych rodzajach
komórek. Każde jądro zawiera materiał genetyczny, kwas dezoksyrybonukleinowy (DNA),
który determinuje specyficzne cechy morfologiczne i biochemiczne danej komórki i reguluje
jej aktywność metaboliczną. W skład jądra komórkowego wchodzą:
– chromatyna,
– jąderko,
– plazma jądrowa (karioplazma),
– otoczka jądrowa.
Chromatyna jest głównym składnikiem jądra komórkowego i jest forma istnienia
chromosomów w okresie między podziałowym.
Jąderko – stanowi skupienie kwasu RNA (rybonukleinowego), który jest przesuwany
do cytoplazmy spełnia rolę przenośnika odpowiednich aminokwasów z cytoplazmy
do rybosomów, gdzie jest syntetyzowane.
Otoczka jądrowa – składa się z dwóch błon: zewnętrznej, przylegającej bezpośrednio do
cytoplazmy i wewnętrznej, przylegającej do karioplazmy. W porach otoczki jądrowej
następuje zespolenie zewnętrznej i wewnętrznej błony jądrowej.
Jądro kieruje procesami przemiany materii, replikuje chromosomy i reguluje czynności
zachodzące w cytoplazmie.
Cytoplazma – stanowi wewnętrzne środowisko komórki, pełni czynność podporową
i integrująca składniki strukturalne w obrębie komórki. W zależności od stopnia złożoności
budowy w cytoplazmie można wyróżnić organelle pierwotne: błony, rybosomy, mikrotubule,
filamenty oraz organelle złożone: siateczka śródplazmatyczna, aparat Golgiego, mitochondria,
lizosomy.

10
Siateczka śródplazmatyczna jest złożonym systemem pęcherzyków i kanalików, które
dzielą wnętrze komórki na wiele przedziałów. Taka budowa ułatwia równoczesny przebieg
różnych procesów chemicznych. Błony siateczki są strukturalnie połączone z otoczką
jądrową, z błonami aparatu Golgiego, z otoczką lizosomów i mitochondriów oraz z błoną
komórkową. Do części błon siateczki od strony cytoplazmy podstawowej przylegają
rybosomy– siateczka ziarnista lub szorstka.
Aparat Golgiego – cechuje się uporządkowanym układem równoległych, spłaszczonych
woreczków. W komórce jest zwykle kilkanaście takich układów. Aparat Golgiego sąsiaduje
zwykle z ziarnistą siateczką śródplazmatyczą. Pomiędzy nimi występują pęcherzyki
przenośnikowe. Układają się one w szereg na zewnętrznej stronie każdego układu woreczków
i ulegają połączeniu, tworząc nowy woreczek. W ten sposób kompensowana jest utrata błony,
związana z formowaniem pęcherzyków na wewnętrznej stronie układu woreczków.
Czynność aparatu Golgiego polega na gromadzeniu wydzieliny, która zostaje w nim
skondensowana. Zagęszczona wydzielina w pęcherzykach pączkujących z wewnętrznych
woreczków danego układu jest transportowana w kierunku powierzchni komórki
i wydzielana. Podczas wydzielania błona otaczająca ziarno wydzieliny ulega połączeniu
z błoną komórkową.
Rybosomy – są zbudowane z kwasu RNA (rybonukleinowego) związanego z białkiem.
Łączą się one w większe zespoły nazwane polisomami i układają się liniowo lub spiralnie.
Polisomy występują samodzielnie lub są związane z błonami siateczki śródplazmatycznej.
Są zasadniczymi cząstkami strukturalnymi zaangażowanymi w biosyntezę białek.
Mitochondria – to drobne ziarenka lub pałeczki. Każde mitochondrium jest otoczone
błoną zewnętrzną i wewnętrzną. Błona wewnętrzna ogranicza przestrzeń wypełniona
macierzą. Do macierzy wpuklają się liczne fałdy błony wewnętrznej, tworząc grzebienie.
Nowe mitochondria powstają przez podział tych, które istnieją w komórce. Mitochondria
zawierają zespół enzymów zdolnych do przeprowadzania złożonych reakcji biochemicznych,
biorą udział w procesach oddychania i produkcji energii.
Lizosomy – powstają ze specjalnej okolicy gładkiej siateczki śródplazmatycznej. Błona
lizosomowa stanowi barierę pomiędzy macierzą lizosomową zawierającą hydrolazy
a cytoplazmą podstawową. Lizosomy biorą udział w wewnątrzkomórkowym trawieniu
materiału egzogennego i endogennego.
Filamenty (mikrowłókienka)–maja budowę cienkich nici i stanowią morfologicznie
i czynnościowo różnorodną grupę. Charakterystyczne filamenty występują w komórkach
mięśniowych, nerwowych i nabłonkowych.
Mikrotubule – są cienkimi rureczkami o znacznej długości. Wchodzą one w skład
złożonych aparatów ruchowych komórki, np. rzęsek, witek, wrzeciona kariokinetycznego.
Rola mikrotubuli polega na tym, że tworzą one przestrzenna konstrukcję (szkielet komórki)
i mogą służyć jako miejsce przyczepiania się mikrofilamentów.
Błona komórkowa – osłania komórkę i reguluje wymianę substancji pomiędzy komórką
a środowiskiem. Ma ona budowę białkowo–lipidową. Wzajemny stosunek i układ tych
składników jest zmienny w różnych błonach. Białka błon są wbudowane w podwójną
warstwę lipidów i ulegają przemieszczeniom. Półpłynny mozaikowy model błony
komórkowe ma zasadnicze znaczenie dla czynności biologicznych komórki. Swoistość
powierzchni komórki i większość reakcji błony komórkowej są związane z warstwą
glikoproteidów, która osłania błonę komórkową, wiąże substancje pobierane do wnętrza

11
komórki, nadaje swoiste właściwości antygenowe powierzchniom komórkowym i przyczynia
się do zespolenia komórek. Błona komórkowa po uszkodzeniu może być odtworzona z białek
i lipidów cytoplazmy lub innych struktur białkowych.
Czynności komórki
Prawidłowa czynność komórki jest uzależniona od określonych warunków chemicznych:
tlen, pH oraz czynników fizycznych: temperatura, ciśnienie, promieniowanie. Zmiany tych
parametrów w określonych granicach nie zakłócają w sposób istotny czynności komórki,
mogą jedynie ją modyfikować. Zmiany w środowisku lub zetkniecie się z takimi czynnikami
jak: toksyny bakteryjne, chemikalia, leki powodujące zaburzenia jej czynności o różnym
nasileniu.
Wrażliwość komórki – to zdolność cytoplazmy do czynnego reagowania na bodźce
i przewodzenia stanu pobudzenia z miejsca, na które działa bodziec, na dalsze części i inne
komórki.
1. Odżywianie– komórka pobiera z otoczenia substancje. które przetwarza i wbudowuje
w cząsteczki swej cytoplazmy, zamienia na energię albo magazynuje. Pobieranie,
wewnątrzkomórkowe przemieszczanie i wydzielanie substancji przez komórkę może
odbywać się poprzez transport przez błony i transport pęcherzykowy (endocytoza,
egzocytoz). Charakterystyczna cechą i zaletą transportu pęcherzykowego jest oddzielenie
zawartości pęcherzyka od cytoplazmy komórki. Dzięki temu cytoplazma jest
zabezpieczona przez działaniem pobranych substancji, ułatwia to również ukierunkowane
przemieszczanie pęcherzyków w komórce. Endocytoza (fagocytoza, pinocytoza)
umożliwia przedostanie się substancji do komórki poprzez wpuklenie się błony
komórkowej i tworzenie pęcherzyków. Równocześnie odbywa się wydalanie z komórki
produktów chemicznych przemiany materii.
2. Przemiana materii – prowadzi do ciągłej przebudowy cząsteczek cytoplazmy i do
pomnażania jej masy. Procesy asymilacji dysymilacji zachodzą równocześnie i powinny
równoważyć się. Przemiana materii jest ściśle związana z przemianą energii i jej
zużytkowaniem, dotyczy to przede wszystkim energii chemicznej a także mechanicznej,
cieplnej i elektrycznej.
3. Ruch komórki – polega na kurczliwości wewnątrzkomórkowej oraz aktywnej zmianie
położenia komórki w stosunki do otoczenia. Każdy rodzaj ruchu komórki jest
uzależniony od energii chemicznej komórki, która w momencie skurczu zostaje
zamieniona na energię kinetyczną. Inne rodzaje ruchu dostrzegamy w specjalnych
elementach komórkowych jak: włókienka kurczliwe w komórkach mięśniowych,
ruchliwe wypustki zwane rzęskami lub migawkami, pojedyncza ruchliwa witka
plemnika, ruchliwe błonki falujące, występujące na niektórych komórkach.
4. Rozmnażanie – jest ważnym przejawem życia komórki. Komórki rozmnażają się przez
podział, w wyniku, którego komórka macierzysta dzieli się na dwie komórki potomne.
Rozróżniamy trzy rodzaje podziałów: bezpośredni, pośredni i redukcyjny.
Podział bezpośredni jest najprostszym sposobem rozmnażania. Jądro przewęża się
biszkoptowo, dzieląc się na dwie części po czym następuje podobny podział cytoplazmy.
Taki podział występuje w szybko dzielących się komórkach zarodka.
Podział pośredni – mitoza przebiega w kilku etapach prowadzących do podziału jądra
i otaczającej cytoplazmy. Podział ten dotyczy komórek somatycznych.
Podział redukcyjny – mejoza dotyczy podziału komórek płciowych (komórki jajowe
i plemniki).
Tkanka to zespół komórek o podobnych kształtach i podobnych czynnościach,
połączonych istota międzykomórkową.

12
Wyróżniamy cztery podstawowe rodzaje tkanek pierwotnych: tkankę nabłonkową,
tkankę łączną, tkankę mięśniową i tkankę nerwową.
1. Tkanka nabłonkowa – okrywa powierzchnię ciała, pokrywa wewnętrzne powierzchnie
narządów i jam ciała oraz tworzy wszystkie gruczoły. Wyróżniamy nabłonek
jednowarstwowy płaski, który występuje wewnątrz naczyń (śródbłonek), w opłucnej,
w otrzewnej, w osierdziu oraz nabłonek jednowarstwowy pośredni, który zawiera
komórki niskie, stożkowate i wysokie mające zwykle rzęski. Występuje w jamie nosowej,
w tchawicy, w oskrzelach i jamie bębenkowej. Nabłonek wielowarstwowy ma
różnokształtne komórki tworzące kilka warstw, z,których dolna przylega do tkanki
łącznej pod nabłonkiem. Nabłonek wielowarstwowy płaski zawiera komórki, które
w warstwie zewnętrznej mogą ulegać rogowaceniu. Występuje w skórze, w błonie
śluzowej jamy ustnej, gardła, przełyku, pochwy. Wytwarzają się z niego włosy i
paznokcie.
Nabłonek gruczołowy występuje we wszystkich gruczołach, które dzielimy na
wewnątrzwydzielnicze–jednokomórkowe i wielokomórkowe z przewodem
wyprowadzającym (cewkowe, pęcherzykowe i mieszane) oraz wewnątrzwydzielnicze
(dokrewne) – produkujące hormony.
Tkanka nabłonkowa w zależności od położenia pełni następujące czynności:
– obronną (skóra),
– wydzielniczą (gruczoły),
– wchłaniania (skóra, błona śluzowa przewodu pokarmowego),
– oczyszczania powietrza (drogi oddechowe),
– wrażliwości na bodźce (zakończenia nerwów w skórze, w jamie ustnej, w nosie).
2. Tkanka łączna – w odróżnieniu od tkanki nabłonkowej charakteryzuje się przewagą
substancji międzykomórkowej, w której komórki rozmieszczone są luźno. Zawiera ona
trzy rodzaje włókien: kolagenowe, sprężyste i siateczkowe. Stanowi zrąb innych tkanek i
narządów.
Rodzaje tkanki łącznej:
– tkanka łączna włóknista luźna,
– tkanka łączna włóknista zbita,
– tkanka łączna siateczkowa,
– tkanka tłuszczowa,
– tkanka chrzęstna,
– tkanka kostna.
3. Tkanka mięśniowa – zbudowana jest z włókien mięśniowych połączonych
z zakończeniami nerwów ruchowych i czuciowych, na bodźce reaguje skurczem.
Wyróżniamy trzy rodzaje tkanka mięśniowej:
– tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa; występuje w obrębie mięśni
szkieletowych i ścięgien,
– tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca; występuje w mięśniu sercowym,
włókna mięśniowe mają poprzeczne ciemne wstawki i odgałęzienia. Mięsień sercowy
kurczy się niezależnie od naszej woli,
– tkanka mięśniowa gładka; występuje w narządach wewnętrznych, zawiera komórki długie
włókna mięśniowe gładkie występują pojedynczo albo łącza się w pęczki, tworząc grupy
rozsiane w tkance łącznej (skóra); mogą tworzyć warstwy różnej grubości w naczyniach,
jelitach, pęcherzu moczowym np. błony mięśniowe. Skurcz jest niezależny od naszej
woli.

13
4. Tkanka nerwowa – jest najlepiej zorganizowana tkanka w organizmie człowieka. Jest
zbudowana z komórek nerwowych, których liczbę w organizmie człowieka ocenia się na
14–15 miliardów, i swoistej tkanki łącznej zwanej tkanka glejową. Tkankę nerwową
stanowią neurony – główne komórki nerwowe, które nie ulegają po urodzeniu.
Występują w istocie szarej mózgu, w rdzeniu kręgowym, w jądrach podkomorowych i w
zwojach.
Czynności pomocnicze spełniają komórki glejowe – stwarzające środowisko neuronom
i stanowiące wyściółkę w obrębie komór, a także komórki – stanowiące osłonę aksonu
i pośredniczące w wymianie produktów przemiany materii. Są również komórki receptorowe,
np. węchowe.
Jednostką budowy tkanki nerwowej jest neuron, czyli komórka nerwowa wraz z jej
wszystkimi wypustkami. W komórce nerwowej wyróżniamy dwa rodzaje wypustek:
1. Dendryty – przewodzą pobudzenie nerwowe do komórki (krótkie, drzewkowato
rozgałęzione wypustki).
2. Neuryty – przewodzą pobudzenie od komórki.
Komórka nerwowa wytwarza z reguły tylko jeden neuryt.
Budowa neuronu
Neuron składa się z ciała komórkowego o różnych kształtach i z wypustek. Ciało
komórki zawiera neuroplazmę z organellami, jądro, błonę komórkową. Tworem neuroplazmy
są ciałka Niesla składające się z rybosomów i siateczki śródplazmatycznej. Zawierają one
kwasy nukleinowe i odgrywają ważną rolę w procesach przemiany materii i energii.
Typowymi strukturami komórki nerwowej są długie, cienkie kanaliki i włókienka, które
przechodzą do wszystkich wypustek. Spełniają one czynność podporową, stanowią tory,
wzdłuż których przepływa cytoplazma, odgrywają ważną rolę w przewodzeniu impulsów
i transporcie neurohormonów. Neuron ma jedną, dwie lub kilka wypustek..
Zespół neuronów służący do przewodzenia impulsów w tym samym kierunku nosi nazwę
drogi nerwowej (w mózgu i rdzeniu kręgowym).Rozróżniamy drogi dośrodkowe (czuciowe),
odśrodkowe( ruchowe) i kojarzeniowe (międzyodcinkowe).
Budowa i rola synapsy
Między wielokrotnie łączącymi się neuronami nie powstają nigdy zrosty, lecz kontakty
czynnościowe zwane synapsami. Mechanizm przekazywania impulsów nerwowych zawsze
jest związany z działaniem chemicznym substancji przekaźnikowych. Końcowy odcinek
włókna nerwowego ma rozszerzenie pokryte błoną przedsynaptyczną, która zawiera
pęcherzyki z pośrednikiem chemicznym. Po nadejściu impulsu substancje chemiczne
zgromadzone przy błonie przedsynaptycznej przechodzą do szczeliny synaptycznej. Stąd
dyfundują do błony posynaptycznej następnego neuronu czy innej komórki, wyzwalając
impuls przez pobudzenie receptora. Przejście mediatora przez szczelinę synaptyczną
i połączenie z receptorem błony posynaptycznej jest sprzężeniem chemiczno-elektrycznym.
Czynności tkanki nerwowej
Tkanka nerwowa tworzy układ nerwowy.
Zasadnicze jej czynności to:
1. Pobudliwość – zdolność organizmu, tkanki czy komórki do reagowania na bodźce.
2. Przewodzenie impulsów – od dendrytu do komórki i do zakończenia aksonu jest
kierunkiem fizjologicznym. Główną strefą przewodzenia fali depolaryzacyjnej jest akson.
3. Przetwarzanie i magazynowanie informacji – odbierane informacje są kodowane
w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. Informacja biegnąca w układzie nerwowym,
magazynowana jest za pomocą kodu częstości. Wiąże się z tym pojęcie świeżej i trwałej
pamięci.

14
Układy organizmu człowieka
Układy – to narządy ciała ludzkiego, przeznaczone do rozmaitych czynności
i wypełniające swe zadania łącząc się w większe lub mniejsze układy.
Układ kostno-stawowy
Układ kostny stanowi rusztowanie całego ustroju, określa jego wielkość, kształt
i wytrzymałość. Ponadto kości czaszki, kręgosłup, klatka piersiowa i miednica stanowią
osłonę chroniącą zawarte w nich narządy. Układ kostny stanowi cześć bierną narządu ruchu.
Powierzchnia zewnętrzna wszystkich kości pokryta jest zbitą tkanką łączno-okostną.
Kość ma zdolność do regeneracji (gojenie się złamań) i dostosowywania się do obciążenia
przez zmianę układu beleczek.
W obrębie układu kostnego występują: połączenia ruchome, połączenia ścisłe.
Połączenia ruchome stanowią stawy. Części składowe stawu to:
– powierzchnie stawowe ( panewka i główka, pokryte chrząstką stawowa),
– torebka stawowa złożona z warstwy zewnętrznej (błona włóknista) i warstwy
wewnętrznej (błona maziowa),
– jama stawowa,
– krążki śródstawowe i obrąbki stawowe,
– więzadła wzmacniające torebkę stawowa.
Szkielet stanowi rusztowanie ciała i decyduje o jego wielkości i kształcie. W ciele
ludzkim znajduje się 206 kości. Oprócz nich szkielet składa się z chrząstek, stawów
i więzadeł oraz szpiku kostnego. Dwie podstawowe części szkieletu to:
– szkielet osiowy, na który składa się czaszka, kręgosłup, mostek i klatka piersiowa
(żebra),
– szkielet obwodowy to kończyny górne i dolne.
Budowa kości
Kości różnią się wielkością i kształtem, często mają złożoną budowę.
Typowa kość składa się z części korowej, kości gąbczastej i jamy szpikowej.
1. Część korowa (zbita) to zewnętrzna część kości, która ma bardzo gęstą budowę i dlatego
jest bardzo twarda.
2. Kość gąbczasta stanowi wewnętrzną część kości. Ma budowę podobną do plastra miodu
lub przestrzennej siatki.
3. Jama szpikowa znajduje się w kościach długich.
Kości szkieletu dzielimy na: długie, krótkie, płaskie, różnokształtne, kości pneumatyczne.
Powierzchnia kości pokryta jest okostną. Obfituje ona w naczynia krwionośne oraz
nerwy i ich zakończenia czuciowe. Usunięcie okostnej powoduje obumieranie i rozpad kości.
Szpik kostny – to silnie ukrwiona miękka masa gąbczasta, wypełniająca wnętrze jam
szpikowych kości długich oraz małe jamki szpikowe istoty gąbczastej. Szpik czerwony,
wypełnia jamki szpikowe istoty gąbczastej kości płaskich : kości czaszki, obojczyka, mostka,
żeber, kręgów, kości miednicy i jest właściwym narządem krwiotwórczym; powstają tu
krwinki czerwone. Szpik żółty zawarty jest w kościach długich; w razie potrzeby w bardzo
krótkim czasie może przekształcić się w szpik czerwony. Stanowi on potężną rezerwę na
wypadek konieczności zwiększenia produkcji upostaciowanych elementów krwi.
Rodzaje kości:
– długie (kończyny),
– krótkie (nadgarstki, kostki),
– płaskie (czaszka, żebra, miednica),
– nieregularne (kręgi, kość krzyżowa, żuchwa).

15
Funkcje układu szkieletowego:
– stanowi rusztowanie ciała, decyduje o jego wielkości i kształcie,
– utrzymuje ciało w określonym położeniu przestrzennym,
– stanowi system dźwigni, dzięki którym przy aktywnej pracy kurczących mięśni ciało
człowieka może poruszać się, a poszczególne części mogą zmieniać swoje położenie,
– takie części szkieletu, jak czaszka, klatka piersiowa, miednica czy kanał kręgowy tworzą
mechaniczną ochronę dla narządów wewnętrznych,
– zawiera szpik kostny, w którym powstają krwinki (hematopoeza).
Chrząstka jest mocną, elastyczną tkanką, znajdującą się, np. w giętkim koniuszku nosa.
Chrząstka stawowa pokrywa i chroni powierzchnie stawowe kości.
Stawy
Ze względu na budowę stawy dzielimy na stawy z błoną maziową i stawy nieruchome.
– stawy z błoną maziową charakteryzują się obecnością niewielkiej przestrzeni lub jamy
stawowej między powierzchniami stawowymi dwóch kości tworzących staw.
Powierzchnia nośna jest pokryta chrząstką, a jama stawowa jest wyścielona błoną
maziową. Stawy te charakteryzują się większą lub mniejszą łatwością ruchu, a tworzące
ją kości są połączone za pomocą więzadeł i mięśni,
– stawy nieruchome nie zawierają jam. Kości są połączone chrząstką włóknistą. Jest to
połączenie stałe.
W stomatologii najważniejsze są stawy skroniowo-żuchwowe. Zawierają one błonę
maziową i odpowiadają za ruchy żuchwy w stosunku do kości skroniowej znajdującej się na
podstawie czaszki (połykanie, mowa i inne ruchy żuchwy).
Układ mięśniowy – mówiąc o układzie mięśniowym należy rozpatrywać głównie
mięśnie szkieletowe związane z kośćcem i będące czynną częścią układu ruchu.
Jest ich ok. 400. Kształty mięśni są różne i zależą od wykonywanych przez mięsień czynności
i ułożenia w ciele. Ze względu na kształt wyróżniamy mięśnie długie występujące w
kończynach, krótkie – otaczające kręgosłup i torebki stawowe, szerokie występujące w
ścianach jamy brzucha, klatki piersiowej i miednicy.
Funkcje układu mięśniowego
– umożliwia ruchy przemieszczania części ciała,
– umożliwia ruchy wewnętrznych części ciała np. oddychanie, połykanie, bicie serca,
przepływ płynów ustrojowych, perystaltykę,
– reguluje przepływ krwi i temperaturę ciała.
Układ pokarmowy
Funkcje:
– przygotowuje pokarm do strawienia i trawi pokarm do postaci, która może być
wykorzystywana przez komórki organizmu,
– wchłania wodę,
– wchłania składniki odżywcze,
– usuwa niestrawione resztki.
Układ pokarmowy składa się z:
– jamy ustnej, w tym zębów, języka i gruczołów ślinowych,
– gardła,
– przełyku,

16
– żołądka,
– jelita cienkiego,
– jelita grubego,
– odbytnicy, odbytu,
– narządów dodatkowych: wątroba, trzustka.
Trawienie
To proces zamiany pokarmu w składniki, które mogą być zużyte przez komórki.
Pokarm jest żuty, mieszany ze śliną, która zmiękcza kęsy pokarmowe, rozpuszcza
składniki przechodzące do roztworu. Pokryte śluzem kęsy łatwiej są połykane a cząsteczki
stałe, które przy wdechu mogłyby dostać się do dróg oddechowych zlepione. Pokarm
przemieszcza się przez przełyk do żołądka, gdzie pozostaje przez kilka godzin i poddany jest
szeregowi zmian fizycznych i chemicznych(zwanych trawieniem). Częściowo strawiony
pokarm przedostaje się do jelita cienkiego, gdzie następuje dalszy proces trawienia
i przekazywanie do krwi strawionych substancji pokarmowych. Wszystko co nie zostało
strawione lub jest dla organizmu zbędne, przechodzi do jelita grubego. W jelicie grubym
następuje wchłonięcie wody z niestrawionych resztek pokarmowych, które są następnie
przetransportowane do odbytnicy i odbytu.
Trzustka – gruczoł wydzielania zewnętrznego i wewnętrznego, o budowie zrazikowej.
Komórki pęcherzykowe trzustki produkują sok trawienny, który przewodem trzustkowym
spływa do dwunastnicy. Skupienia komórek (wyspy) leżące w miąższu gruczołu produkują
substancje przenikające wprost do krwi: hormon np. insulinę (umożliwia ona wykorzystanie
glukozy przez komórki i tkanki ustroju i reguluje gospodarkę węglowodanową organizmu).
Wątroba – największy gruczoł w organizmie człowieka o budowie zrazikowej. Komórki
wątrobowe wytwarzają żółć, która jest niezbędna w procesie trawienia tłuszczów
i przewodem wątrobowym wspólnym spływa do dwunastnicy.
Funkcje wątroby:
– bierze udział w przemianie węglowodanów; magazynuje glikogen, zachodzi
w niej proces przemiany galaktozy, fruktozy do glukozy, wytwarza glukozę
z aminokwasów,
– odgrywa ważną rolę w procesie przemiany białkowej,
– dokonuje się w niej przemiana tłuszczową organizmu,
– magazynuje witaminy,
– gromadzi żelazo,
– pełni funkcje odtruwające organizmu.
Układ oddechowy – to zespół narządów służących do wymiany gazowej między
organizmem a środowiskiem. Narządy układu oddechowego to:
– górne drogi oddechowe: jama nosowa, gardło, krtań,
– dolne drogi oddechowe: tchawica, oskrzela, oskrzeliki,
– pęcherzyki płucne.
Funkcje:
– przewodzi powietrze do płuc,
– jest odpowiedzialny za powstawanie głosu– mowa,
– usuwa zbędny dla organizmu dwutlenek węgla,
– usuwa część zbędnej wody.
Szybkość oddechu jest kontrolowana przez ośrodek oddechowy w mózgu.

17
Układ krążenia ( układ sercowo-naczyniowy)
Funkcje:
– odbiera składniki odżywcze z układu pokarmowego i dostarcza je do komórek,
– odbiera tlen z układu oddechowego i dostarcza do komórek,
– odbiera produkty przemiany metabolizmu z komórek i dostarcza je do narządów przez,
które są wydalane CO2 do płuc, azotany i fosforany do nerek),
– pomaga w utrzymaniu objętości płynów,
– pomaga w utrzymaniu pH,
– pomaga w kontrolowaniu temperatury ciała,
– transportuje przeciwciała,
– dzięki zawartym w surowicy czynnikom krzepnięcia krwi bierze udział w procesie
krzepnięcia krwi.
Składowe układu krążenia: serce, naczynia krwionośne, krew.
Układ krążenia składa się z:
1. Krążenia małego, czyli płucnego, służy wzbogacaniu krwi w tlen w płucach i wydalaniu
dwutlenku węgla.
2. Krążenia dużego, czyli ogólne, służy dostarczaniu wszystkim narządom tlenu
i składników odżywczych, a odprowadzaniu dwutlenku węgla i składników przemiany
materii. Rozpoczyna się w komorze lewej serca, z której wychodzi aorta, dzieląca się na
aortę wstępującą,łuk aorty i aortę zstępującą.
Serce jest narządem mięśniowym, zwykle wielkości pięści danego człowieka Spełnia rolę
pompy, dzięki której krew krąży po całym ciele. Serce kurczy się koło 70 razy na minutę, ale
wartość ta jest zmienna osobniczo a także różni się w zależności od wieku. Serce jest
zaopatrywane w krew dzięki tętnicom wieńcowym, zablokowanie ich przez skrzeplinę lub
czop zatorowy, powoduje zawał mięśnia sercowego.
Dzięki sieci tętnic, żył i kapilarów krew krąży po całym ciele bez przerwy co możliwe
jest dzięki ciągłej pracy mięśnia sercowego.
1. Serce pompuje utlenowaną krew przez płuca. kiedy zapasy tlenu zostają odnowione,
krew następnie wraca do serca i jest wyrzucana na obwód do aorty wypompowywana,
aby dotrzeć do tkanek i komórek organizmu.
2. Krew utlenowana jest wypompowywana z serca przez tętnice, a odtlenowana wraca do
serca żyłami.
3. Zanim krew dotrze do tkanek, tętnice dzielą się na mniejsze naczynia tętnicze,
4. które następnie dzielą się na naczynka mikroskopijnego rozmiaru – naczynia włosowate.
Krew przepływa przez tkanki naczyniami włosowatymi, które następnie łączą się,
tworząc żyły, a następnie wraca do serca drogą żyły głównej dolnej i górnej.
5. Naczynia krwionośne: tętnice, żyły, naczynia włosowate (kapilary).
Krew jest tkanką łączna. Składa się w 55% z płynu – osocza i 45% z komórek do których
należą: krwinki czerwone, krwinki białe, płytki krwi. Osocze w 90% składa się z wody
a pozostałe 10% to elektrolity (sole), białka surowicy, gazy, hormony, witaminy, minerały,
przeciwciała, składniki odżywcze i produkty przemiany materii.
Funkcje krwi:
– transport składników odżywczych do tkanek,
– obrona przed czynnikami obcymi np. drobnoustrojami (krwinki białe),
– transport tlenu do tkanek (krwinki czerwone),
– stanowi system obronny organizmu (białe krwinki ),
– uczestniczy w procesie krzepnięcia krwi; dzięki czynnikom krzepnięcia hamuje
krwawienia.

18
Grupy krwi
U człowieka wyróżnia się cztery główne grupy krwi: grupę 0, A, B, AB.
Krew może mieć także oznaczenie czynnika Rh (–) ( ujemny) lub Rh (+) (dodatni)
uniwersalnym dawcą jest osoba z grupą krwi O Rh (–), a uniwersalnym biorcą osoba z grupą
AB.
Układ naczyniowy narządu żucia
Główne naczynia krwionośne głowy to: tętnice, żyły i naczynia chłonne.
Tętnice doprowadzające krew do głowy są odgałęzieniami tętnicy szyjnej wspólnej, która
odchodzi po stronie prawej od pnia ramienno-głowowego, a po stronie lewej od łuku aorty.
Tętnica szyjna wspólna na szyi biegnie ku górze po bocznej stronie tchawicy i przełyku,
razem z nerwem błędnym i żyłą szyjną wewnętrzną. Na wysokości górnego brzegu chrząstki
tarczowej dzieli się na tętnicę szyjną wewnętrzną i tętnicę szyjną zewnętrzną.
1. Tętnica szyjna wewnętrzna – kieruje się do wnętrza czaszki, przebija oponę twardą
i wchodzi na podstawę mózgowia. Wraz z tętnicą kręgową doprowadza krew głównie do
mózgowia. Jej odgałęzieniem jest tętnica oczna, która zaopatruje oczodół i wysyła swe
gałęzie końcowe do jamy nosowej i części nadoczodołowej twarzy. Dalsze odgałęzienia
tętnicy szyjnej wewnętrznej to: tętnica przednia mózgu, tętnica środkowa mózgu i gałęzie
łączące, które tworzą koło tętnicze mózgu.
2. Tętnica szyjna zewnętrzna – jest główną tętnicą części twarzowej czaszki. Ku dołowi jej
gałęzie sięgają na szyję do gruczołu tarczowego, a ku górze dochodzą do opony twardej
oraz do bocznej i tylnej powierzchni głowy. Tętnica szyjna zewnętrzna oddaje gałęzie :
przednie, tylne, przyśrodkowe i końcowe.
3. Tętnica językowa – zaopatruje okolicę podjęzykową, język, nagłośnię i migdałki
podniebienne.
4. Tętnica twarzowa – oddaje odgałęzienia do okolicy podniebiennej, wargi górnej, wargi
dolnej i okolicy podbródkowej.
5. Tętnica skroniowa powierzchowna – zaopatruje małżowinę uszną, śliniankę przyuszną,
okolice oczodołu oraz skórę i czepiec ścięgnisty aż do szczytu głowy.
6. Tętnica szczękowa – w pierwszym odcinku zaopatruje przewód słuchowy i błonę
bębenkową a przez tętnicę zębodołową dolną, wchodzącą do kanału żuchwy, zaopatruje
zębodoły, zęby i dziąsła. Jej odgałęzienie wychodzi przez otwór brodowy na zewnątrz
jako tętnica brodowa. W dalszym odcinku tętnica szczękowa oddaje odgałęzienia dla
mięśni żwaczy i mięśnia policzkowego. Poprzez tętnicę podoczodołową zaopatruje części
miękkie przedniej powierzchni szczęki i zębodoły zębów przednich. Tętnica zębodołowa
górna tylna dochodzi do otworów zębodołowych górnych tylnych. Gałąź końcowa
zaopatruje jamę nosową i jako tętnica podniebienna większa przechodzi do jamy ustnej
przez otwór podniebienny większy i zaopatruje błonę śluzową podniebienia
i podniebienną część dziąsła.
7. Żyła twarzowa – zaczyna się w kącie przyśrodkowym oka, gdzie tworzy połączenie
z gałęziami żył ocznych i zatokami opony twardej. Zespala się ze splotem skrzydłowym
przez żyłę głęboką twarzy. Ze splotu skrzydłowego krew odpływa przez żyłę szczękową
do żyły zażuchwowej. Żyła twarzowa biegnie w dół w kierunku trzonu żuchwy, gdzie
zatacza łuk układa się na torebce ślinianki podżuchwowej, a na wysokości kości
gnykowej wpada do żyły szyjnej wewnętrznej. Żyła twarzowa zbiera krew z powiek,
nosa, warg, mięśni żwaczy, ślinianek przyusznych i okolicy podżuchwowej.
8. Żyła szyjna zewnętrzna – jest ważnym dopływem żyły szyjnej wewnętrznej.
9. Żyła szyjna wewnętrzna – rozpoczyna się na podstawie czaszki jako przedłużenie zatoki
esowatej opony twardej. Biegnie w dół, łączy się z żyłą szyjną zewnętrzną, a poza
stawem mostkowo-obojczykowoym łączy się z żyłą podobojczykową w żyłę ramienno-
głowową.

19
Układ moczowy – składa się z: dwóch nerek, dwóch moczowodów, pęcherza
moczowego, cewki moczowej.
Nerka – składa się z dwóch warstw: kory nerki i rdzenia nerki. We wnętrzu nerki
znajduje się miedniczka nerkowa, która na zewnątrz przechodzi w moczowód. Jednostką
czynnościowa i strukturalną nerki jest nefron ( zbudowany z: ciało nerkowe, kłębuszek
nerkowy, kanalik kręty proksymalny, pętla nefronu, kanalik kręty dystalny.
Moczowód to długi parzysty przewód łączący miedniczkę nerkową z dnem pęcherza
moczowego.
Cewka moczowa to krótki, szeroki przewód długości 3–5 cm. Rozpoczynający się
ujściem wewnętrznym w pęcherzu moczowym a kończy się ujściem zewnętrznym
w przedsionku pochwy u kobiet; służy wyłącznie do wyprowadzania moczu z pęcherza
moczowego na zewnątrz. U mężczyzn cewka moczowa jest przewodem wyprowadzającym
mocz i spermę i w związku z tym ma odmienna budowę niż u kobiet.
Funkcje:
– filtrowanie i usuwanie produktu rozpadu białek, którym jest azot. produktem końcowym
jest mocz,
– reguluje gospodarkę kwasowo-zasadową organizmu człowieka,
– reguluje gospodarką wodną w organizmie człowieka,
– nerki pełnią funkcję wewnątrzwydzielniczą wydzielając do krwi hormon: reninę
i angiotensynę oraz wytwarzając w nerkach nerkowy czynnik erytropoetyczny .
Skóra – składa się z dwóch podstawowych warstw naskórka i skóry właściwej. Skóra
właściwa zbudowana jest z tkanki łącznej włóknistej.
Skóra składa się z naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej.
Naskórek – jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, którego powierzchowne
warstwy mogą rogowacieć. Z tego względu można go podzielić na warstwę powierzchowną
zrogowaciałą i warstwy głębsze nierogowaciejące. Powierzchnia naskórka nie jest gładka.
Widoczne są w niej zagłębienia – bruzdy skóry i wyniosłości –grzebienie skóry tworzące linie
papilarne. W najgłębszych warstwach naskórka znajduje się w postaci drobnych ziaren
barwnik melanina. Ochrania ona organizm przed nadmiernym nasłonecznieniem.
Skóra właściwa – składa się z warstwy brodawkowej i warstwy siateczkowej. Warstwa
brodawkowa jest utworzona przez brodawki wpuklone w kierunku naskórka. Zawierają one
liczne naczynia krwionośne. Warstwa siateczkowa jest zbudowana z tkanki łącznej włóknistej
zwartej tworzącej rodzaj sieci o romboidalnych oczkach, w których znajdują się odcinki
wydzielnicze gruczołów skóry, a także brodawki i cebulki włosa. W skórze znajdują się
również liczne zakończenia nerwowe odbierające czucie. Mogą także znajdować się mięśnie
gładkie .
Tkanka podskórna jest zbudowana z tkanki łącznej włóknistej luźnej, zawierającej
zmienną liczbę komórek tłuszczowych. W niektórych częściach ciała, np. na powiekach,
czole, nosie, nigdy nie ma takiej liczby komórek tłuszczowych, aby wytworzyły tkankę
podskórną. Tkanka ta zapewnia skórze przesuwalność.
Najwięcej pochodnych wytworów skóry powstaje z naskórka; są to: gruczoły skóry:
łojowe, potowe, mleczne oraz wytwory rogowe: paznokcie i włosy.
Funkcje:
1. Chroni ciało i głębiej leżące tkanki przed szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi i utratą
wody.
2. Bierze udział w regulacji temperatury ciała, bierze udział w regulacji gospodarki wodnej
i mineralnej.

20
3. Jest narządem zmysłu; odbierając bodźce dotykowe i bólowe.
4. Przez skórę zachodzi także proces oddychania.
5. W skórze znajdują się także receptory dotyku, bólu i temperatury.
6. Magazynuje tłuszcz i wytwarza ciała obronne.
Układ nerwowy – składa się z :
1. Centralnego układu nerwowego (ośrodkowy układ nerwowy), na który składają się mózg
i rdzeń kręgowy. Stanowi centrum dowodzenia ruchem i czynnościami całego ciała.
Sygnały z rozmieszczonych w ciele receptorów docierają do CUN, gdzie są poddawane
analizie i interpretowane.
2. Obwodowego układu nerwowego, na który składają się nerwy czaszkowe, nerwy
rdzeniowe, nerwy autonomiczne i zwoje. Dzieli się na dwie dalsze części: układ
ośrodkowy, który przewodzi impulsy z receptorów do analizy w CUN, układ
odśrodkowy, który przewodzi impulsy z CUN do mięsni i narządów.
Układ nerwowy dzieli się także na:
1. Układ somatyczny (przywspółczulny), odpowiadający za odruchy, ruch i czynności
świadome.
2. Układ autonomiczny (współczulny), który reguluje czynności ciała, kontroluje zwieracze,
szybkość akcji serca i oddychania, gruczoły wydzielnicze i inne czynności nie
podlegające świadomej kontroli.
Funkcje układu nerwowego:
– kontroluje ruchy ciała i reguluje jego funkcje np. oddychanie,
– odbiera bodźce, takie jak ból, dotyk, smak, ciepło i zimno, a także bodźce wzrokowe
i dźwiękowe,
– przekazuje informacje do mózgu,
– uczestniczy w rozwoju języka, myślenia, pamięci i utrzymaniu homeostazy.
Topografia, fizjologia nerwów czaszkowych
Nerwy czaszkowe w liczbie 12 par odchodzą symetrycznie od mózgu i opuszczają
czaszkę przez otwory w jej podstawie. Poza nerwem X i XI unerwiają one głównie narządy
głowy. Wyróżniamy następujące pary nerwów czaszkowych:
I n. węchowe – składają się z ok. 20 nici węchowych odchodzących od komórek
węchowych mieszczących się w błonie śluzowej ok. węchowej jamy nosowej. Przerwanie
nici węchowych prowadzi do utraty powonienia.
II n. wzrokowy – utworzony jest przez włókna nerwowe odchodzące od komórek
zwojowych siatkówki. Nerw przebija wewnętrzna warstwę siatkówki, naczyniówkę
i twardówkę i opuszcza gałkę oczną w miejscu położonym ok.3mm przyśrodkowo od tylnego
bieguna gałki ocznej. Po wejściu do jamy czaszki nerw wzrokowy kończy się
w skrzyżowaniu wzrokowym.
Choroby nerwu wzrokowego prowadza do upośledzenia i utraty wzroku.
III n. okoruchowy – to nerw ruchowy gałki ocznej Unerwia on miesień dźwigacz
powieki górnej oraz wszystkie zewnętrzne mięśnie oka, z wyjątkiem mięśni prostego
bocznego i skośnego górnego. Uszkodzenie tego nerwu pociąga za sobą porażenie wszystkich
ruchów gałki ocznej z wyjątkiem odwodzenia i nikłego ruchu ku dołowi i do wewnątrz.
Towarzyszy temu opadanie powieki, rozszerzone i niereuagujące na światło źrenice.

21
IV n. bloczkowy – unerwia mięsień skośny górny oka .wychodzi z pnia mózgu.
Porażenie tego nerwu powoduje wystąpienie zeza podczas spoglądania do góry. Gałka oczna
skręca się do wewnątrz.
V n. trójdzielny – Tworzą go włókna czuciowe, unerwiające powłoki i części głębokie
twarzy oraz włókna ruchowe dla mięśni poruszających żuchwę .Ma trzy gałęzie: oczną,
szczękową, żuchwową.
Gałąź oczna dochodzi do gałki ocznej i gruczołów łzowych.
Gałąź szczękowa biegnie do przodu w dnie oczodołu i dzieli się na cztery główne
odgałęzienia: nerw podoczodołowy, nerw zębodołowy górny tylny, nerw górny środkowy,
nerw zębodołowy górny przedni.
Gałąź żuchwowa – przebiega ku dołowi i przodowi jamy czaszki i dzieli się na trzy
gałęzie: nerw zębodołowy dolny, nerw językowy, nerw policzkowy.
VI n. odwodzący –unerwia jeden mięsień oka. Wychodzi z mózgu,w przypadku
porażenia powoduje ułożenie gałek ocznych do wewnątrz ( zez zbieżny).
VII n. twarzowy – dochodzi do mięśni odpowiedzialnych za powstawanie mimiki
twarzy; jego uszkodzenie może spowodować porażenie mięśni twarzy,
VIII n. przedsionkowo-ślimakowy – składa się z dwóch części przedsionkowej
i ślimakowej. Uszkodzenie części ślimakowej powoduje osłabienie słuchu lub głuchotę.
Porażenie części przedsionkowej – zawroty głowy, nudności, wymioty, zaburzenia
równowagi.
IX n. językowo-gardłowy – to nerw mieszany. Większą część nerwu tworzą włókna
czuciowe unerwiające gardło język a niewielką jego część stanowią włókna ruchowe,
przeznaczone dla mięsni gardła i wydzielnicze dla ślinianki przyusznej.
X n. błędny – jest nerwem mieszanym .Obszar jego unerwienia sięga daleko poza głowę.
Nerw ten unerwia opony mózgowe, narządy szyi, serce, narządy oddechowe i znaczną część
przewodu pokarmowego.
XI n. dodatkowy – jest nerwem ruchowym. Składa się z dwóch części: jedna jest
utworzona z korzeni czaszkowych, odchodzących od rdzenia przedłużonego, drugą tworzą
korzenie rdzeniowe odchodzące od górnej części rdzenia kręgowego. Korzenie rdzeniowe
wchodzą do jamy czaszki przez otwór wielki kości potylicznej, gdzie łączą się z korzeniami
czaszkowymi we wspólny pień. Gałąź wewnętrzna tego nerwu dołącza w całości do nerwu
błędnego, a jej włókna unerwiają wewnętrzne mięsnie krtani i mięsnie zwieracze gardła.
Gałąź zewnętrzna unerwia mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy i mięsień czworoboczny
grzbietu.
XII n. podjęzykowy – jest nerwem ruchowym. Zaopatruje wszystkie mięsnie języka
wewnętrzne i zewnętrzne z wyjątkiem mięśnia podniebienno-językowego.
Układ dokrewny (wydzielania wewnętrznego)tworzą gruczoły dokrewne.
Gruczoły dokrewne są to narządy powstałe z nabłonka posiadającego zdolności
wydzielnicze.
Wydzielają one substancje zwane hormonami, których brak lub niedobór w organizmie
człowieka prowadzi do ciężkich zaburzeń w czynnościach organizmu. Do gruczołów
dokrewnych zaliczamy: przysadkę mózgową, gruczoł tarczowy, gruczoły przytarczyczne,
nadnercza, aparat wysypkowy trzustki, gonady (gruczoły płciowe); jajniki u kobiet, jądra
u mężczyzn, grasicę, szyszynkę.

22
Funkcje:
– kontroluje wiele czynności organizmu,
– pomaga utrzymać homeostazę.
Przysadka mózgowa – jest częścią międzymózgowia (podwzgórza), z którym jest
połączona szypułą zwana lejkiem. Położona jest w zagłębieniu podstawy wewnętrznej
czaszki, w trzonie kości klinowej, w dole przysadki, przykrytym przez część opony twardej,
zwana przeponą siodła. Jej kształt i wielkość odpowiadają kształtowi i wielkości tego dołu.
Ma kształt owalny, wielkość fasoli. U dorosłego człowieka otoczona jest torebką przysadki,
od której w głąb narządu wnikają pasma tkanki łącznej z naczyniami i nerwami. Dzieli się na
płat przedni, płat tylny. Przysadka mózgowa jest nadrzędnym gruczołem dokrewnym
organizmu. Wytwarza hormony, które kontrolują wzrost, aktywność gruczołu tarczowego,
rozwój narządów rozrodczych, wydzielanie z jajników i jąder, pobudzają gruczoły sutka do
produkcji mleka: reguluje ciśnienie krwi, czynność mięśni gładkich, wchłanianie wody
w nerkach i funkcjonowanie kory nadnerczy.
Tarczyca (gruczoł tarczowy) – zbudowana jest z dwóch płatów położonych po obu
stronach tchawicy. Wydziela hormony zawierające jod, od których zależą: rozwój psychiczny
i fizyczny, utlenianie, akcja serca, ciśnienie krwi, temperatura, wchłanianie glukozy i jej
przyswajanie. Pełni ona również rolę w kontrolowaniu metabolizmu wapnia.
Przytarczyce – położone obok tarczycy. Substancje wydzielane przez nie, kontrolują
zużycie wapnia do budowy kości, napięcie mięśni i aktywność nerwową.
Nadnercza – gruczoł parzysty; położony w przestrzeni zaotrzewnowej jamy brzusznej,
bezpośrednio na biegunach górnych nerek. Regulują one metabolizm i równowagę między
poziomem soli i wody. W sytuacjach nagłych wydzielają adrenalinę, która przyspiesza akcję
serca, pobudza wątrobę i układ nerwowy.
Trzustka – to główny gruczoł przewodu pokarmowego o obłym kształcie. Składa się
z następujących części: głowa trzustki, trzon i ogon. Narząd ten składa się z dwóch części:
wewnątrzwydzielniczej i wewnątrzwydzielniczej. (dokrewnej). Część dokrewną trzustki
tworzą wyspy trzustkowe, zwane wyspami Langerhansa. Produkują one insulinę – hormon,
który spełnia ważną rolę w utrzymaniu prawidłowego stężenia glukozy we krwi oraz
glukagon hormon będący antagonistą insuliny.
Gonady:
Jajniki u kobiet – kontrolują owulację (jajeczkowanie) i wpływają na płodność za
pośrednictwem hormonów estrogenów i progesteronu. Na funkcje jajników ma wpływ także
przysadka mózgowa.
Jądra (u mężczyzn) kontrolują spermatogenezę, produkują hormon testosteron; od
którego zależą cechy męskie tj.: typ owłosienia, wymiary ciała, głębokość głosu.
Grasica – to gruczoł wieku dziecięcego, czynny do okresu pokwitania potem stopniowo
zanikający. Przypuszczalnie gruczoł ten pobudza wzrastanie i chroni organizm przed
zakażeniem i zatruciem.
Szyszynka – gruczoł leżący w jamie czaszki, wielkości małego ziarna fasoli.
Prawdopodobnie hamuje on dojrzewanie broniąc organizm przed niewłaściwym rozwojem
czynności narządów płciowych.
Układ rozrodczy – pełni funkcję rozrodu, czyli rozmnażania się. Funkcja ta jest jedną
z podstawowych cech życiowych organizmów żywych.
Cechy osobniczej dojrzałości płciowej:
− całkowity rozwój zewnętrznych i wewnętrznych narządów płciowych,
− rozwój trzeciorzędowych cech płciowych,
− występowanie popędu płciowego,
− gotowość do wydania na świat potomstwa.

23
U ludzi dojrzałość fizjologiczna pojawia się w różnym czasie, w granicach między
12 a 22 rokiem życia. Dojrzałość fizjologiczna wyprzedza znacznie dojrzałość psychiczną
i społeczną do życia rodzinnego.
Narządy płciowe żeńskie wewnętrzne to: jajniki, jajowody, macica, pochwa oraz
zewnętrzne narządy płciowe: wargi sromowe, łechtaczka, gruczoły przedsionkowe.
Narządy płciowe męskie wewnętrzne to: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki
nasienne, przewody wytryskowe i gruczoł krokowy. Narządy płciowe zewnętrzne to moszna
i prącie.
Narządy zmysłów
Klasyfikacja narządów zmysłów:
1. Narząd powonienia.
Węch jest to zdolność reagowania na cząsteczki substancji wonnych unoszących się
w powietrzu lub w wodzie z dala od swego źródła. Narząd węchu jest bardzo wrażliwym
chemoreceptorem. Zbudowany jest bardzo prosto; komórki węchowe skupione na
pewnym obszarze śluzówki nosa między komórkami nabłonka. Obszar ten, zwany
okolicą węchową, u człowieka jest niewielki i znajduje się po obu stronach części górnej
jamy nosowej, w nabłonku górnego przewodu nosowego.
2. Narząd smaku (kubki smakowe) – za narząd zmysłu smaku uważany jest potocznie
język, co nie jest zupełnie ścisłe, ponieważ właściwe receptory – kubki smakowe
rozsiane są nie tylko w nabłonku śluzówki i języka, lecz także w błonie śluzowej cieśni
gardzieli, podniebienia miękkiego oraz w śluzówce zewnętrznej strony nagłośni. Kubki
smakowe zbudowane są z komórek smakowych zrębowych. Najwięcej kubków
smakowych jest na języku. Człowiek rozróżnia cztery podstawowe rodzaje smaku:
gorzki, słodki, kwaśny i słony. Odczuwanie smaku potraw w dużej mierze zależy od
powonienia.
3. Narząd czucia skórnego(receptory wrażenia dotyku, bólu i temperatury)–rozmieszczone
są one obok siebie, nierównomiernie w różnych miejscach i częściach skóry
i jednocześnie reagują na wymienione bodźce.
4. Narząd czucia głębokiego (receptory wrażenia czucia stawowo-mięśniowego) –
stanowią receptory umieszczone w ścięgnach, mięśniach szkieletowych, torebkach
stawowych. Dzięki tym receptorom mamy świadomość położenia naszego ciała,
wzajemnego ułożenia jego członków, stanu napięcia mięśni zgięcia stawów. Informacje
te odbierane za pośrednictwem nerwów odśrodkowych wywołują stale szereg odruchów
koordynujących prace mięśni i umożliwiających harmonijne ruchy ciała.
5. Narząd wzroku
Wzrok jest najważniejszym źródłem orientacji człowieka. Zmysł wzroku dostarcza
najwięcej informacji i najpełniej kształtuje wyobraźnię o otaczającym świecie.
W narządzie wzroku wyróżniamy: gałkę oczną wraz z nerwem wzrokowym, narządy
dodatkowe oka na, które składają się: aparat ruchowy gałki ocznej wraz z jej aparatem
ochronnym. Narząd wzroku mieści się w oczodole, utworzonym przez kości czaszki. Jest
on przystosowany do odbierania wrażeń wzrokowych w najrozmaitszych warunkach.
Rozróżniamy szereg barw o bogatej skali odcieni .Dzięki specjalnej budowie oka
widzimy wyraźnie przedmioty bliskie i dalekie; mamy zdolność widzenia przestrzennego
oraz możemy ocenić odległość oglądanych przedmiotów.
6. Narząd słuchu (narząd ślimakowy)– słuchem nazywamy wrażliwość na fale
dźwiękowe, które stanowią bodziec pobudzający narząd słuchu. Ucho – narząd zmysłu
słuchu i równowagi – zamienia drgania fal dźwiękowych na określone wrażenia, które
uświadamiamy sobie jako dźwięki. Słuch jest drugim podstawowym zmysłem
umożliwiającym orientacje w otoczeniu i przystosowanie się do niego. U człowieka słuch

24
wiąże się ze zdolnością mówienia i słyszenia mowy innych. Czynności ucha związane są
z jego budową. Pod względem anatomicznym ucho dzielimy na 3 części: zewnętrzne,
środkowe i wewnętrzne.
Układ chłonny– składa się z naczyń chłonnych, węzłów chłonnych, tkanki chłonnej
pozawęzłowej oraz śledzony i grasicy.
1. Naczynia chłonne włosowate – zespalają się i tworzą sieci chłonne. Ściana naczynia
chłonnego utworzona jest przez jedną warstwę komórek śródbłonka, pomiędzy, którymi
mogą w pewnych warunkach powstawać małe otworki, co zapewnia dużą
przepuszczalność ściany. Naczynia chłonne mogą wchłaniać duże cząsteczki białka,
kuleczki tłuszczu, niektóre hormony i leki, a także komórki nowotworowe.
2. Węzły chłonne – pokryte są torebką tkanki łącznej. Zrąb węzła stanowią łącznotkankowe
beleczki. W części zewnętrznej przeważa tkanka chłonna w postaci grudek, które
warunkują czynność obronną tkanki chłonnej. Część środkowa grudki jest ośrodkiem
rozmnażania limfocytów. W węzłach chłonnych występują przestrzenie zwane zatokami,
wypełnione tkanką siateczkową, przez które przepływa chłonka. Węzły chłonne
produkują limfocyty i dzięki właściwościom żernym komórek siateczki, stanowią filtr dla
chłonki.
3. Tkanka chłonna pozawęzłowa występuje w migdałkach stanowiących pierścień
gardłowy. Duże znaczenie praktyczne ma lokalizacja węzłów chłonnych w odpowiednich
okolicach ciała. W obrębie głowy i szyi mamy duże zagęszczenie węzłów chłonnych.
Duże skupisko tkanki chłonnej pozawęzłowej znajduje się w gardle. W skład pierścienia
gardłowego wchodzą: migdałki podniebienne migdałki trąbkowe, migdałki językowe,
migdałek gardłowy, pojedyncze grudki chłonne w błonie śluzowej gardła.
Chłonka (lympha) – jest płynem lekko żółtawej barwy, o składzie chemicznym
i biologicznym podobnym do składu osocz krwi
Z narządu żucia chłonkę zbierają węzły chłonne: przyuszne, podżuchwowe
i podbródkowe. węzły chłonne podżuchwowe dzielą się na trzy grupy: przednie, środkowe,
tylne. Szczególnie ważna jest grupa węzłów podżuchwowych ponieważ zbiera chłonkę
z takich elementów narządu żucia jak: policzki, nos oraz wargi, zęby, dziąsła, język i dno
jamy ustnej. Często w przypadku stanów zapalnych miazgi zęba i przyzębia ulegają one
powiększeniu i bolesnemu obrzmieniu. Dalej chłonka odpływa do węzłów chłonnych
powierzchownych głębokich szyi .
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym zajmuje się anatomia jako nauka?
2. Jak podzielono anatomię jako naukę?
3. Czym zajmuje się fizjologia jako nauka?
4. Czym zajmuje się histologia jako nauka?
5. Jak nazwano naukę zajmującą się rozwojem organizmu?
6. Czym zajmuje się patologia jako nauka?
7. Jakie działy wyróżniamy w patologii i czym się one zajmują?
8. W jaki sposób zbudowana jest komórka?
9. W jaki sposób odbywa się transport substancji w cytoplazmie?
10. Od czego zależy prawidłowa czynność komórki?
11. W jaki sposób rozmnaża się komórka?
12. Gdzie występuje i jakie spełnia zadania tkanka nabłonkowa?
13. Jakie narządy zmysłu występują w organizmie człowieka?

25
14. Jaką rolę spełniają w organizmie człowieka poszczególne narządy zmysłu?
15. Jakie czynności spełnia tkanka nerwowa i jak jest ona zbudowana?
16. Jakie znasz rodzaje tkanki łącznej?
17. Jakie znasz układy wchodzące w skład organizmu człowieka i jaką pełnią one rolę,
dokonaj ich ogólnej charakterystyki?
18. Jaka rolę spełniają węzły chłonne głowy?
19. Jakie funkcje spełnia skóra w organizmie człowieka?
20. Jaką rolę spełnia układ dokrewny w organizmie człowieka?
21. Co to są hormony i jaką rolę spełniają w organizmie człowieka?
22. Jaki jest skład układu chłonnego narządu żucia i jaką spełnia on rolę?
23. Jaką rolę pełnią nerwy czaszkowe?
4.1.3.Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rysunek do ćwiczenia 1
Na powyższym schemacie komórki zaznacz przy właściwych numerach organella
komórkowe. W karcie ćwiczeń opisz jaką pełnią one funkcje w komórce i jak są zbudowane.
Organella komórkowe Budowa Funkcja
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

26
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.1. poradnika dla ucznia, informacje dotyczące budowy
komórki,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) nazwać zaznaczone organella komórkowe,
4) określić funkcje poszczególnych organelli komórkowych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
− papier formatu A4, flamastry,
− atlas anatomiczny,
− literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia .
Ćwiczenie 2
Wyjaśnij podstawowe pojęcia anatomiczne zapisane w karcie ćwiczeń.
1. Anatomia
2. Fizjologia
3. Histologia
4. Patologia
5. Komórka
6. Tkanka
7. Układ
8. Neuron
1) odszukać w materiale nauczania 4.2. poradnika dla ucznia, informacje dotyczące
podstawowych pojęć anatomicznych,
3) dokonać charakterystyki pojęć,
4) omówić na forum grupy zdefiniowane pojęcia.

27
– arkusz papieru,
– przybory do pisania,
− literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Odszukaj w atlasie anatomicznym przebieg 12 par nerwów czaszkowych; określ ich
funkcje. Wykonaj zadanie w karcie ćwiczeń.
Karta ćwiczeń
Numer Nazwa nerwu Funkcja
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
1) odszukać w atlasie anatomicznym informacje o nerwach czaszkowych,
3) uzupełnić kartę ćwiczeń,
4) omówić ćwiczenie na forum grupy.
– arkusz papieru,
– atlas anatomiczny człowieka,
– literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

28
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić pojęcie anatomii?  
2) dokonać podziału anatomii jako nauki?  
3) zdefiniować fizjologie jako naukę?  
4) posłużyć się podstawowa terminologią anatomiczną?  
5) scharakteryzować patologie jako naukę?  
6) scharakteryzować działy patologii?  
7) omówić budowę komórki?  
8) rozróżnić tkanki,narządy i układy organizmu?  
9) dokonać ogólnej charakterystyki tkanek, układów i narządów
organizmu?  

29
4.2. Budowa układu kostno-stawowego narządu żucia. Mięśnie
głowy
Układ stomatognatyczny
Jest to przestrzeń o kształcie czworościanu. Podstawą jego są wyrostki podniebienne
szczęki oraz blaszki poprzeczne kości podniebiennych, wierzchołek natomiast znajduje się
w okolicy kości gnykowej. Wyróżnia się następujące funkcje układu stomatognatycznego:
− żucie,
− mowa,
− połykanie,
− oddychanie,
− oraz kreowanie wyglądu zewnętrznego.
Żuchwa – jest to kość nieparzysta, o kształcie podkowiastym. Składa się z trzonu
i parzystej gałęzi żuchwy. Miejsce połączenia trzonu z z gałęzią nosi nazwę kąta żuchwy.
Od każdej gałęzi żuchwy odchodzą dwa wyrostki: kłykciowy i dziobiasty. W trzonie żuchwy
wyróżnia się część zębodołową zawierająca zębodoły. Przez gałąź i trzon żuchwy przebiega
kanał żuchwowy zawierający naczynia i nerwy.
Podniebienie –tworzy górna ścianę jamy ustnej. Wyróżniamy w nim część przednią –
podniebienie twarde utworzone przez wyrostki podniebienne szczeki i blaszki poziome
kości podniebiennych oraz część tylną – podniebienie miękkie, będące fałdem błony
śluzowej zawierającym mięśnie poprzecznie prążkowane:
− mięsień dźwigacz,
− mięsień napinacz podniebienia miękkiego,
− mięsień języczka,
− mięsień podniebienno-językowy,
− mięsień podniebienno-gardłowy.
Pośrodku tylnego brzegu podniebienia miękkiego znajduje się wyniosłość zwana
języczkiem.
Zęby wraz z wyrostkami zębodołowymi dzielą jamę ustną na przedsionek jamy ustnej
i jamę ustną właściwą.
W układzie tym występują trzy rodzaje stawów:
− skroniowo-żuchwowy,
− zębowo-zębodołowy,
− międzyzębowy .
Bardzo ważnym, stawem z tych trzech jest staw skroniowo – żuchwowy, którego
choroby, zwane są artropatiami. Przyczyną tej choroby bardzo często jest zła wysokość
zwarcia.
Chorobą związaną ze stawem skroniowo – żuchwowym są tzw. dewiacje żuchwy, które
objawiają się bocznymi, w stosunku do osi pośrodkowej ciała, ruchami przy opuszczaniu
i podnoszeniu żuchwy.
Innym rodzajem stanów chorobowych występującym w układzie stomatognatycznym są
tzw. mioartropatie. Polegają one na wzmożonym napięciu mięśni żwaczy (mięśnie te to:
mięsień żwacz, mięsień skroniowy, mięsień skrzydłowy boczny oraz mięsień skrzydłowy
przyśrodkowy). Choroby te tyczą się szczególnie mięśnia skrzydłowego bocznego. Powodem
występowania zbyt dużego napięcia mięśni żwaczy jest ogólny stres pacjenta. Efektem tego
stanu jest występowanie tzw. zakwasów, czyli zbierania się kwasu mlekowego w mięśniach,

30
który wywołuje bardzo silny ból. Należy zaznaczyć, że opisywany układ jest niezwykle
delikatny i jakakolwiek błędna interwencja pociąga za sobą szereg innych. Przykładam może
być założenie zbyt wysokiego wypełnienia. Spowoduje to paradontopatię (chorobę
przyzębia) danego zęba oraz ścieranie się zęba przeciwstawnego. Choroby przyzębia mogą
natomiast doprowadzić np. do rozchwiania zęba.
Układ zębowo-zębowy:
1) połączenie zębowo-zębodołowe,
2) stawy skroniowo-żuchwowe,
3) zespół nerwowo-mięśniowy,
4) ośrodkowy układ nerwowy.
Istnieje ścisła współzależność czynnościowa między wszystkimi elementami tego układu.
Braki zębowe czy nieprawidłowości zgryzowe powodują zaburzenia żucia i zmiany
w przyzębiu lub stawie skroniowo-żuchwowym. I odwrotnie, choroby w obrębie przyzębia
(parodontopatie) powodują zmianę położenia lub utratę zębów, co zaburza czynność żucia.
Zaburzenia zaś równowagi nerwowo-mięśniowej i czynności żucia wpływają na przebudowę
stawu skroniowo-żuchwowego i ograniczają ruchy żuchwy (artropatie).
Także osobowość i stresy poprzez układ nerwowo-żuchwowy mogą wpływać szkodliwie
na zęby, powodując nadmierne ścieranie, przeciążenie przyzębia i stawu skroniowo-
żuchwowego (parafunkcje).
Układ mięśniowo-nerwowy w powiązaniu z układem kostnym i stawami skroniowo-
żuchwowymi wchodzi w skład układu dynamicznego narządu żucia. Mięśnie narządu żucia
wykazują te same cechy fizyczne i biologiczne, co inne mięśnie poprzecznie prążkowane. Są
one unerwione przez nerwy czaszkowe.
Mięśnie głowy i szyi dzielimy na :
− mięśnie mimiczne,
− mięśnie narządu żucia,
− mięsnie narządów głowy.
1. Mięśnie mimiczne – należą do nich: mięśnie sklepienia czaszki, mięśnie otaczające
szparę powiek, mięśnie nozdrzy, mięśnie małżowiny usznej, mięśnie otaczające szparę
ust. Mięśnie te przytwierdzają się przynamniej jednym przyczepem do skóry, nie
zmieniają one położenia poszczególnych kości czaszki. Mają układ okrężny lub
pierzasty. Rozmieszczone są głównie wokół otworów twarzy. Skurcz odpowiednich
zespołów mięśniowych odzwierciedla stany psychiczne (radość, smutek, gniew).
2. Inne mięśnie stanowiące zewnętrzne otoczenie narządu żucia :
− mięsień potyliczno-czołowy tworzący czepiec ścięgnisty okrywający czaszkę,
− mięśnie szpary ustnej.
Mięśnie szpary ustnej dzielimy na okrężne i promieniste. Mięsień okrężny ust ma włókna
obwodowe, stanowiące część brzeżną oraz część wargową składająca się z włókien leżących
bliżej szpary ust. Miesień okrężny ust zwiera szparę ustną, przyciska wargi do zębów lub
wysuwa wargi.
− mięsień policzkowy jest mięśniem płaskim lezącym w ścianie policzka między
szczęką a żuchwą, przyciska policzki do zębów, zapobiega dostawaniu się
pokarmów z jamy ustnej właściwej do przedsionka i wydmuchuje powietrze.
− mięsień bródowy łączy się ze skórą bródki i obniża wargę dolną.
3. Mięśnie narządu żucia.

31
W skład układu mięśniowego narządu żucia wychodzą następujące grupy mięśni:
− mięśnie języka – są antagonistami mięsni warg i policzków. Mięśnie zewnętrzne języka
zaczynają się na sąsiednich kościach, a kończą w języku. Powodują one zmiany jego
położenia (wysuwanie, cofanie, unoszenie).Do tej grupy należą mięśnie: bródowo-
językowy, gnykowo-językowy, rylcowo-językowy. Mięśnie wewnętrzne języka
zaczynają się i kończą w obrębie języka a ich współdziałanie powoduje zmiany kształtu
języka. Do tej grupy należą mięśnie: podłużny języka, poprzeczny języka i pionowy
języka,
− mięśnie podniebienia miękkiego – ograniczają od góry i tyłu jamę ustną. Przy ssaniu czy
połykaniu czasowo oddzielają nosową cześć gardła od gardła środkowego i jamy ustnej,
co umożliwia wytworzenie ujemnego ciśnienia w jamie ustnej. Do grupy tej należą
mięśnie: dźwigacz podniebienia, napinacz podniebienia, podniebienno-językowy,
podniebienno –gardłowy, miesień języczka,
− mięśnie żwacze – cztery mięśnie żwacze jednym końcem przyczepiają się na żuchwie,
a drugim na kościach czaszki. Umożliwiają one ruchy żuchwy do góry, na boki, do tyłu
i do przodu. Mięsień skroniowy jest największym i najsilniejszym z mięśni żwaczy.
Ułożony w kształcie wachlarza w dole skroniowym, przechodzi dalej pod łukiem
jarzmowym i przyczepia się do wyrostka dziobiastego żuchwy. Rozróżniamy w nim
włókna przednie biegnące bardziej pionowo i włókna tylne, które jako jedyne w całym
narządzie żucia biegną poziomo, przesuwają one ku tyłowi wysunięta żuchwę.
Obustronny skurcz przenosi żuchwę do góry, przy skurczu jednostronnym następuje
przesunięcie żuchwy na zewnątrz, w stronę kurczącego się mięśnia. Mięsień skrzydłowo
przyśrodkowy – przy skurczu obustronnym unosi żuchwę, współdziałając z mięśniem
żwaczem i skroniowym. Przy skurczu jednostronnym przesuwa żuchwę na zewnątrz
w stronę kurczącego się mięśnia. Mięsień ten przyczepia się na przyśrodkowej
powierzchni kąta żuchwy oraz w dole skrzydłowym kości klinowej, na kości
podniebiennej i częściowo na szczęce. Miesień skrzydłowy boczny – jego skurcz
jednostronny powoduje ruch boczny żuchwy w stronę przeciwną. Równoczesny skurcz
obu mięśni przemieszcza żuchwę ku przodowi. Mięśnie nadgnykowe przyczepiają się do
kości gnykowej i żuchwy. Stanowią grupę mięśni odwodzących żuchwę, są
antagonistami mięśni żwaczy .Gdy ustalona jest żuchwa, mięśnie nadgnykowe podnoszą
kość gnykową, język i krtań do góry, co ma szczególne znaczenie podczas połykania.
Mięsień dwubrzuścowy odwodzi żuchwę, współdziałając z mięśniami żuchwowo-
gnykowymi i rylcowo-gnykowymi.
Mięsień żuchwowo-gnykowy – jest mięśniem płaskim w kształcie trójkąta rozpiętego
w łuku trzonu żuchwy i wspólnie z mięśniem strony przeciwległej tworzy dno jamy
ustnej. Gdy kość gnykowa jest ustalona, mięsień żuchwowo-gnykowy odwodzi żuchwę,
napina dno jamy ustnej i unosi język.
Mięsień bródowo – gnykowy– odwodzi żuchwę, gdy kość gnykowa jest ustalona lub
pociąga kość gnykową do przodu i ku górze przy ustalonej żuchwie
Mięsień rylcowo-gnykowy – działanie mięśni podgnykowych polega na ustaleniu kości
gnykowej, która staje się wtedy punktem podparcia w pracy mięśni języka
i odwodzących żuchwę.
Budowa mięśni głowy i szyi – należą one do grupy mięśni poprzecznie prążkowanych.
Są zbudowane z tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej i są czynnymi narządami
ruchu. Mogą powodować ruchy przemieszczania t.j: zmianę pozycji poszczególnych
części ciała względem siebie, itp. Mięśnie te są zbudowane z wielu tysięcy miocytów
poprzecznie prążkowanych, czyli komórek mięśniowych poprzecznie prążkowanych,
wewnątrz, których znajdują się włókna mięśniowe składające się z nitek białek
kurczliwych zwanych nitkami aktomiozyny.

32
1. Jaka rolę spełnia układ kostny-stawowy narządu żucia?
2. Jaki jest skład układu stomatognatycznego?
3. W jakiej kości znajdują się zębodoły?
4. Na czym polega współzależność między wszystkimi elementami układu
stomatognatycznego?
5. Jakie funkcje pełni układ mięśniowy narządu żucia?
6. W jaki sposób podzielone są mięśnie głowy?
7. Jakie mięśnie biorą udział w ruchach żuchwy?
8. Jakie grupy mięśni wchodzą w skład układu mięśniowego narządu żucia?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
W atlasie anatomicznym, odszukaj stawy wchodząc w skład układu stomatognatycznego.
Omów ich budowę i funkcje.
1) odszukać w materiale nauczania 4.2. poradnika dla ucznia, informacje dotyczące stawów
wchodzących w skład układu stomatognatycznego,
3) odnaleźć stawy w atlasie anatomicznym,
4) uzupełnić kartę ćwiczeń.
Karta ćwiczeń
Nazwa stawu Funkcja stawu
1.
2.
3.
– arkusz papieru,

33
Ćwiczenie 2
Scharakteryzuj budowę i funkcje układu stomatognatycznego.
Karta ćwiczeń
Nazwa stawu
wchodzącego w skład
układu
stomatognatycznego
Funkcja
1) odszukać w materiale nauczania 4.2. poradnika dla ucznia, informacje dotyczące budowy
i funkcji układu stomatognatycznego,
3) określić budowę, funkcje stawów wchodzących w skład układu stomatognatycznego
i wyjaśnić ich znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania układu.
4) omówić funkcje na forum grupy,
– arkusz papieru,
Ćwiczenie 3
Korzystając z atlasu anatomicznego, wyszukaj mięśnie biorące udział w ruchach żuchwy;
opisz funkcje pełnione przez poszczególne mięśnie.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś :
1) odszukać w materiale nauczania 5.2.1 informacje dotyczące funkcji układu
stomatognatycznego,
3) określić funkcje i wyjaśnić ich znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania układu,
4) omówić funkcje na forum grupy.
– arkusz papieru,

34
Karta ćwiczeń
l.p. Mięsień Funkcje
1. Mięśnie żwacze
2. Mięśnie podgnykowe
3. Mięśnie nadgnykowe
4. Mięśnie mimiczne
5. Mięśnie szyi
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować podstawowe elementy układu stomatognatycznego?  
2) omówić funkcje układu stomatognatycznego?  
3) podać nazwę kości w, której znajdują się zębodoły?  
4) omówić współzależność między wszystkimi elementami układu
stomatognatycznego?  
5) wymienić funkcje układu mięśniowego narządu żucia?  
6) dokonać podziału mięśni biorą udział w ruchach żuchwy?  
7) scharakteryzować mięśnie biorące udział w ruchach żuchwy?  
8) omówić grupy mięśni wchodzą w skład układu mięśniowego narządu
żucia?  

35
4.3. Rola jamy ustnej w fizjologii narządu żucia
Jama ustna stanowi początkowy odcinek przewodu pokarmowego i spełnia różnorodne
czynności fizjologiczne.
Zadania:
1. Pobieranie pokarmów.
2. Przygotowanie mechaniczne(rozdrobnienie pokarmu, żucie) i początkowe przemiany
chemiczne przyjmowanych pokarmów( przekształcanie dużych cząsteczek organicznych
w związki prostsze).
3. Stanowi barierę ochronną dla dalszych odcinków przewodu pokarmowego.
4. Elementy jamy ustnej biorą udział w wytwarzaniu mowy.
5. W czasie wysiłku fizycznego stanowi drogę oddechową.
6. Poprzez błonę śluzową do krwi wchłaniają się niektóre substancje chemiczne, (rtęć,
ołów, alkohol).
Czynności jamy ustnej uwarunkowane są prawidłowa budową całego narządu żucia.
Prawidłowy przebieg niektórych czynności fizjologicznych w jamie ustnej regulują
odruchy:
1. Ssania, występujący u niemowląt.
2. Dziąsłowy, polegający na unoszeniu i zaciskaniu wargi dolnej.
3. Wymiotny, powstający w następstwie drażnienia błony śluzowej podniebienia
miękkiego, tylnej części języka lub ścian gardła.
4. Ślinienia, powstający pod wpływem bodźców smakowych, bólowych lub trucizn.
W procesie pobierania pokarmu i mechanicznego przetwarzania zasadniczą rolę
odgrywają zęby, które przez swoją zróżnicowaną budowę przystosowane są do odgryzania
i miażdżenia pokarmów. Gryzienie i żucie to proces mechanicznej obróbki przyjmowanych
pokarmów, która ma na celu :
− rozdrabnianie pokarmów,
− zmieszanie ze śliną,
− przygotowanie kęsa.
Rys. 2. Anatomia topograficzna jamy ustnej [9]

36
Jamę ustną dzieli się na przedsionek i jamę ustna właściwą.
Przedsionek jamy ustnej stanowi przestrzeń mająca kształt podkowy, ograniczoną od
zewnątrz szparą ust, wargami i policzkami. Szparę ust otaczają wargi górna i dolna,
zbiegające się w kątach ust. Zrąb wargi stanowi mięsień okrężny ust. Od zewnątrz wargi
pokrywa skóra. Stronę wewnętrzną pokrywa błona śluzowa, łącząca się poprzez sklepienie
przedsionka z dziąsłem wyrostków zębodołowych. Strefę przejściową pomiędzy skórą a błona
śluzową nazywamy czerwienią wargową. Ścianę wewnętrzną przedsionka stanowią wyrostki
zębodołowe z lukami zębowymi, które przy zwartych zębach oddzielają przedsionek od jamy
ustnej właściwej. W linii środkowej przedsionka znajduje się wędzidełko wargi górnej i wargi
dolnej. W odcinku bocznym znajdują się policzki, które stanowią mięsień policzkowy.
Policzek od zewnątrz pokryty jest skórą, a od wewnątrz błoną śluzową z licznymi gruczołami.
Na błonie śluzowej policzka znajduje się brodawka przyusznicza, zaznaczająca ujście
przewodu wyprowadzającego ślinianki przyusznej.
Jama ustna właściwa od przodu i z boków ograniczona jest przez łuki zębowe – górny
i dolny. Sklepienie jamy ustnej stanowi podniebienia twarde i miękkie. Dno jamy ustnej
stanowią mięśnie żuchwowo – gnykowe. Od przodu i boku dno jamy ustnej ograniczone
trzonem żuchwy. W dnie jamy ustnej pokrytym błoną śluzową, przechodzącą na
powierzchnię dolną języka, znajduje się tkanka łączna i tłuszczowa, naczynia krwionośne,
węzły chłonne i nerw podjęzykowy. Pod językiem znajduje się ujście przewodów
wyprowadzających ślinę ze ślinianek podjęzykowych i podżuchwowych.
Język
Jest tworem mięśniowym o zróżnicowanym działaniu, który wypełnia zamkniętą jamę
ustną.
W obrębie języka wyróżniamy: nasadę, trzon, koniec języka, powierzchnie górną
( grzbietową) i powierzchnię dolną, dwa brzegi. Powierzchnia górna ma rowek zwany
bruzdą pośrodkową, którą ślina spływa do gardła. W części tylnej występuje bruzda
graniczna, stanowiąca przejście trzonu w nasadę języka. Dolna powierzchnia języka jest
gładka i podzielona przez fałdy śluzówki, zwany wędzidełkiem języka. Koniec języka jest
zwężony i spłaszczony. W błonie śluzowej grzbietu języka znajdują się brodawki nitkowate z
receptorami zmysłu dotyku oraz brodawki grzybowate, okolone i liściaste zawierające kubki
smakowe, będące receptorami zmysłu smaku.
Część tylną jamy ustnej właściwej stanowi cieśń gardła ograniczona od góry
podniebieniem miękkim z języczkiem, po bokach łukami podniebiennymi, między którymi
leżą migdałki, a częścią dolną stanowi trzon języka.
Ślinianki
Są ważnym elementem narządu żucia. Dzielimy je na drobne gruczoły jamy ustnej
(wargowe, policzkowe, podniebienne, językowe) i trzy pary dużych ślinianek wśród których
są ślinianki przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe.
Wszystkie gruczoły ślinowe jamy ustnej ze względu na charakter wydzieliny dzielimy na:
− śluzowe do, których należą gruczoły podniebienne i gruczoły nasady języka,
− surowicze do, których należą ślinianki przyuszne gruczoły brodawek okolonych,
− śluzowo-surowicze do, których należą ślinianki podżuchwowe, podjęzykowe gruczoły
wargowe, policzkowe i językowe przednie.
Ślina warunkuje mechaniczna i chemiczną przemianę treści pokarmowych. Zmieszanie
pokarmu ze ślina ułatwia formowanie kęsa i połykanie, które stanowi końcowa fazę przemian
zachodzących w jamie ustnej.
Skład chemiczny śliny jest różny, ulega zmianom w zależności od bodźca
wyzwalającego.

37
Zmieszana ślina człowieka jest bezbarwna, o ciężarze właściwym 1,002–1,012g. Średnia
wartość pH śliny wynosi 6. Na odczyn śliny mają wpływ zawarte w niej bufory węglanowy
i fosforanowy. Około 99% śliny stanowi woda.
Ilość składników organicznych nie przekracza 5,0 g w litrze.
Składniki nieorganiczne występują w ilości ok.2,5 g w litrze śliny.
Białko jest głównym składnikiem organicznym.
Występujące w ślinie enzymy to: lizozym, amylaza, fosfataza, peroksydaza. Ponadto
zmieszana ślina zawiera inne enzymy pochodzące z rozkładu bakterii, leukocytów.
W skład śliny wchodzą także złuszczone komórki nabłonka, leukocyty i mikroorganizmy.
Funkcje śliny:
− nawilża błonę śluzowa jamy ustnej,
− wspomaga połykanie kęsów pokarmu,
− wypłukuje resztki pokarmowe,
− stanowi pierwszą linię obrony przed drobnoustrojami (lizozym),
− dostarcza minerały do naprawy demineralizacji szkliwa oraz neutralizacji kwasów,
− odgrywa ważną rolę w odczuwaniu smaku i w mowie.
Przyczyną zwiększenia wydzielania śliny może być:
− epilepsja,
− ciąża,
− choroba wrzodowa.
Zmniejszenie lub zahamowanie zdolności wydzielniczej gruczołów ślinowych powoduje
gwałtowne zmiany flory bakteryjnej jamy ustnej ze skutkami w postaci chorób przyzębia lub
próchnicy.
Mechanizm wydzielania śliny
Wydzielanie śliny kontroluje układ nerwowy i hormonalny. W wyniku podrażnienia
bodźcami chemicznymi lub fizycznymi receptorów smakowych rozmieszczonych w błonie
śluzowej jamy ustnej i języka następuje pobudzenie ośrodka wydzielania śliny w tworze
siatkowatym rdzenia przedłużonego. W warunkach fizjologicznych wydzielanie śliny jest
skutkiem działania wrodzonego i nabytego odruchu ślinowego.
Mechanizm odruchu wrodzonego polega na podrażnieniu chemoreceptorów,
termoreceptorów i mechanoreceptorów jamy ustnej i języka, które powodują pobudzenie
ośrodka ślinowego.
Odruch nabyty wydzielania śliny powstaje wtedy, gdy wytworzyły się połączenia
czasowe w różnych miejscach kory mózgu z ośrodkami wydzielania śliny pod wpływem
bodźców odbieranych przez zmysły: węchu, wzroku i słuchu.
Funkcja obronna śliny polega na tworzeniu przez zawarta w niej florę bakteryjna stałego
środowiska jamy ustnej, które związane jest z bakteriobójczym działaniem obecnych w ślinie
enzymów ( lizozym) i leukocytów. Lizozym nie ma wpływu na skład zwykłej flory jamy
ustnej, odgrywa natomiast ważną rolę obronna w infekcjach zewnętrznych. Znajdujące się
w ślinie przeciwciała reagują z antygenami niektórych bakterii. Ważnym zadaniem obronnym
śliny jest zwilżanie błony śluzowej i zębów, mechaniczne oczyszczanie przez spłukiwanie
resztek pokarmowych i produktów ich fermentacji. Szybkość przepływu śliny, ruchy języka,
oblepianie drobnoustrojów przez śluz zawarty w ślinie, połykanie ze śliną i niszczenie przez
sok żołądkowy stanowi zespół mechanizmów obronnych ograniczających rozwój
drobnoustrojów w jamie ustnej.

38
1. Jakie zadania spełnia jama ustna w fizjologii narządu żucia?
2. Jakie odruchy regulują czynności fizjologiczne w jamie ustnej?
3. Jakie elementy ograniczają jamę ustną właściwą?
4. Jakie wyróżnia się gruczoły ślinowe jamy ustnej?
5. Jaki jest mechanizm wydzielania śliny w jamie ustnej?
6. Jakie funkcje pełni ślina?
7. Jaki jest skład chemiczny śliny?
8. Jakie enzymy są zawarte w ślinie?
9. Na czym polega mechanizm wrodzony wydzielania śliny?
10. Na czym polega mechanizm nabyty wydzielania śliny?
11. Na czym polega funkcja obronna śliny?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Korzystając z atlasu anatomicznego opisz budowę jamy ustnej, omów funkcje jakie pełni
jama ustna.
1) odszukać w materiale nauczania 4.3. poradnika dla ucznia, wiadomości na temat budowy
i funkcji jamy ustnej,
2) wypisać na kartce funkcje jakie pełni jama ustna w organizmie człowieka i podać jakie to
ma znaczenie dla funkcjonowania organizmu?
– arkusz papieru,
Ćwiczenie 2
Na podstawie poradnika dla ucznia (rozdział 4.3.), wypisz jaki jest skład chemiczny śliny
i jakie pełni ona funkcje.
1) odszukać w materiale nauczania wiadomości na temat składu chemicznego śliny oraz
funkcji jakie ona pełni,
2) wypisać treść zadania na kartce papieru,
3) zaprezentować efekty własnej pracy na forum grupy.
– arkusz papieru,

39
Ćwiczenie 3
Na podstawie poradnika dla ucznia, opisz mechanizm wrodzony i nabyty wydzielania
śliny w organizmie człowieka.
1) odszukać w materiale nauczania 4.3. poradnika dla ucznia wiadomości na temat podany
w ćwiczeniu,
3) wypisać na kartce temat ćwiczenia,
4) zaprezentować efekty swojej pracy na forum grupy.
– arkusz papieru,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić zadania jamy ustnej w procesie żucia?  
2) wymienić istotne odruchy regulujące czynności fizjologiczne jamy
ustnej?  
3) określić elementy ograniczające jamę ustna właściwą?  
4) wymienić gruczoły ślinowe jamy ustnej?  
5) omówić funkcje śliny w jamie ustnej?  
6) określić skład chemiczny śliny?  
7) wymienić enzymy zawarte w ślinie?  
8) przedstawić mechanizm wrodzony wydzielania śliny?  
9) przedstawić mechanizm nabyty wydzielania śliny?  
10) określić funkcję obronną śliny?  

40
4.4. Budowa i fizjologia narządu zębowego. Metody znakowania
zębów
Uzębienie człowieka jest dwupokoleniowe tzn. zawiera zęby mleczne i stałe. Uzębienie
człowieka jest także różnokształtne tzn., że zawiera zęby różniące się między sobą kształtem
i budową.. Cechą jego jest również ścisłe przyleganie zębów do siebie, bez występowania luk.
Zawiązki zębów stałych znajdują się pod zębami mlecznymi, we wspólnym zębodole,
oddzielone od nich przegroda kostną. Przed okresem wymiany zębów wyróżnicowują się
w zębodole komórki kościogubne(osteoklasty), które rozpoczynają zniszczenie przegrody
kostnej i korzeni zębów mlecznych, powodując ich wypadanie.
Rozwój zębów jest procesem długotrwałym. W rozwoju narządu zębowego wyodrębnia
się trzy procesy:
− tworzenie się zawiązków zębowych,
− mineralizacja zębów,
− wyrzynanie się zębów.
Ogólna budowa zęba
Ząb składa się z korony, szyjki i korzenia (lub korzeni). Wypełniony jest miazgą,
naczyniami krwionośnymi i nerwami.
Mikroskopowa budowa zęba
1. Tkanka twarda zęba: szkliwo, zębina, cement korzeniowy.
2. Tkanka miękka zęba: miazga zęba.
Szyjka zęba – znajduje się na granicy korony i korzenia. W warunkach zdrowych jest
osłonięta dziąsłem. Między szyjką a dziąsłem występuje niewielka szczelina nazywana
kieszonką dziąsłową.
Zębina – podstawowa twarda tkanka zęba podobna do tkanki kostnej, silnie przesycona
solami wapnia, tworząca masę i szkielet zęba. W obrębie korony zęba przykryta jest
szkliwem, w obrębie korzenia – cementem. Zębina otacza jamę zęba, która jest wypełniona
miazgą
Szkliwo – twarda zewnętrzna warstwa pokrywająca zębinę korony zębów. Jest to
najsilniej zmineralizowana i najtwardsza tkanka występująca w organizmie. Niewrażliwa na
ból, chroni głębsze warstwy zęba.
Miazga zęba – zawartość komory i przewodu korzeniowego zęba. Jest to tkanka łączna
zawierająca naczynia krwionośne, limfatyczne i włókna nerwowe. Jej warstwę zewnętrzną
stanowią komórki zębinotwórcze.
Cement – znajduje się pomiędzy powierzchnią korzenia zęba a ścianą zębodołu.
Ozębna – włóknista tkanka zbita wyściełająca zębodół, otaczająca korzeń zęba. Zęby
zbudowane są z zębiny. Korzeń i część szyjki umocowane są w zębodole za pomocą
wiązadeł, resztę szyjki zęba obejmuje dziąsło; korona zęba wystaje nad dziąsłem.
Cechy zębów mlecznych
Uzębienie mleczne składa się z 20 zębów: siekaczy, kłów i zębów trzonowych.
Zęby mleczne:
− są mniejsze i delikatniejsze,
− mają barwę niebieskobiaławą,

41
− posiadają zgrubienie brzegu szkliwnego, dzięki czemu szyjka zęba jest wyraźnie
zaznaczona,
− cechują się małą zmiennością,
− ściany zębów są znacznie cieńsze komora zęba jest obszerniejsza niż w zębie stałym,
− siekacze i kły są zębami jednoguzkowymi,
− brak jest przedtrzonowców w uzębieniu mlecznym, wypadają po spełnieniu swego
okresowego zadania a ich miejsce zajmują zęby stałe.
Kolejność i czas wyrzynania się zębów stałych:
− zęby szóste, siekacze przyśrodkowe i boczne wyrzynają się miedzy 6 a 8 r .ż.,
− zęby przedtrzonowe, kły i drugie trzonowce wyrzynają się między 9 a 13 r. ż.,
− trzecie trzonowce wyrzynają się między 17 a 25 r. ż.
Zęby stałe – występują w liczbie 32. W każdej połowie zarówno szczęki, jak i żuchwy
wyróżniamy: 2 zęby siekacze, 1 kieł, 2 zęby przedtrzonowe, 3 zęby trzonowe.
Anatomiczne cechy zębów stałych.
W skład uzębienia stałego wchodzą 32 zęby, ułożone w dwa łuki zębowe.
1. Przedni odcinek łuków zębowych tworzą siekacze – dwa przyśrodkowe i dwa boczne.
Korony siekaczy przypominają kształtem dłuta, skierowane ostrymi brzegami ku zębom
przeciwległym. Zęby przednie maja pojedyncze, stożkowate korzenie. Czynność siekaczy
polega na odcinaniu kęsów pokarmowych. Siekacze warunkują prawidłową mowę,
zewnętrzny zarys wargi i wygląd estetyczny twarzy .
2. Do zębów przednich zalicza się także kły, które są większe od siekaczy, maja bardziej
wypukłą powierzchnię wargową i guzek na brzegu siecznym.
3. W grupie zębów bocznych znajdują się zęby przedtrzonowe, po dwa z każdej strony. Ich
korony są sześcienne, mają powierzchnię żującą z dwoma guzkami oddzielonymi bruzdą.
Przedtrzonowce mają pojedyncze, stożkowate korzenie z wyjątkiem pierwszych
przedtrzonowców górnych, które posiadają dwa korzenie.
4. Zęby trzonowe położone są za przedtrzonowcami po stronie prawej i lewej: pierwszy,
drugi, trzeci. Są to zęby wieloguzkowe i wielokorzeniowe. Dolne trzonowce mają po dwa
korzenie. Czynność zębów bocznych polega na rozdrabnianiu i miażdżeniu pokarmów.
Kształtują one także zewnętrzny kształt policzków.
Wszystkie zęby stałe ustawione są w łukach zębowych szczęki i żuchwy.
Łuki zębowe charakteryzują się następującymi cechami:
− przedsionkowe powierzchnie zębów tworzą linię łuku zębowego, która w szczęce ma
kształt polowy elipsy, a żuchwie kształt paraboli,
− siekacze górne zachodzą 2–3 mm na siekacze dolne a guzki policzkowe zębów bocznych
górnych pokrywają guzki policzkowe zębów bocznych dolnych.
− linia środkowa obu łuków pokrywa się z linią środkową twarzy, a przedsionkowo–
językowe osie zębów strony prawej i lewej przecinają się w jednym punkcie na linii
środkowej,
− zęby umieszczone są symetrycznie, w zwarciu każdy ząb styka się z dwoma
przeciwstawnymi, z wyjątkiem siekaczy przyśrodkowych dolnych i ostatnich zębów
trzonowych górnych,
− między zębami są zachowane punkty styczności,
− łukowate wypukłości powierzchni przedsionkowych stykają się w punktach stycznych.

2. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia.

2. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia.

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to 2. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia.

Similar to 2. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia. (20)

2. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia.