1. 1
Inleiding........................................................................................................................5
Aanleiding..................................................................................................................5
Vraagstelling ..............................................................................................................6
Werkwijze en opzet ....................................................................................................7
Afstudeeronderzoek....................................................................................................7
Handleiding................................................................................................................8
Verwerking en rangschikking van de empirische gegevens.............................................8
Uitgangspunten van een kerkgenootschap, parochie of gemeente..................................9
Hoofdstuk 1 Langzaam verschenen, snel verdwenen ......................................................11
1.1 De ontmythologisering van het kerkgebouw..........................................................11
1.1.1 De mythe van het kerkgebouw zonder scheiding.............................................12
1.1.2 De sacralisering van het verleden...................................................................13
1.1.3 De mythe van de stijlgeschiedenis .................................................................14
1.1.4 Het vanzelfsprekende kerkgebouw .................................................................15
1.2 Oriëntatie op de ontwikkeling en zichtbaarheid van het kerkgebouw.......................17
1.2.1 De kerk als kompas: eerste kerkgebouwen .....................................................17
1.2.2 Oriëntatie op ruimte en tijd ...........................................................................19
1.2.3 (Her)oriëntatie op het Woord.........................................................................22
1.2.4 Oriëntatie op de nationale eenheid? ...............................................................23
1.2.5. Her-oriëntatie op het verleden: gereformeerde en katholieke kerkbouw in de
negentiende eeuw.................................................................................................23
1.2.6 Gevangen tussen heden en verleden: kerkbouw in de 20e
eeuw.......................25
1.2.7 Van herstel naar herbestemming: de naoorlogse kerkbouw..............................26
1.2.8 Oriëntatie op de mens ..................................................................................28
1.2.9 Quickscan van het hier en nu: een onzichtbare kerk? ......................................29
Hoofdstuk 2 De opzet van het empirisch onderzoek........................................................30
2.1 De wijze van werken...........................................................................................30
2.1.1 De besproken periode ...................................................................................30
2.1.2 Gegevens van de overheid ............................................................................31
2.1.3 Gegevens van kerkelijke organisaties en kerkgenootschappen..........................31
2.1.4 Het opstellen van een vragenlijst ...................................................................31
2.1.5 Opname van het kerkenbestand van Jan Sonneveld ........................................32
2.1.6 Het virtuele kerkgebouw ...............................................................................34
2.1.7 En God zag dat het goed was... .....................................................................34
2.1.8 Kerk in de krant............................................................................................35
2.2 Criteria voor nieuwbouw......................................................................................36
2.2.1 Omschrijving van ‘nieuwbouw’.......................................................................36
2.2.2 Gebruik van het kerkgebouw .........................................................................36
2.2.3 Niet meegenomen bouwactiviteiten................................................................37
2.2.4 Niet meegenomen ruimten ............................................................................37
2.2.5 Van bestaande ruimte naar kerkruimte...........................................................37
2.2.6 De opkomst van andere religies in Nederland .................................................38
2.3 Factoren die invloed hebben op de vorm en plaats van kerken...............................39
2.3.1 Budget.........................................................................................................39
2.3.2 Reden voor nieuwbouw.................................................................................39
2.3.3 Geografie, planologie, bouwgrond..................................................................39
2.3.4 Uitgangspunten, visiedocument, programma van eisen....................................39
2.3.5 De rol van de architect..................................................................................40
2.3.6 De aanwezigheid van een bouwcommissie......................................................40
2.3.7 Precedenten in de omgeving, traditie uit het verleden .....................................40
2.3.8 Regelgeving en voorschriften.........................................................................40
Hoofdstuk 3 De resultaten van het empirisch onderzoek .................................................41
3.1 Algemene typering en tendensen .........................................................................41
2. 2
3.1.1 Het concept ligging: plaatsbepaling van het kerkgebouw .................................42
3.1.2 Het vormconcept: rangschikken op de basisvorm van het gebouw ...................43
3.1.3 Subcategorieën: grootte, herkenbaarheid en bereikbaarheid, scheiding en
ordening...............................................................................................................49
3.2 Overzicht van de nieuwbouwkerken .....................................................................51
3.2.1 Apostolische kerken: Het Apostolisch Genootschap..........................................51
3.2.2 Apostolische kerken: Nieuw-Apostolische Kerk ................................................52
3.2.3 Christelijk Gereformeerde Kerken...................................................................53
3.2.4 Evangelische gemeenschappen en Pinksterkerken...........................................54
3.2.5 Gereformeerde Gemeenten in Nederland en Noord Amerika.............................57
3.2.6 Gereformeerde Gemeenten in Nederland........................................................60
3.2.7 Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt................................................................61
3.2.8 Hersteld Hervormde Kerk ..............................................................................64
3.2.9 Leger des Heils.............................................................................................66
3.2.10 Nederlands Gereformeerde Kerken...............................................................66
3.2.11 Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland ...............................................67
3.2.12 Orthodoxe Kerken.......................................................................................68
3.2.13 Protestantse Kerk in Nederland ....................................................................69
3.2.14 Rooms Katholieke Kerk................................................................................76
3.2.15 Gemeenschap van Christenen Wapenveld.....................................................79
3.2.16 Moluks Evangelische Kerk (Geredja Indjili Maluku in Nederland).....................79
3.2.17 NPB Vrijzinnige Geloofsgemeenschap (Nederlandse Protestanten Bond)..........80
3.2.18 Oud Gereformeerde Gemeente (buiten verband)...........................................80
3.2.19 Vrije Evangelische Gemeenten (Bond van)....................................................80
3.2.20 Unie van Baptistengemeenten in Nederland ..................................................81
3.2.21 Vergadering van Gelovigen ..........................................................................81
3.2.22 Vrije Evangelische Gemeente op Herv. Grondslag Luctor et Emergo Oldebroek 82
3.3 Omgebouwde ruimten.........................................................................................83
3.3.1 'Ligging' bij omgebouwde ruimten..................................................................83
3.3.2 Vormtypen bij omgebouwde ruimten..............................................................84
3.3.3 Herkenbaarheid omgebouwde ruimten ...........................................................85
3.4 Overzicht van de omgebouwde ruimten................................................................86
Hoofdstuk 4 Intermezzo: de moskee in Nederland..........................................................88
4.1 De komst van moskeeën in Nederland..................................................................88
4.2 Wat is een moskee?............................................................................................91
4.2.1 Het land van herkomst als voorbeeld en inspiratiebron ....................................91
4.2.2 Gebedsrichting naar Mekka............................................................................93
4.3 Onderzoek naar het moskeegebouw in Nederland .................................................94
4.4 Algemene tendensen qua vorm en ligging van de moskee .....................................96
4.5 Overzicht van de nieuwbouwmoskeeën ................................................................98
4.5.1 Marokkaanse moskeeën ................................................................................98
4.5.2 Turkse moskeeën ....................................................................................... 101
4.5.3 Surinaamse moskeeën ................................................................................ 104
4.5 Omgebouwde moskeeruimten............................................................................ 106
Hoofdstuk 5 conclusies............................................................................................... 107
5.1 De kerkbouw van 2000 tot en met 2007 ............................................................. 107
5.1.1 Plaatstypologie van de nieuwbouwkerk......................................................... 108
5.1.2 Verschijningvorm en fenomenologie............................................................. 108
5.1.3 Dakvorm en fenomenologie......................................................................... 110
5.1.4 Materialisatie.............................................................................................. 111
5.2 Wat zijn de redenen voor nieuwbouw? ............................................................... 112
5.3 Signaal van de gemeenschap zelf....................................................................... 112
5.4 Signaal voor de buitenwereld............................................................................. 114
5. 5
Inleiding
Deze thesis heeft als onderwerp de nieuwbouw van kerken in Nederland aan het begin van
het derde millennium.
Aanleiding
In de tweede helft van de twintigste eeuw is in Nederland het kerkbezoek sterk gedaald.2
Het aantal mensen dat zichzelf lid van een kerkgenootschap beschouwt, is eveneens
afgenomen. Diverse kerkgebouwen zijn overbodig geworden en hebben hun oorspronkelijke
functie als plaats van samenkomst voor de gelovige gemeenschap verloren. De vraag naar
een eventuele herbestemming duikt regelmatig op. De christelijke godsdienst wordt niet
meer als de enige godsdienst in Nederland beschouwd en er verschijnen steeds meer
moskeeën en andere religieuze gebouwen in de publieke ruimte. Afgaande op wat zichtbaar
is in het landschap, is het ‘privilege’ van het christendom niet meer vanzelfsprekend. Op
veel plaatsen is een kerkgebouw of de bijbehorende toren al lang niet meer het hoogste of
anderszins meest dominerende gebouw in de omgeving.
Geert Mak beschrijft in Hoe God verdween uit Jorwerd, op welke wijze de invloed van de
christelijke godsdienst in het openbare leven geleidelijk verminderde.3
Het instorten van de
toren van het Friese dorp Jorwerd, in de jaren vijftig lijkt een vooraankondiging voor wat er
met vele kerkgebouwen aan het einde van de twintigste eeuw zal gebeuren. Er werden
acties op touw gezet om de kerk te restaureren, maar de kerk had de functie als
middelpunt van de samenleving in feite al verloren.
In het boek The changing of the Religious Landscape of Europe stelt Hans Knippenberg4
vast, dat er de laatste decennia in de verschillende Europese landen de nodige
veranderingen hebben plaatsgevonden. In de conclusie over de situatie in Nederland schrijft
hij dat de kerken verdwenen uit het landschap en dat er moskeeën voor in de plaats
kwamen.
Interessant is ook de recente uitspraak van André Rouvoet, die naar aanleiding van reacties
over een mogelijke islamisering in Nederland op een partijbijeenkomst in Zaltbommel
stelde, dat de zorg niet moet uitgaan naar de moskeeën die gebouwd worden, maar naar
het aantal kerken dat aan de eredienst onttrokken moet worden.5
De geschiedschrijver, de socioloog en de politicus schetsen aldus de wijze waarop het
christelijke kerkgebouw zijn zichtbare functie in de openbare ruimte aan het verliezen is. De
lijst kan gerust worden aangevuld met uitlatingen van leken, architecten, bouwkundigen en
kunsthistorici. Nieuwbouw van kerken lijkt er niet of nauwelijks te zijn, spreekt in elk geval
niet tot de verbeelding. Dat is een eerste observatie.
Ondanks secularisatie en afgenomen kerkbezoek komen mensen massaal op voor een
kerkgebouw, als het dreigt te worden afgebroken. Het jaar 2008 is niet voor niets
uitgeroepen tot het jaar van het religieuze erfgoed. Bij de actie Kerkbalans 2008 werd
2
T. Bernts, G. Dekker, J. de Hart, God in Nederland 1996-2006, 17.
3
G. Mak, Hoe God verdween uit Jorwerd; Een Nederlands dorp in de twintigste eeuw.
4
H. Knippenberg, The Changing of the Religious Landscape of Europe, 104.
5
Trouw, Het Nieuws, 16-04-08, Rouvoet: Minder kerken erger dan meer moskeeën. Zie ook Reformatorisch
Dagblad, 15-04-08, Meer zorg over kerk dan moskee, Redactie politiek.
6. 6
onder het motto ‘Een kerk is van blijvende waarde’ gezinspeeld op de waardering die in
brede kring voor kerkgebouwen bestaat. Niet alleen historische gebouwen uit vroegere
eeuwen profiteren van de groeiende belangstelling. Men staat ook op de bres voor
gebouwen uit de naoorlogse periode, dat is een tweede observatie.
Naar aanleiding van beide observaties zou men de conclusie kunnen trekken, dat er geen
kerken meer worden gebouwd, in ieder geval geen kerken die als aanwinst kunnen worden
beschouwd ter aanvulling van het overgebleven bestand aan kerken. In de lijn van
secularisatie en sloop van kerkgebouwen, kan men zelfs veronderstellen dat er überhaupt
geen aanleiding meer is voor de nieuwbouw van kerken.
Er zijn diverse uitgaven verschenen over het herprofileren van het kerkinterieur, mede door
de veranderingen in het kerkgebruik en de liturgie. Over nieuwe kerkgebouwen is de laatste
tijd echter weinig geschreven, alles wijst erop dat er hierover ook weinig kennis bestaat.6
Op basis van de weinige publicaties, die er te vinden zijn over de kerken vanaf de jaren
tachtig, zou men kunnen veronderstellen, dat er geen doorlopende lijn is in de bouw van
kerken: oftewel door een te verwaarlozen aantal oftewel doordat de gebouwde kerken niet
aan bepaalde verwachtingen voldoen.
Die geringe belangstelling voor de meer recente situatie vormde voor mij aanleiding mij te
verdiepen in de vraag: Hoe is het gesteld met de kerkenbouw in Nederland aan het begin
van het derde millennium? Ik besloot precies na te gaan hoeveel kerken er tussen 2000 en
2007 in Nederland gebouwd zijn. Met de uitkomst wilde ik vaststellen in welke situatie de
kerkbouw zich op dit moment bevindt. Hieruit kwamen enkele vragen naar voren: op welke
plaatsen zijn de eventuele nieuwe kerken te vinden, voor of door welke
geloofsgemeenschappen zijn ze gebouwd, hoe staan ze in de openbare ruimte en welk
signaal geven ze af naar de buitenwereld?
Door de aandacht enkel op de buitenkant te richten, komt in feite de eigenlijke functie van
het kerkgebouw niet aan de orde. Uiteraard dient een gebouw om samen te komen voor
gemeenschap en gebed. Er zijn echter steeds minder mensen die regelmatig een kerk
bezoeken. Deze mensen moeten afgaan op uiterlijke signalen, zoals de aanwezigheid van
kerkgebouwen of andere ruimten waarvan zichtbaar gebruik gemaakt wordt om samen te
komen. Daarnaast is gaandeweg gebleken, dat een studie waarin meer dan alleen de
uiterlijke verschijningsvorm wordt vergeleken, te groot van omvang zou worden gezien het
aantal kerken dat er is gebouwd. Hiermee hoop ik tot de verdere motivering in hoofdstuk 1
in eerste instantie voldoende verantwoord te hebben waarom ik mij alleen op de buitenkant
van nieuwgebouwde kerken richt.
Vraagstelling
De centrale vraag van deze thesis luidt:
Hoe is het gesteld met de nieuwbouw van kerken in Nederland in de periode
2000-2007?
De deelvragen, noodzakelijk om tot een gedegen antwoord te komen, zijn de volgende:
6
Tijdens het Internationaal Congres, over de kerkenbouw vanaf 1945 in het gebied van Maas en Rijn,
georganiseerd door Regionaal Historisch Centrum Limburg in Maastricht, op 28 en 29 september 2007, ging
alle aandacht uit naar perioden buiten de huidige periode vanaf 2000. Tijdens het architectuursymposium
Gebouw als denkbeeld: Het Godshuis, gehouden te Zaandam op 1december 2007, was er ruime aandacht voor
het verleden van het kerkgebouw. Ook werd gesproken over toekomstige concepten. In de actuele situatie
kwam de alleen de moskee aan de orde, het kerkgebouw niet.
7. 7
1 Hoeveel kerken zijn in de periode van 2000 tot en met 2007 gebouwd, waar staan deze
kerken en hoe zien ze eruit?
2 Om welke redenen zijn deze kerken gebouwd?
Zowel bij de centrale, overkoepelende vraagstelling als bij de deelvragen beperk ik me tot
de buitenkant van de betrokken kerkgebouwen. Of om het anders te zeggen: Ik richt mij op
de naar buiten gerichte functie van het kerkgebouw. Een kerkgebouw heeft namelijk niet
alleen de functie van plaats van samenkomst, maar ook de functie van ‘landmark’. Niet
alleen voor de gebruikersgroep, maar ook voor een veel wijdere kring van mensen. Dat
heeft geleid tot twee meer specifieke deelvragen.
3 Maakt de buitenzijde van de betrokken kerkgebouwen zichtbaar hoe de betreffende
geloofsgemeenschappen de naar buiten gerichte functie van hun gebouwen zien?
4 Fungeren de gebouwen als landmark, ofwel als teken in het landschap? Welke signalen
geven de nieuwbouwkerken af aan passanten, buitenstaanders, toeschouwers, pelgrims?
Omdat deze thesis geschreven wordt in het kader van de MA Christendom en Islam, is het
nodig ook een relatie te leggen met de islam. De actuele situatie in Nederland vraagt hier
overigens ook om. Dat er moskeeën in het Nederlandse landschap verschijnen, is voor
iedereen duidelijk. Ook is duidelijk dat ze niet hetzelfde uiterlijk hebben als de omliggende
gebouwen. Dit leidde tot de vraag:
5 Hoe is het gesteld met de zichtbare aanwezigheid van nieuwe moskeeën in Nederland die
zijn gebouwd in dezelfde periode als die van de nieuwbouwkerken?
Werkwijze en opzet
De werkwijze en indeling is als volgt. Na deze inleiding wordt in hoofdstuk 1 middels een
kleine literatuurstudie een kader aangereikt, waarbinnen de uitkomsten van de navolgende
hoofdstukken kunnen worden geplaatst. Het gaat hierbij om een oriëntatie op het
'kerkgebouw' en de ontwikkeling van haar verschijningsvorm, met een accent op de
Nederlandse situatie. In hoofdstuk 2 wordt de methode van onderzoek toegelicht.
Daarnaast worden de bevindingen, opgedaan tijdens het onderzoek besproken. De
gevonden gegevens worden in hoofdstuk 3 uitgewerkt, de hiermee in verband staande
afbeeldingen zijn in de catalogus opgenomen. Behalve een overzicht van aantallen kerken
per kerkgenootschap wordt tevens een overzicht gegeven van omgebouwde ruimten. In
hoofdstuk 4 wordt de verschijning van de moskee in het Nederlandse landschap naast die
van de kerk gezet. In het kort wordt aangegeven hoe de moskeebouw in Nederland zich
heeft ontwikkeld en welke factoren hierbij een rol hebben gespeeld. Aan de hand van een
overzicht en een bespreking van de gebouwen wordt naar voren gebracht wat stand van de
zaken in de recente moskeebouw is. In hoofdstuk 5 worden de resultaten van de
voorgaande hoofdstukken samengevat. De conclusie wordt hier uitgewerkt. De thesis wordt
afgesloten met enkele bijlagen.
Afstudeeronderzoek
Dit onderzoek is in de eerste plaats bestemd als proeve van bekwaamheid ten behoeve van
het afstuderen aan de opleiding Christendom en Islam, aan het Departement
Religiewetenschappen en Theologie van de faculteit Geesteswetenschappen
8. 8
van de Universiteit van Tilburg. In het onderzoek wordt een religiewetenschappelijke
benadering van de christelijke godsdienst in Nederland gehanteerd, waarbij ook de islam
wordt betrokken. De beschouwing van kerkgebouwen is te vergelijken met het beschouwen
van religieuze geschriften en kan wellicht dienen als aanvulling hierop. Evenals bij teksten
zijn verschillende interpretaties mogelijk, maar op een aantal punten kan overeenstemming
ontstaan. Er is op het gebied van kerkbouw ‘oecumene’ mogelijk, omdat iedere religieuze
gemeenschap een gebouw nodig heeft. Een kerkgebouw kan de afstand tot een andere
geloofsgemeenschap verkleinen; de verschillen in bouwkunst kunnen kleiner zijn dan de
theologische verschillen.
Handleiding
De kerkgebouwen waarom het gaat zijn niet altijd even gemakkelijk in het landschap te
vinden. Daarom heb ik een inventarisatie gemaakt van alle nieuwbouwkerken en het
resultaat in een overzicht geplaatst. Gestart is vanuit een indeling naar kerkgenootschap.
Naast het overzicht zijn de kerken ingedeeld op basis van de ‘ligging’, dit is de plaats binnen
of buiten de bebouwing waar ze zich bevinden en op basis van ‘vormconcept’, het
zogenoemde ‘reli-type’, waarmee de hoofdvorm van het exterieur wordt aangeduid. Nieuwe
kerken kunnen zo worden gelokaliseerd, herkend en geduid.
De uitkomst van deze thesis biedt zodoende allereerst een handleiding voor een virtuele
pelgrimstocht langs de kerken. De geïnteresseerde kan voorafgaand aan een bezoek, door
op de links te klikken uit de bijlagen, een idee krijgen hoe de betreffende kerk eruitziet,
eventueel wat voor gemeenschap erachter zit. Met Google-Earth kan hij of zij een idee
krijgen van de ligging in de wijk, de omgeving en de grootte van de kerk. Vervolgens kan
hij of zij daadwerkelijk op reis gaan. Mocht de adresbeschrijving niet voldoende zijn om de
weg ernaar toe te vinden, dan zijn er de GPS-coördinaten en de druk op de TOMTOM of
navigatie om het af te leggen deel van de pelgrimsroute te berekenen.7
Maar zelfs wie
bewust op zoek is naar nieuwe kerkgebouwen en de route geprint op zak heeft, zal soms
extra moeite moeten doen om de gebouwen te vinden of zal alsnog ter plaatse de weg
moeten vragen. Wie snel last van blaren heeft of bang is om in een file terecht te komen,
doet de route helemaal virtueel. Veel nieuwe kerken zijn op een site te vinden, zij het niet
altijd op de site van de plaatselijke gemeente of parochie. Ook hier geldt: wie een nieuwe
kerk zoekt, kan verdwalen.
Verwerking en rangschikking van de empirische gegevens
Met het oog op de meer uitgebreide beschrijving in hoofdstuk 3 worden nu kort de
categorieën aangeduid waarmee de gebouwen worden ingedeeld. Mede hierdoor kan men
grip krijgen op de grote diversiteit.
A. categorie ligging: wat betreft de ligging is gekozen voor een indeling in vijf typen. Dit zijn
de Polderkerk, de Stadskerk, de Vinexkerk, de Industriekerk en de Wijkkerk. Zoals later zal
blijken, vertelt de ligging iets over de reden van nieuwbouw.
B. categorie vormconcept: als er duidelijke uitgangspunten zijn geweest, zijn die mogelijk
door een architect omgezet in een heldere en herkenbare vorm. De verschillende
categorieën zijn RELI-TENT, RELI-BOX, RELI-SIDE, RELI-PART en RELI-ZONE.8
Binnen de
hoofdgroepen zijn verfijningen mogelijk, de overgangen zijn overigens niet altijd geheel
scherp.
7
Enkele kerken waren zo ‘onzichtbaar’ dat inderdaad de TOMTOM nodig was om ze te vinden.
8
De ruimte is op deze plaats ontoereikend om de verschillen aan te geven, de begrippen worden in hoofdstuk 3
uitgelegd.
9. 9
Naast de twee hoofdcategorieën zijn de volgende subcategorieën van belang in de uitwerking:
Scheiding en ordening: hiermee wordt bedoeld de invulling van de ruimte rondom het
gebouw, en de afscheiding van het gebouw met zijn omgeving, door bijvoorbeeld een
muur, hekwerk, vijver, sloot, park, plein of parkeerzone. De wijze waarop de omgeving is
geordend kan een gebouw in rust brengen, of extra aandacht bezorgen.
Zichtbaarheid en bereikbaarheid vanaf een doorgaande of drukke weg: positiebepaling ten
opzichte van de doorgaande weg (trein, tram, autoweg), knooppunt aan de doorgaande
weg (kruispunt, verkeerslicht, rotonde), zichtbaarheid vanaf een drukke of doorgaande weg
of onzichtbaarheid vanaf een drukke of doorgaande weg. Een schilderij dat op zolder wordt
opgehangen, zal alleen gezien worden door wie er toevallig moet zijn. Hangt men het in de
centrale hal, dan zal iedere bezoeker het kunnen zien.
Grootte van het gebouw: een gebouw heeft een bepaalde schaalgrootte. De grootte is niet
alleen te relateren aan het aantal zitplaatsen, maar om praktische redenen is gekozen voor
een indeling van ‘klein’ tot 200 plaatsen, ‘middelgroot’ 200 tot 500 plaatsen en ‘groot’ bij
meer dan 500 plaatsen. Uiteraard is de grootte mede bepalend voor de wijze waarop een
gebouw als ‘landmark’ of merkteken in het landschap, zal fungeren.
De categorieën ligging en vormconcept hangen samen met waar in Nederland is gebouwd
en welk kerkgenootschap de kerk heeft laten bouwen. Midden in Rotterdam is er een
geheel andere situatie dan ergens in Friesland, bijvoorbeeld door verschillen in de
grondprijs en beschikbare ruimte. Het gebruik van een gebouw zal anders zijn als er door
de week niet-kerkelijke activiteiten in het gebouw plaatsvinden, dan wanneer het exclusief
voor de eredienst gebruikt wordt. De wijze van gebruik bepaalt hoe een gebouw eruit ziet.
De uitgangspunten van de gemeente of parochie worden zichtbaar, omdat een kerkgebouw
als een maatpak wordt aangemeten, berekend en gemaakt. Wie om welke reden dan ook
een gebruikt kostuum neemt, zal de kleermaker alsnog verzoeken het iets te aan te passen.
Kerken zijn niet uit voorraad leverbaar, er is geen sprake van seriebouw. De wijze waarop
een kerkgebouw (of een moskee) als landmark, merkteken, oriëntatiepunt,
herkenningspunt, contrapunt of andere vorm van signaal of teken kan worden gelezen,
hangt behalve van ligging en vormconcept, af van de drie genoemde subcategorieën.
Samen zijn ze als het ware dienstbaar aan de typologie, de bewust of onbewust gekozen
uitgangspunten die voorafgaand aan de bouw zijn gehanteerd. De subcategorieën scheiding
en ordening en zichtbaarheid en bereikbaarheid vanaf een doorgaande of drukke weg
worden niet uitputtend besproken, de lezer zal ook zelf de kennis hierover aan de hand van
de situatie op de afbeeldingen herkennen en aanvullen. Vooral daar waarbij meerdere
afbeeldingen zijn opgenomen kan naar voren komen dat er sprake is van een ‘landmark’.
Uitgangspunten van een kerkgenootschap, parochie of gemeente
Niet altijd komt uit de buitenkant van een gebouw helder naar voren wat mogelijke
uitgangspunten waren, die voorafgaand aan de bouw zijn gehanteerd. Het is evenmin
gemakkelijk om eventuele documenten die hierop betrekking hebben, boven tafel te
krijgen. Toch is een gemeenschap die bouwt altijd bezig met de vraag wat de kerk is of
moet zijn. Wie bouwt denkt na; wie dit nalaat, komt na enige tijd tot de conclusie dat het
gebouw te groot of te klein wordt, niet meer de juiste uitstraling heeft, niet op de juiste
plaats staat, niet geschikt is voor gewijzigd gebruik of in het geheel overbodig wordt.
Recentelijk zijn er verschillende initiatieven ondernomen om te komen tot nieuwe concepten
voor de kerk van de toekomst en ook bij diverse kerkgenootschappen. Enkele rooms-
katholieke bisdommen gaven een brochure uit over herinrichting en nieuwbouw van kerken.
10. 10
Er werden enkele prijsvragen uitgeschreven en er waren diverse studiedagen. Het
promotieonderzoek van Sander de Jonge, getiteld Kerkarchitectuur na 2000 sluit hierop
aan. In deze studie worden enkele typologieën aangedragen voor het kerkgebouw van de
21e
eeuw.9
Daarbij staat de rooms-katholieke traditie centraal. De Jonge heeft eerst de
architectuur benaderd vanuit de opvattingen van drie zeer vooraanstaande architecten in de
20e
eeuw. Vervolgens heeft hij de actuele stand van zaken in de liturgie geïnventariseerd,
waarbij allerlei eigentijdse trends zijn meegenomen en vertaald in mogelijke concepten voor
de toekomst. Dit heeft geresulteerd in vijf typen van ontwerpen, die kunnen worden
beschouwd als ideaaltypen. Deze kunnen een leidraad bieden bij het ontwerpen en
ontwikkelen van nieuwe kerkgebouwen. In het onderzoek zijn nieuwe gebouwen nog niet
getoetst aan de hand van de gegeven criteria, omdat het om een ontwerpgericht onderzoek
gaat en de genoemde concepten ten tijde van uitgave van het onderzoek nog niet
uitgewerkt of gebouwd waren. De Jonge is op zoek gegaan naar mogelijkheden.
In het onderzoek dat nu voor u ligt, wordt niet uitgegaan van een nog verder te
ontwikkelen concept of model van de kerk, maar van de concrete situatie in Nederland
vanaf 2000. Het is te vroeg om een vergelijking te trekken met bovengenoemde studie,
bijvoorbeeld aan de hand van de vraag: “In hoeverre is de Rooms-Katholieke Kerk erin
geslaagd enkele door Sander de Jonge voorgestelde typologieën te vertalen in
(uitgevoerde) ontwerpen?”. Een eveneens interessante vraag kan zijn: “In hoeverre zijn de
vragen die aan de orde komen bij de studie van Sander de Jonge actueel voor andere
kerken dan de rooms-katholieke?”.
Om erachter te komen hoe de situatie in Nederland is en welke kerken er sinds 2000 nieuw
gebouwd zijn, moet rekening gehouden worden met de religieuze diversiteit in Nederland.
Het gaat dus niet alleen om de Rooms-Katholieke Kerk, om een representatief beeld te
krijgen moet ook naar de andere kerkgenootschappen gekeken worden. Op basis van
uitkomsten uit dit onderzoek met betrekking tot het aantal nieuw gebouwde kerken mag
worden gesteld dat op dit moment de behoefte aan nieuwe kerkgebouwen niet het grootst
is bij de Rooms-Katholieke Kerk.
In het verleden is er veel nagedacht en geschreven over kerkgebouwen, met name in de
naoorlogse periode. Er is naast de literatuur over wat er ooit gebouwd is, een groot aanbod
aan werkdocumenten, richtlijnen, boeken en studies van diverse signatuur over wat een
kerkgebouw moet zijn, of wat het moest zijn. Het zwaartepunt van deze thesis ligt niet
zozeer bij wat mogelijk is of wat wenselijk was, maar wat zichtbaar is geworden en
waarvoor om welke reden dan ook gekozen is. Een voorzichtige conclusie over het behaalde
'resultaat' van het geheel van 8 jaar kerkenbouw in de 21e eeuw kan dan ook beter worden
gemaakt aan de hand van vergelijking met de situatie in de voorliggende periode, dan aan
de hand van documenten, die vaak al vóór of gedurende de bouw terzijde zijn gelegd. In
hoofdstuk 1 wordt daarom de weg vrij gemaakt naar een heldere beschouwing van de
resultaten in de navolgende hoofdstukken. Daartoe wordt allereerst een aantal
'misvattingen' opgeruimd onder de noemer 'ontmythologisering van het kerkgebouw' en
daarna volgt een beknopt historisch overzicht.
9
S. de Jonge, Kerkarchitectuur na 2000, Het ontwikkelen van grensverleggende typologieën vanuit het
samenspel tussen liturgie, architectuur en duurzame ontwikkeling.
11. 11
Hoofdstuk 1 Langzaam verschenen, snel verdwenen
Om zich te oriënteren dient men referentiepunten te hebben om de blik in de juiste richting
te wenden. Onze blik is nu op het kerkgebouw gericht. In dit hoofdstuk wordt uiteengezet
op welke wijze de zichtbaarheid van een kerkgebouw zich geleidelijk aan heeft ontwikkeld,
met name in de Nederlandse context. Het bouwen van kerken kwam tot een climax in de
loop van de twintigste eeuw. Om in de navolgende hoofdstukken tot een zuivere
beschouwing te komen en niet alleen de 'hoofdstromen' in geloof en kerkbouw tot 'leading
story' te verheffen, wordt in paragraaf 1.1 aandacht geschonken aan een aantal
vooronderstellingen over het kerkgebouw en wel onder de overkoepelende titel: 'de
ontmythologisering van het kerkgebouw'. De bedoeling hiervan is dat ook de blik van de
lezer op scherp wordt gesteld. Achtereenvolgens komen aan de orde de mythe van het
kerkgebouw zonder scheiding, de sacralisering van het verleden, de mythe van de
stijlgeschiedenis, en het vanzelfsprekende kerkgebouw. In verband met het eerstgenoemde
thema komt nogmaals naar voren waarom ervoor is gekozen om alleen de buitenkant van
het kerkgebouw te beschrijven.
In paragraaf 1.2 wordt de aandacht verlegd van de oriëntatie op het kerkgebouw naar de
kerk als oriëntatiemiddel; hier worden de achtergronden van en de veranderende
aanwezigheid en verschijningsvorm van het kerkgebouw in de loop van de tijd besproken.
Idealiter zou daarnaast een paragraaf over het dilemma Huis van God (Domus Dei) versus
huis van mensen (Domus Ecclesiae) moeten worden toegevoegd. Om hier kort op in te
gaan, wordt binnen het kader van deze studie niet wenselijk geacht, omdat de
achtergronden dan te weinig doorgrond kunnen worden. Er zou een uitgebreide studie
nodig zijn, die niet meer past binnen de omvang van deze thesis. De opvatting van Turner
wordt gevolgd, dat het dominante archetype wordt gevormd door het Domus Ecclesiae, dat
doorgaans een 'oriëntatie' in de lengte heeft en waarbij het 'volk Gods' onderweg is.10
Theunisse heeft in 1986 een studie gemaakt van het werk van Turner en geeft aan dat het
Domus Dei type slechts enkele malen in de loop van de geschiedenis van de kerkbouw naar
voren komt, hij spreekt hierbij over 'sacraliserende tendensen'.11
1.1 De ontmythologisering van het kerkgebouw
Wanneer kerken in verband worden gebracht met 'heilige huisjes', dan heeft dit eerder
betrekking op de ideeën over kerkgebouwen dan op de gebouwen zelf. Geert Bekaert's In
een of ander huis: Kerkbouw op een keerpunt bracht al 1967 een aantal blinde vlekken over
het kerkgebouw in beeld.12
De overdenkingen van Bekaert over het bouwen van kerken zijn
na veertig jaar nog even actueel en de bouw van kerken is nog niet tot stilstand gekomen.
Kerkgebouwen worden simpelweg voor lief genomen, ze zijn er gewoon en daarom kunnen
ze bezocht of gesloopt worden, beschreven of vergeten. Veel historische gebouwen worden
vanuit de kunst- of architectuurgeschiedenis benaderd, waarbij vooral de markante
vormeigenschappen en de historiciteit belangrijk worden geacht. In het 'jaar van het
religieuze erfgoed' (2008) is hiervoor vooral aandacht gevraagd. Voor veel nieuwere
gebouwen geldt dat er afscheid van is genomen voordat ze gekend zijn, terwijl het
historische kerkgebouw onsterfelijk is geworden. De scheiding tussen wat het kerkgebouw
10
H. Turner, From Temple to Meeting House, The Phenomenology and Theology of Places of Worship.
11
L. Theunisse, Huis vol mensen, Een onderzoek naar sakralisende tendenzen bij direktieven voor kerkbouw en
-inrichting.
12
G. Bekaert, In een of ander huis, Kerkbouw op een keerpunt.
12. 12
ooit was en wat het dus niet meer zal worden, tussen vroeger en nu wordt versterkt, terwijl
het verschil tussen binnen en buiten begint te vervagen.
1.1.1 De mythe van het kerkgebouw zonder scheiding
Een kerkgebouw wordt in een recent artikel in Volzin voorgesteld als een ‘antiplek’.13
Dit lijkt
op een vrije vertaling van het begrip 'heterotopos' dat is geïntroduceerd door Michel
Foucault in 1967, hiermee bedoelde Foucault dat de kerken en andere bijzondere gebouwen
af zouden moeten steken tegenover bankgebouwen, winkels en kantoren. Auteur Roel
Griffioen begint in De kerk als antiplek met een vaststelling die aansluit bij de aanleiding
van deze thesis:
"De kerken lopen leeg en de gebouwen worden gesloopt, herbestemd of
heringericht.(...)Toch gebeurt er nog veel op het snijvlak van liturgie en architectuur en-
jazeker- er verschijnen nog steeds nieuwe kerkgebouwen."
Daarna volgt er een beschrijving van drie nieuwe kerkgebouwen, de Andreas Petrus en
Paulus Parochie in Maassluis, De Open Kring te Zwolle en de 'complete make-over' van de
Ontmoetingskerk in Haarlem.14
Van het eerste gebouw wordt vastgesteld dat het afsteekt
tegen de omgeving: er is een onderscheid in de ruimte, alleen het exterieur wordt
beschreven. Bij de beschrijving van De Open Kring te Zwolle baant de auteur zich
moeiteloos een weg van buiten naar binnen, wanneer eenmaal blijkt dat dit gebouw als het
ware geen wanden heeft. Bij de beschrijving van het derde gebouw wordt de lezer niet
meer meegenomen van buiten naar binnen, de beschrijving begint meteen binnen.
Ook in andere gangbare beschrijvingen van kerken lijkt het vaak of er geen bewust
onderscheid wordt gemaakt tussen interieur en exterieur. Alsof het vanzelfsprekend is om
zomaar naar binnen te gaan. Een kerkgebouw geeft juist een scheiding aan, in zekere zin
geldt dat voor ieder gebouw. De scheiding is van velerlei aard: een gebouw dient te
omvatten, te beschermen, veiligheid te geven en te beschutten tegen koude, regen of
warmte. Voor een kerkgebouw geldt bovendien dat het een scheiding aangeeft dat er
sprake is van een tweedeling: tussen zij die tot een bepaalde gemeenschap behoren en zij
die er buiten staan, tussen 'in-group' en 'out-group'. "De christelijke kerk kenmerkt zich
vanouds juist door haar vrijwel volslagen gerichtheid op het inwendige."15
Om er binnen te
gaan en ‘zomaar even te kijken’ is niet altijd gepast. Hoewel de kerkzaal van De Open Kring
een open uitstraling heeft, dient men ook hier - als de deur van het gebouw tenminste
geopend is - via het parkeerterrein, een ingang aan de complexzijde, door een gang en het
kruisen van enkele deuren, grenzen te doorbreken. De tendens om scheidingen op te
heffen kan zowel betrekking hebben op de beschrijving van gebouwen als op de gebouwen
zelf. De kerkhistoricus Regn. Steensma wijst er bij de bespreking van te Uithoorn van
architect G. Rietveld op, dat de grens tussen binnen en buiten bij dit gebouw is
opgeheven.16
In het eerder gebouwde ‘Schröderhuis’ uit 1924 ging het er dan ook al om de
dualiteit tussen binnen en buiten weg te nemen door het uitbreken van muren.17
De
Hoeksteen is op dit moment in gebruik als bibliotheek.
13
R. Griffioen, De Kerk als antiplek: Nieuwe kerkarchitectuur, Reportage, in: Volzin, 16 mei 2008.
14
In deze thesis is herprofilering, vergroting en verbouwing niet als niet als nieuwbouw gerekend, omdat zowel
plaats als verschijningsvorm niet wezenlijk zijn veranderd, dit werd ook vastgesteld voor de Ontmoetingskerk
(PKN) in Haarlem. Desondanks zou het exterieur een beschrijving waard zijn.
15
A. van Rooy, Kerkbouw op een keerpunt, 82.
16
R. Steensma, De geschiedenis van kerkbouw en kerkgebruik, 159.
17
Ibidem.
13. 13
Van de joodse filosoof Emmanuel Levinas kunnen we leren dat het gelaat van de mens als
naaste, zowel een bedekking is als een medium om de ander te ontmoeten. Zo kunnen de
twee overzichten van de nieuwbouwkerken die in deze thesis worden gepresenteerd
worden opgevat als eerste ontmoeting met de 158 christelijke gemeenschappen in
Nederland die vanaf 2000 een nieuw gebouw in gebruik hebben genomen, als een uiterlijk
herkenningsteken, als een zichtbaar gelaat (115 nieuwbouwkerken en 43 omgebouwde
ruimten). Bij enkele gemeenschappen werd het initiatief om het gebouw te beschrijven
zodanig gewaardeerd, dat de gelegenheid werd geboden om even binnen te kijken. Via het
gelaat kon ik in meer direct contact komen met de ander en ontstond wederzijdse interesse.
Hiermee is echter terughoudend omgegaan, omdat er nog vele gebouwen te gaan waren en
ook andere gemeenschappen aan bod moesten komen. Er kon worden vastgesteld dat de
binnenkant in veel gevallen een verdere voortzetting is van wat men buiten kan
aanschouwen. In die enkele gevallen bleek het de moeite waard om het interieur te
aanschouwen, de ‘schat’ van een gemeenschap of een gebouw bevindt zich niet allereerst
aan de buitenzijde van een gebouw. Om naar binnen te gaan is deelname gewenst en zal
men zichzelf moeten geven aan de gemeenschap en tenminste op een aantal cruciale
punten dezelfde overtuiging moeten hebben of hiervoor in elk geval moeten openstaan. Om
een goede bijdrage te leveren aan beschrijvingen van een interieur zijn verdere keuzes
noodzakelijk, maar daarvoor is er zowel kennis als overtuiging nodig. Hier en daar ‘even
binnen wippen’ om 'kiekjes' te nemen zoals op een open monumentendag, kan geen recht
doen aan de verschillende positie (lidmaat ten opzichte van geïnteresseerde
buitenstaander), ook al is het fijn om in de gelegenheid te zijn om een interieur te bekijken.
1.1.2 De sacralisering van het verleden
Het mag overbodig lijken om de ontwikkeling van de uiterlijke zeggingskracht van het
kerkgebouw in een historisch perspectief te plaatsen. Het is voor veel mensen wellicht
vanzelfsprekend dat ‘vroeger’ het geloof dominant aanwezig was in de gemeenschap en dat
kerkgebouwen in het landschap de actieve uitdrukking hiervan weergeven. De rol van
religie is ook in het verleden niet altijd even vanzelfsprekend geweest, zo ontwikkelde
‘bevindelijkheid’ onder christelijke groeperingen zich pas vanaf de zeventiende eeuw en
hadden deze groeperingen meestal niet direct de beschikking over eigen gebouwen, laat
staan opvallende gebouwen. Het bestaan van deze groepen gaat evenals de afscheiding en
opkomst van nieuwe groepen voort tot op de dag van vandaag, met daaraan verbonden
onopvallende gebouwen of de totale afwezigheid van eigen gebouwen. Het kerkbezoek lag
in de late Middeleeuwen beduidend lager dan in het midden van de twintigste eeuw, na de
Tweede Wereldoorlog steeg de bouw van het aantal kerken zelfs explosief ten opzichte van
de gehele voorliggende periode.
Zij die gevoel hebben voor historische verhoudingen, zijn zich ervan bewust dat er altijd een
samenspel van krachten werkzaam is dat er uiteindelijk toe leidt dat er een politiek of
kerkelijk besluit wordt genomen tot de bouw van een kerk of klooster. Voor een groot deel
geldt: wie betaalt die bepaalt. Concurrentie of het streven naar macht zal in het verleden
vaker de hoogte van een toren bepaald hebben dan het verlangen naar contact met God of
de Allerhoogste. Voorts geldt dat in veel gevallen de toren van een kerk het eigendom van
de burgerlijke gemeente was, of dat het gehele gebouw door de kerkgemeenschap aan het
stadsbestuur werd overgedragen omdat het onderhoud niet meer bekostigd kon worden.
Wanneer er eenmaal een ontwerp voor een gebouw gemaakt was, waren er diverse
omstandigheden die ervoor konden zorgen dat de uiteindelijke vorm anders werd. Dan kon
het nog gebeuren dat het gebouw van eigenaar veranderde, tussentijds een of een andere
plundering of ramp onderging of werd herbouwd tot de huidige vorm.
14. 14
Het toe-eigenen is aan mensen ‘eigen’, kerken zijn materiële objecten die men kan
‘bezitten’. Dat geldt zowel binnen als buiten de kerkgemeenschap, zeker wanneer een
plaats maar één kerkgebouw heeft. Niet voor niets is er op ansichtkaarten vrijwel altijd een
afbeelding van het plaatselijk kerkgebouw te vinden. Men identificeert zich op den duur met
het gebouw als zijnde een baken van het dorps– of wijkgevoel. Geert Mak geeft dit aan als
belangrijkste reden voor het snelle herstel van de ingestorte toren in Jorwerd18
: De toren
was het symbool van het ‘wij-gevoel’ van de Jorwerders, religie speelt hierbij een rol, maar
is niet het enige aspect. Met andere woorden: religie en de algemene menselijke
geschiedenis zijn niet te scheiden, in een fenomenologische of historische beschouwing
over het kerkgebouw dient men hiervoor oog te hebben.
1.1.3 De mythe van de stijlgeschiedenis
Wanneer we op zoek gaan naar een globaal overzicht van de kerkbouw of een geschiedenis
van de architectuur in grote lijnen, zien we doorgaans dat de auteurs zich vooral laten
leiden door de dominante stijlen. Vervolgens maken zij een reis in de tijd door de landen
waar de best bewaarde voorbeelden te vinden zijn. Zij beginnen, analoog aan de door de
apostelen gemaakte reizen en de latere kerstening van wat ‘het westen’ zal gaan heten, in
Klein-Azië en Griekenland en komen vervolgens in Rome aan. Daar wordt de ontwikkeling
van de vroegchristelijke bouwkunst bekeken waarna een uitstap wordt gemaakt naar
Midden- en Noord-Europa, terwijl we de kunsthistorische hoogtepunten in de rest van de
wereld inclusief de opkomst van de islam samengevat krijgen onder de noemer ‘het verre
en het nabije oosten’. De opkomst van het Romaans in de elfde eeuw luidt een nieuwe fase
in, terwijl de zwaartekracht opeens lijkt overwonnen bij de met de Gotiek. Zuid-Europa
krijgt kort daarop met de komst van de renaissance een herleving van de klassieken, terwijl
in het noorden mede door toedoen van kerkhervormers zoals Hus, Erasmus, Luther, Zwingli
en Calvijn de diversiteit in het geloof begint toe te nemen en de uniformiteit in de
bouwkunst 'belemmerd' wordt.
Meestal zijn we al in de zeventiende eeuw aanbeland, wanneer de Lage Landen in beeld
komen. Via schilderijen worden we erop attent gemaakt dat er ook hier al enige tijd kerken
in het landschap staan. De kerkgebouwen in Nederland staan dus in de schaduw van de
gebouwen uit de rest van Europa, in veel internationale overzichtswerken komen de
Nederlandse kerken amper voor. Met name de van de 'heersende' stijl afwijkende
gebouwen zijn in de vergetelheid geraakt, de namen van de achterliggende
kerkgemeenschappen zijn gedurende lange tijd slechts in een kleine kring bekend gebleven.
En dat terwijl het religieuze landschap in Nederland zich geleidelijk aan heeft ontwikkeld tot
een lappendeken en dat deze verscheidenheid in richtingen en uitingen eigenlijk in grote
mate het karakter van de kerkbouw heeft bepaald en dat het zoeken naar een 'eenheid in
bouwstijlen' steeds van tijdelijke aard is geweest. Al ruim vóór de Reformatie hebben de
diverse orden hun eigen kerkgebouwen, hoe verder we in de richting van de twintigste
eeuw komen, des te groter wordt de verscheidenheid die ook in de gebouwen tot
uitdrukking komt. Een grapje van een buitenlandse missionaris luidt:
Eén Nederlander: één gelovige, twee Nederlanders: één kerk. Drie Nederlanders: een
kerkscheuring.
Dit gezegde kan ook op de kerkbouw toegepast worden. Waar een scheuring optreedt moet
immers ook weer gemetseld worden en wanneer men op de rand van dijken of terpen
bouwt, bestaat de kans om op den duur weer in het hellend vlak te komen door verzakking
of opkomend water. De negentiende en twintigste eeuw laten de meeste diversiteit zien en
18
G. Mak Hoe God verdween uit Jorwerd, 209.
15. 15
ook al zijn de verschillen niet altijd aan de buitenkant zichtbaar, er is nauwelijks een land
met meer variatie denkbaar. Wat veel gebouwen bijzonder maakt is mogelijk juist het
gegeven dat ze op een of andere manier niet zijn in te delen in een stijl of niet in zijn
geheel voldoen aan bepaalde stijlkenmerken, waardoor de gebouwen ons veel te vertellen
hebben. In het kort: stijlkenmerken kunnen behulpzaam zijn in het categoriseren, ze
bepalen echter niet de geschiedenis. Ze kunnen slechts als hulpmiddel dienen bij het
vergelijken van gebouwen op bepaalde onderdelen of op basis van bepaalde kenmerken.
1.1.4 Het vanzelfsprekende kerkgebouw
Kerken zijn een vertrouwd verschijnsel geworden in het landschap, zodat de mens ze als
vanzelfsprekend is gaan beschouwen. Een antwoord op de vraag waarom men is begonnen
met het bouwen van kerken wordt dan ook zelden gezocht19
, doorgaans begint men met de
vraag wanneer is het bouwen van kerken begonnen. Toch is de vanzelfsprekendheid niet
van alle tijden. Er zijn niet altijd zichtbare kerken geweest en toen ze er kwamen, was dat
eigenlijk tegen beter weten in.
In ons land zijn er in de eerste eeuwen na het ontstaan van het christendom nog geen
kerkgebouwen te vinden. Er waren ook nog geen gelovigen die deze gebouwen hadden
kunnen gebruiken. Ook op de plaatsen waar christenen al deel uitmaakten van de
bevolking, zullen we vergeefs zoeken naar 'kerkgebouwen' uit de eerste eeuwen. In de
landen rondom de Middellandse Zee kwamen de eerste christenen min of meer heimelijk
samen in huizen en zalen, zoals valt op te maken uit diverse teksten in het Nieuwe
Testament. Samenkomen kon niet te veel in de openbaarheid gebeuren, ook al was er van
echte vervolging meestal geen sprake. Men gebruikte daarom de binnenruimten, zodat het
predikaat huiskerk dan wel kerkhuis van toepassing was.20
Het oudste voorbeeld van een
‘kerkhuis’ dateert van ca. 256 AD en is teruggevonden in Douros-Europa. Er kon uit de
bewaard gebleven resten van de binnenruimte worden opgemaakt hoe die ruimte gebruikt
werd, maar aan de buitenzijde was niet zichtbaar dat het een gebouw met een bijzondere
functie voor de eredienst was.
Er werden in de eerste eeuwen dus geen gebouwen speciaal voor de christelijke eredienst
gebouwd, er waren slechts bestaande ruimten die naast hun gebruikelijk functie als
woonhuis tevens als ruimte voor de samenkomst werden gebruikt en in enkele gevallen
waren er ruimten die hiervoor permanent aangepast of verbouwd werden. We kunnen dan
spreken van 'omgebouwde ruimten' die als eerste stap in de richting van een eigen gebouw
mogen worden beschouwd’ en in feite als type tot op de dag van vandaag worden
gebruikt.21
De afwezigheid van zichtbare gebouwen in de eerste eeuwen was zo typerend,
dat christenen soms als ‘atheïsten’ werden beschouwd vanwege de afwezigheid van altaren
en tempels in hun cultus.
‘That is why, for about three centuries, the first generators of Christians were proud of the
fact that they had no churches or altars- one of the reasons why the pagans called them
‘atheists’ or godless people.’ 22
19
G. Bekaert, In een of ander huis, Kerkbouw op een keerpunt, 7.
20
R. Steensma, De geschiedenis van kerkbouw en kerkgebruik, 5.
21
P. Post, Van Douro tot VINEX, actuele tendenties met betrekking tot liturgische ruimte actuele
tendenties met betrekking tot liturgische ruimte in: Kroesen, J., Luth. J. en Molendijk, A. (red.)
Religieuze ruimte; Kerkbouw, kerkinrichting, religieuze kunst, Zoetermeer 2002, 84-89.
22
Citaat van Schillebeeckx uit God the Future of Man, opgenomen in: Giles, Re-Pitching the Tent, Reordering
the Church Building for Worship and Mission, 49.
16. 16
De afstand die aanvankelijk werd gehanteerd ten opzichte van de tempeldienst of kerkbouw
lijkt in overeenstemming met bijvoorbeeld een tekstgedeelte uit de Handelingen van de
apostelen:
Toch woont de Allerhoogste niet in een huis dat door mensenhanden is gemaakt, zoals de
profeet zegt: "De hemel is mijn troon, de aarde mijn voetenbank. Hoe zouden jullie dan een
huis voor mij kunnen bouwen -zegt de Heer-, een plaats waar ik kan rusten? "23
Ook Margaret Visser wijst er in haar grondige beschrijving van de San Agnese buiten de
Muren te Rome op, dat er altijd een spanningsveld bestaat tussen de noodzaak van en de
behoefte aan een kerkgebouw:
"Waarom zou men eigenlijk kerken hebben? Alleen al het idee van iets van een kerkgebouw
moet onderzocht worden, gezien het stichtingsverhaal van het christendom.(...)God, of de
waarheid, blijft niet beperkt tot de Kerk, laat staan tot kerkgebouwen. Elke christen zou een
diep wantrouwen moeten blijven voelen voor kerken- als bouwwerken én als instituten; dat
wantrouwen maakt deel uit van het volgen van Christus."24
De zichtbare afwezigheid van het kerkgebouw was niet alleen in de eerste eeuwen aan de
orde. Tot op de dag van vandaag gebeurt het dat gemeenschappen er bewust voor kiezen
om geen eigen gebouw te hebben, of door omstandigheden gedwongen worden om er
geen gebruik van te maken. De afwezigheid van een kerkgebouw kan even sterk spreken
als een zichtbaar gebouw. Anders gezegd: wat vanzelfsprekend lijkt, hoeft dat niet altijd te
zijn.
23
Handelingen 7:48-49, NBV.
24
M. Visser, Geometrie van de liefde, Ruimte, tijd, mysterie en betekenis in een gewone kerk, 67-68.
17. 17
1.2 Oriëntatie op de ontwikkeling en zichtbaarheid van het kerkgebouw
Mogelijk waren vooral de beperkende omstandigheden de oorzaak van de afwezigheid van
openbare kerken ten tijde van het vroege christendom. Toen keizer Constantijn in 313 AD
het christendom tot officiële godsdienst van het Romeinse Rijk verklaarde, werd al snel
zichtbaar wat onder de oppervlakte reeds gewenst werd, het was vanaf dat moment een
kwestie van tijd voordat kerkbouw gemeengoed werd.
Subsequent history has shown that, whether because Christians are hard of hearing,
because at some crucial period Hebrew was out of print, or simply because it was
recognized that we are poor weak creatures unable to exist for long without some form for
the Christian Church to effect a volte- face on the issue.25
1.2.1 De kerk als kompas: eerste kerkgebouwen
Blik op het oosten bij de resten van een oudchristelijke 'basilica', Romeinse nederzetting Butrint.
De zichtbare afwezigheid van het kerkgebouw was hiermee ten einde. De ontbrekende
verschijning van het ‘kerkgebouw’ was tot dan toe radicaal anders geweest dan de
dominante aanwezigheid van de Romeinse godencultuur in de tempels. Constantijn liet
enkele kerken bouwen, als eerste 'tekens'. Groepen christenen begonnen kort daarna zelf
met de bouw van kerken, al werden die in het begin met opzet onopvallend gehouden. Alles
was op het gebeuren binnen gericht, daar waar de eredienst gehouden werd. In strikt
typologische zin ontstond er geen nieuw type voor het kerkgebouw.26
In plaats daarvan
25
Giles, Re-Pitching the Tent, Reordering the Church Building for Worship and Mission, 49.
26
K. Doevendans en G. van der Harst (red.) Het kerkgebouw in het postindustriële landschap, 41-42.
18. 18
werd teruggegrepen op twee bestaande typen gebouwen. Het eerste type werd aangeduid
als ‘basilica’: letterlijk ‘koningszaal’. Aanvankelijk was dit een functionele aanduiding voor
een gebouw dat bij de Romeinen voor de rechtspraak werd gebruikt en waarbij meerdere
vormvarianten mogelijk waren. Hieruit werd een langgerekt gebouwtype het meest geschikt
bevonden, de benaming 'basilica' is hiervoor op den duur gaan dienen als een typologische
vormaanduiding.27
De basilica bestond uit een middenbeuk en aan weerszijden een of twee
zijbeuken. De middenbeuk was hierbij gedekt met een zadeldak, de neergaande beweging
werd versterkt door de eenzijdig aflopende ‘lessenaarsdaken’ van de zijbeuken. Opvallend
aan de basilica is de oriëntatie in de lengte, men ging aan de smalle kant het gebouw
binnen, de optrekkende beweging naar het gebouw toe kon zich als het ware binnen
voortzetten. Men spreekt in dit verband ook wel van ‘langsbouw’, langbouw of lengte-
gerichte bouw. Het woord oriëntatie is afgeleid van oriens dat letterlijk betekent 'daar waar
de zon opkomt', de ingang van het kerkgebouw lag aanvankelijk in het oosten. De opening
voor het volk werd later in verplaatst naar de westgevel, wat de gerichtheid op het oosten
versterkte. Het begrip oriënteren is afgeleid van de kerkenbouw en is nu 'elke richting' gaan
inhouden.28
Bij de resten van deze doopkapel is binnen buiten geworden. Butrint, in het huidige Albanië. De kapel is op een
steenworp afstand van de basilica gebouwd. Beide opnamen zijn van de auteur en gemaakt in 2006.
Het tweede type was de centraalbouw. Bij dit type gebouw is alles maatgegeven vanuit een
denkbeeldig midden, de benaming geeft zowel het gebruik als de vorm aan. De gebouwen
werd aanvankelijk benut voor bijzondere bestemmingen: als mausoleum bij de Romeinen
en later bij de christenen als doopkapel en martyrium.
Hierbij was alles op een handeling of een gebeurtenis nabij het centrale punt gericht. De
buitenvorm van deze gebouwen was rond of achthoekig, later kwamen er variaties zoals
27
Ibidem.
28
M. Visser, Geometrie van de liefde, Ruimte, tijd, mysterie en betekenis in een gewone kerk, 31.
19. 19
een veelhoek of een Grieks kruis.29
De twee typen waren in aanvankelijk naast elkaar te
vinden, op enkele meters afstand van elkaar zoals het geval was bij de Romeinse
nederzetting Butrint.
In het 'oosten' ontstond er al snel een voorkeur voor de centraalbouw, een veel besproken
en nagevolgd voorbeeld is de Hagia Sophia in Constantinopel. Bij dit gebouw werd de
centrale ruimte met een koepel afgedekt, al was de oriëntatie nog gedeeltelijk in de lengte,
zodat het centrale dak een ovaal vormde. De centrale as van de meeste latere gebouwen
liep niet van voor naar achteren zoals bij de basilica, maar van beneden naar boven, dus
eigenlijk was er een verticale as.Na het schisma in de elfde eeuw en de scheiding tussen
oost en west, de Orthodoxe en de Rooms-Katholieke Kerk, kwamen deze twee als
dominante typen min of meer tegenover elkaar te staan. Het verschil kan worden getypeerd
met de richting of het oog van de naald van een kompas.
In het westen bleef de basilica het kerkgebouw bij uitstek. De doorlopende lijn van de
lengte-as bij dit gebouw, met de ruimtelijke vorm van een 'weg', kan worden gezien als een
besef van het 'onderweg zijn'. Dit kan begrepen worden in samenhang met het begrip 'tijd'
dat tot in onze cultuur eveneens als een gerichte lineaire beweging wordt opgevat.30
Er
waren nog geen torens of klokken die als indicator voor de tijd hadden kunnen dienen, de
dimensies ruimte en tijd zijn beide noodzakelijk om tot een beweging te komen. De
buitenzijde van de basilica was eenvoudig, in feite slechts een omhulsel, een huid om de
binnenkant. De mens moest in een ruimte komen die anders was dan de hem omringende
wereld. Het bouwen van kerken betekende aanvankelijk dan ook het creëren van
binnenruimte, afgescheiden van de straat en rumoer, zij die er samenkwamen waren
ingewijd en toegelaten. In vergelijking met de klassieke oudheid, waarbij de tempels een
open karakter hadden omdat de cultus buiten werd gehouden31
, betekende de komst van
het kerkgebouw dus een moment van interiorisatie, een scheiding met de buitenwereld.
Verder werd het bouwmateriaal eerder ontkend dan dat er mee gewoekerd of gepronkt
werd. Niet alleen in de vorm, maar ook in de plaatsing werd gekozen voor afzondering, de
gebouwen werden vaak buiten de muren van de stad geplaatst, bij voorkeur op de graven
van martelaren. De plaats van de kerken werd dan ook belangrijker gevonden dan de vorm
ervan.
In ons land werden op dat moment nog geen kerken gebouwd. Pas na de kerstening van
de Lage Landen kwam er in de Romaanse bouwperiode een kerkbouw van enige betekenis
op gang. Voorbeelden uit de vroegchristelijke periode zijn er in Nederland niet te vinden.
1.2.2 Oriëntatie op ruimte en tijd
Diverse auteurs die gewoon zijn om de ontwikkeling van het kerkgebouw te beschrijven,
springen van de vroegchristelijke bouwkunst, die eerder als een periode dan als een ‘stijl’
kan worden beschouwd, over naar de Romaanse periode. De kerkhistoricus Regn.
Steensma wijst erop dat diverse onderzoekers de Karolingische en Ottomaanse
bouwwerken tot de Romaans kunst rekenen. Vanaf deze periode begon de overeenkomst in
uiterlijke verschijningsvorm naar voren te komen, achteraf werd dit in ieder geval als een
eigenschap gezien. Er verschenen met steeds meer regelmaat Romaanse bouwwerken in
ons land, in navolging van de rest van Europa. In Noord-Europa werden de kerkgebouwen
vooral eenvoudig gehouden. Naast de basilica ontstond de zaalkerk en de hallenkerk. Een
zaalkerk is een eenvoudige rechthoekige ruimte, met aan de oostzijde een absis, dit is een
29
Steensma, De geschiedenis van kerkbouw en kerkgebruik, 5.
30
Steensma, De geschiedenis van kerkbouw en kerkgebruik, 7.
31
Men offerde in de heidense tempeldienst 'pro fano', d.w.z. vóór de tempel.
20. 20
cilindervormige uitbouw. Een zaalkerk kent een aantal varianten, zowel wat betreft de
overkapping als het gewelf. Bij de hallenkerk is er in feite sprake van twee of meerdere
zalen naast elkaar, de zijbeuken zijn dan even hoog als de hoofdbeuk, waardoor het
middengedeelte niet naar boven uitsteekt. Vanwege de in een aantal gevallen doorlopende
overkapping is het verschil tussen de diverse varianten echter aan de buitenzijde niet altijd
duidelijk. Centraalbouw kwam in deze periode nog wel in het westen van Europa voor,
vooral bij kerken met een speciaal doel, maar in ons land is er slechts één voorbeeld
bewaard gebleven (uit de Karolingische periode, in Nijmegen).
Met de Romaanse periode kwamen ook de torens in het landschap, de plaats van de
toren(s) was afhankelijk van de grootte en de uitvoering van het gebouw. De Romaanse
kerkbouw laat nog enkele tendensen zien, die regelmatig in de latere kerkbouw
terugkomen, zoals ontwikkeling van een transcept, dat wil zeggen een dwarsschip.
Zodoende kreeg een kerkgebouw een denkbeeldige kruisvorm.32
Verder werd de koorpartij
aan de oostzijde (uitwendig als absis zichtbaar) verder ontwikkeld en hoewel dit vooral van
binnen uit gebeurde, werd ook aan de buitenkant duidelijk zichtbaar dat hier een geleding
kwam. Er kwamen steeds meer vormherhalingen in constructie en ornament. Men spreekt
dan gemakkelijk van ‘stijlkenmerken’. Bij het Romaans wordt dan vooral gedacht aan zuilen
met daarboven ‘rondbogen’. Deze vormen hadden hun oorsprong echter vooral te danken
aan de wijze van construeren. In feite was de toepassing van de rondboog evenals het
tongewelf en de koepel een poging om in de afstand de zwaartekracht te overbruggen. Dat
er een enorme zijwaartse druk ontstond bij de toepassing van deze gewelven, deed een
eerste beroep op de dikte van de muren. Daardoor konden er slechts kleine raamopeningen
worden toegepast en aan de buitenzijde moesten steunberen geplaatst worden, dit zijn
verdikkingen aan de zijkant van de muren. Door de wijze van construeren kwam er enige
vrijheid bij het ontwerpen van het gebouw. Zo kon het in segmenten worden opgezet. Voor
zover de ruimte doorlopend was, konden traveeën (eenheden in de constructie) worden
herhaald. Een tweede reden voor dikke muren en de vestingachtige bouw was dat de kerk
in de late Middeleeuwen regelmatig de functie van toevluchtsoord had die verdedigd moest
kunnen worden. De ontdekking van de verstevigde ronde vorm, als een sterke vorm die in
allerlei richtingen krachten kon opvangen, zorgde ervoor dat ramen en uitsparingen vaak
deze vorm kregen. De verschijningsvorm van het kerkgebouw was vooral zwaar en
gesloten, terwijl de plaatsing in het landschap vaak geïsoleerd was. Het lukte langzaam
maar zeker om de zware en gesloten muren te vervangen. Omdat men erin slaagde
krachten te scheiden, kon er meer openheid worden gecreëerd. Niet alleen de ruimte werd
verder opgedeeld door een geleding, ook de wanden werden geleed, waardoor er open
gedeelten mogelijk werden met doorgangen, ramen of decoraties. Naar buiten toe werden
de gebouwen dus langzaam maar zeker opener. De opening die de toren kreeg werd
geleidelijk aan ingevuld met klokken, zodat niet alleen het bouwwerk geleding kreeg, maar
ook de dag. De ordening van de ruimte betekende dus tevens een ordening van de tijd.
Hoewel het in feite ging om de binnenruimte, werd ook de ruimte rondom het kerkgebouw
geordend door de zichtbaarheid in het landschap. Het duidelijkere besef van de begrippen
ruimte en tijd heeft ertoe bijgedragen dat de mens hiervoor een gedetailleerdere invulling
zocht. Het kerkgebouw zelf bleef behalve naar het oosten vooral naar binnen gericht, de
zwaartekracht hield de deur op slot.
32
In de beschouwing van kerkgebouwen wordt doorgaans de plattegrond vergeleken. Vanaf buiten neemt men
geen plattegrond waar, maar een verschijningsvorm. Ook de verschillende gewelfvormen en constructies zijn
niet in alle gevallen aan de buitenkant waar te nemen. Wanneer ik in het navolgende spreek over een
‘plattegrond’, dan bedoel ik de denkbeeldige grondvorm van de bouwmassa, men kan deze soms
onderscheiden, zeker wanneer men in de gelegenheid is om vanaf een hoger standpunt waar te nemen.
21. 21
Met de komst van de Gotiek werden de gebouwen en torens hoger, alsof de zwaartekracht
was overwonnen. Gotische gebouwen verschenen in Lage Landen in de late Middeleeuwen,
de bouw ervan duurde voort tot ver in de 16e
eeuw. Van de 19e
tot in het begin van de 20e
eeuw zou er regelmatig teruggegrepen worden op de uiterlijke bouwvormen van deze
stijlperiode, onder de noemer Neogotiek. Verschil met de Romaanse periode was het
streven naar grote hoogte en openheid en transparantie in de muren en gevels.
Tijdens de Romaanse periode werden er al pogingen ondernomen om bijvoorbeeld bij het
kruisgewelf de krachten over te brengen naar de hoekpunten, door bij samenkomende
vlakken ribben te maken die de krachten naar de hoeken zouden overbrengen. In de Gotiek
probeerde men de krachten van de gewelven buiten de muren te brengen, zodat de gevels
meer en meer een skelet gingen vormen en minder dik hoefden te zijn. De verticale
krachten werden door middel van pijlers en zuilen naar beneden gebracht, de zijwaartse
krachten werden niet langer met dikke steunberen maar met zogenoemde luchtbogen naar
buiten gebracht. De gevels werden steeds verder geopend waardoor grote ramen en
openingen konden worden aangebracht. Het karakter van de wanden veranderde van
massief naar open, de openingen werden opgevuld met hoge ramen. De afzonderlijke delen
van het muurwerk versmolten met elkaar, dat gold eigenlijk ook voor het gebouw als
geheel. Het dwarsschip werd minder opvallend, het stak minder ver uit en verplaatste zich
verder naar het midden, zodat in een aantal gevallen het koorgedeelte langer werd.
Volgens Regn. Steensma was er in de Gotiek net als bij de oudchristelijke kunst een streven
naar ontmaterialisering. Abt Suger, die een van de drijvende krachten was achter het
ontstaan van de bouw van kathedralen, drukte het gevoel bij de aanwezigheid van een
kathedraal als volgt uit:
"Want, wanneer ik geheel en al doordrongen van de betoverende schoonheid van het huis
van God, de bekoring van de veelkleurige edelstenen ervaar en deze mij ertoe brengen al
het materiële te gaan transponeren naar het immateriële en na te denken over de
verscheidenheid van de heilige deugden, dan lijkt het alsof ik mij werkelijk in een vreemd
gebied bevind, een ruimte die dáárvoor niet bestond, noch in het slijk van de aarde, noch in
de zuiverheid van de hemel, en dat ik door de genade van God op anagogische wijze vanuit
deze wereld naar de hogere kan opstijgen."33
De verschijningsvorm van een gotische kathedraal moet indertijd iets onwerkelijks hebben
gehad, veel van deze gebouwen hebben dat tot op de dag van vandaag. De ruimtelijkheid
en het materiaal werden ontkend, het was als ware een 'zwevende, niet bestaande ruimte',
wat niet alleen werd bereikt door de buitenzijde van de gebouwen te versieren met
beeldhouwwerken. De scheiding tussen binnen en buiten werd visueel verminderd, het
kerkgebouw werd behalve voor kerkelijke ook voor profane handelingen gebruikt. Het was
binnen en buiten een grote bedrijvigheid en er was zelden sprake van één grote dienst of
viering, er waren vaak meerdere kleine handelingen tegelijk. Het schip en de zijbeuken
zouden verworden tot overgangsruimte tussen de straat en het koor. "In de steden was een
groot deel van de kerk een soort overdekte straat."34
Ook in de gotische periode moest de
kerk soms nog letterlijk dienen als toevluchtsoord. Tot in Friesland is het voorgekomen, dat
dorpelingen in de toren van hun kerk klommen, op de vlucht voor plunderende soldaten.35
De ontwikkeling van de Gotiek in ons land verliep anders dan bijvoorbeeld in Frankrijk. Het
bouwen kwam later dan elders op gang en behoudens enkele grootse gebouwen in de
steden zijn de meeste gebouwen relatief niet erg groot en doen qua uitstraling soms nog
33
G. Duby, De kathedralenbouwers, De Middeleeuwse samenleving 980-1420, 115.
34
R. Steensma, De geschiedenis van kerkbouw en kerkgebruik, 85.
35
R. Steensma, De geschiedenis van kerkbouw en kerkgebruik, 86.
22. 22
Romaans aan vanwege de massiviteit. In enkele gevallen maakten verzakkingverschijnselen
het noodzakelijk om muren alsnog dikker te maken. Om deze reden kreeg de toren van de
Buitenkerk in Kampen uiteindelijk een stomp aanzien, omdat kort na de bouw de muren
dikker gemaakt moesten worden. Op diverse andere plaatsen werd de oorspronkelijk
beoogde hoogte van de toren niet behaald vanwege het risico van weg- of scheefzakken,
zoals de Buurkerk in Utrecht. Vanwege de kleinschaligheid in het bouwen waren de
gebouwen in de dorpen vaak klein en niet altijd voorzien van een toren of spits, zodat de
naar boven gerichtheid of de grote verheffende hoogte niet altijd van toepassing was. De
Hollandse nuchterheid qua hoogte lijkt vooral door de zwaartekracht en de klei bepaald te
zijn, de fundering van hoge gebouwen werd vaak bemoeilijkt, onze gotische gebouwen zijn
dan ook minder indrukwekkend en hoog dan de voorbeelden die bekend zijn uit Frankrijk.
Zelfs wanneer op zandgrond werd gebouwd, kon een gebouw op den duur een stompe
toren krijgen, zoals in Oirschot waar na brand, instorting en overname door de
gereformeerden de oorspronkelijke hoogte niet werd gehandhaafd.
1.2.3 (Her)oriëntatie op het Woord
Tussen 1572 en 1594 ging een groot deel van de Lage Landen over tot het protestantisme.
De nieuwe gelovigen namen een groot deel van de middeleeuwse kerken over, meestal na
een ‘aanpassing’ van het interieur, als dat niet al tevoren was herzien. Deze situatie kon
vergeleken worden met die van de christenen in de vierde eeuw. Bestaande gebouwtypen
konden opnieuw ingericht en gebruikt worden, nu voor de protestantse eredienst. Er
bestond geen noodzaak om zelf tot nieuwe vormtypen te komen.36
Vanaf de 17e
eeuw
bouwden de protestanten ook zelf nieuwe kerken, vaak met een centraliserend grondplan.
Er kon aanvankelijk niet van een specifieke bouwstijl gesproken worden, naar gelang de
gekozen architect werd meestal een aansluiting gevonden bij de heersende bouwstijlen. Het
grondplan van de meeste gebouwen was een vierkant of een rechthoek. Sommige
gebouwen waren als het ware een voortzetting van de gotische periode, maar dan zonder
koor en dwarsschip, zodat de plattegrond vereenvoudigd werd en een rechthoek vormde.
Dan kwamen er diverse kerken die een symmetrisch vlak of vierkant vormden, sommige
waren op een denkbeeldig Grieks kruis gebouwd, waardoor er een centraliserende werking
ontstond. Daarnaast werden er ook ronde kerken gebouwd. De ronde en andere
gecentraliseerde ruimten werden vooral naar voorbeeld van de renaissance gebouwd. Het
predikaat 'kerk als overdekte straat' was ook van toepassing op de grotere protestantse
kerkgebouwen, ze werden dus niet alleen voor de eredienst gebruikt. Dit valt af te leiden uit
diverse schilderijen en bewaard gebleven verbodsborden.37
Er werden ten tijde van de Republiek niet alleen kerken gebouwd door en voor de
gereformeerden, maar ook voor de lutheranen en de doopsgezinden, maar die moesten
onopvallend zijn. Dat gold vanaf het derde kwart van de zeventiende eeuw ook voor de
katholieken. Men kwam vaak samen in bestaande huizen of boerderijen. De liturgist Paul
Post geeft in Boekjes, microfoons, banken aan dat er geen goede overzichtsstudie is van
kerkbouw en kerkgebruik uit de achttiende eeuw en dat de periode van ‘huis-, schuur- en
schuilkerken’ onderbelicht is gebleven.38
Er zijn weinig kerken uit deze periode bewaard
gebleven en bronnenmateriaal heeft meestal betrekking op de grotere stadskerken. Volgens
Post was er een groot onderscheid tussen de kerken op het platteland en in de steden. In
de steden waren er kleinschalige ‘zaal- of zolderkerken’. Het moeten hier vooral inpandige
ruimten zijn geweest, zonder veel herkenbaarheid aan de buitenkant. Daarna kwamen de
galerijkerken, ook hier lag de nadruk op de afwerking van het interieur. De schuurkerken
36
K. Doevendans en G. van der Harst (red.) Het kerkgebouw in het postindustriële landschap, 41-42.
37
R. Steensma, De geschiedenis van kerkbouw en kerkgebruik, 141.
38
P. Post, Boekjes, microfoons, banken, in: A. Molendijk,Materieel christendom, 185-186.
23. 23
waren vooral op het platteland te vinden, met name in Brabant. Het waren omgebouwde
schuren of soms nieuwgebouwde kerken die in verband met de wetgeving onopvallend
moesten zijn en het uiterlijk hadden van een schuur met een rieten dak. Ook in de
navolgende eeuwen zouden deze gebouwen op de achtergrond aanwezig blijven.
1.2.4 Oriëntatie op de nationale eenheid?
Er zijn in ons land betrekkelijk weinig kerkgebouwen gebouwd volgens de bouwprincipes
van renaissance en barok.39
In de tweede helft van de 18e eeuw ontwikkelde het
neoclassicisme, dat doorgaans als een opvolger van deze stijlen beschouwd wordt, zich
echter min of meer tot een nationale bouwkunst. Het neoclassicisme was zoals het stadhuis
van Amsterdam gebaseerd op voorbeelden uit de Griekse en Romeinse oudheid. Het jaar
1795 veroorzaakte een accentverschuiving op het religieuze vlak: door de nieuwe vrijheid
en gelijkheid van godsdienst was de bevoorrechte positie van de gereformeerden ten
einde.40
Vanaf de Bataafse Republiek tot 1848 was er een streven naar een gezamenlijke
Nederlandse identiteit. Door een verordening van Willem I uit 1824 dat er geen kerken
meer zonder toestemming van de koning mochten worden gebouwd, leidde het daarmee
verbonden eenheidsstreven tot de bouw van 'waterstaatskerken'. Het begrip
waterstaatskerken heeft betrekking op door de overheid gefinancierde en gereguleerde
bouw van kerken, waarbij het streven was om uiterlijk in dezelfde gebouwen te voorzien en
verschillen in kerkgenootschap en geografie te nivelleren. Vorm en bouwstijl, verhoudingen
van de toren en gevelbreedte, ramen, alles was voorgeschreven, er was bijna geen verschil
met de openbare gebouwen uit die tijd. Met de grondwet van 1848 kwam er een einde aan
het overheersende neoclassicisme. Er werden verschillende bouwstijlen uitgeprobeerd,
waarbij de kerkbouw als een proeftuin voor de overige architectuur diende. De kerkbouw
kwam in particuliere handen en de architectonische 'eenheidsstaat' viel als het ware uiteen
in 'confessionele zuilen'. Deze 'zuilen' waren niet meer gericht op het oosten, maar eerder
op de eigen gemeenschap.
"Binnen de kortste keren was de eenvormigheid van weleer in een kakofonie van stijlen
omgeslagen, waarbij het slagveld door de elkander vijandig gezinde architectonische
volksdelen tevens van de sacrale naar de profane architectuur werd verlegd."41
De 'kakofonie van stijlen' zou het religieuze landschap blijven bepalen. Er zou nog
neoclassicistisch gebouwd worden, maar daarnaast kwamen er andere neostijlen op, zoals
het neoromaans en de neogotiek. 'Neostijlen' vertonen de uiterlijke stijlkenmerken van
eerdere bouwperiodes, zonder dat hiervoor een bouwkundige of constructieve noodzaak is.
Het is echter te eenvoudig om te veronderstellen dat er alleen neostijlen in de kerkbouw
hebben bestaan in de tweede helft van de negentiende eeuw.
1.2.5. Her-oriëntatie op het verleden: gereformeerde en katholieke kerkbouw in
de negentiende eeuw
De Afscheiding van 1834 zorgde aanvankelijk niet voor nieuwe kerkgebouwen. Aanvankelijk
mochten de Afscheidingsgemeenten geen openbare kerkdiensten houden en toen dat wel
werd toegestaan, werden vooral woonhuizen of schuren gebruikt. De volgende fase was de
aanbouw of uitbouw van een woonhuis of boerderij. Behalve deze omgebouwde ruimten en
39
In de inleiding van H. Endedijk en J. Vree (red.) van , 'Niet handvol, maar een landvol', Twee eeuwen
protestantse kerkbouw in de Nederlandse ruimte, 7-8, komt naar voren dat slechts 6% van de kerkgebouwen uit
het huidige kerkenbestand dateert uit de 17e en 18e eeuw.
40
T. von der Dunk, Een Hollands heiligdom, De moeizame architectonische ‘eenwording’ van Nederland, 305.
41
T. Von der Dunk, Een Hollands Heiligdom, De moeizame architectonische eenwording van Nederland.
24. 24
uitbreidingen kwamen er mondjesmaat nieuwe kerken, waarbij vaak 'soberheid en
wereldmijding' in de gebouwen tot uitdrukking kwam.42
Veel gebouwen stonden niet
centraal in de dorpen en steden. In de stad werden ze vaak opgenomen in de huizenrij,
terwijl schenkingen of beschikbare grond leidde tot een situering buiten de dorpskern.
Vanaf het midden van de negentiende eeuw werd de profilering als kerkgebouw langzaam
zichtbaar, de 'schuren' werden hoger en kregen soms een torentje of ruiter.
De Doleantie in 1886 had een 'explosie van gereformeerde kerkbouw' tot gevolg.43
Veel van
de driehonderd dolerende gemeenten hadden nog vóór de vereniging met de Christelijk
Gereformeerden in 1892 een eigen gebouw, vaak was dit nieuw gebouwd. Er werd dikwijls
aansluiting gezocht bij bestaande stijlen, tot aan de neogotiek toe, maar soms werden er
'timmermansontwerpen' uitgevoerd die aan een mix van stijlkenmerken herkenbaar waren.
De benaming 'eclecticisme' is hiervoor ook wel in gebruik. Abraham Kuyper had als
leidsman van de gereformeerden duidelijke uitgangspunten over hoe de eredienst eruit
moest zien. Maar hoewel er in zijn werk Onze Eeredienst geen exacte voorschriften voor de
kerkbouw te vinden zijn, werd duidelijk dat de gemeente voortaan 'rondom het woord'
moest samenkomen. Bij de Wilhelminakerk in Dordrecht van (1898-1899) en de Koepelkerk
in Leeuwarden (1923) kwam dit kenmerk ook van buiten sterk naar voren, beide werden
ontworpen door Tj. Kuijpers. In de praktijk verschilde echter de meerderheid van de
gereformeerde gebouwen in de basale grondvorm niet van hervormde of katholieke
gebouwen. Geleidelijk aan kon het gereformeerde kerkgebouw in grootte en verschijning
'concurreren' met het plaatselijke hervormde kerkgebouw, op den duur was in veel gevallen
alleen de positie ten opzichte van het stadscentrum of de woonkern nog minder prominent.
In de tweede helft van de negentiende eeuw zorgde de katholieke emancipatie en het
herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 ervoor dat de katholieke bouwwerken
opnieuw naar voorbeeld van de late Middeleeuwen (toen de 'eenheid' binnen de katholieke
kerk nog niet verstoord was) gebouwd zouden worden. Omdat er geen constructieve
noodzaak voor gewelven was, werden deze bij de eerste gebouwen nagebootst in hout en
daarna gestukadoord. Er wordt daarom wel gesproken over 'stukadoorsgotiek'. De
belangrijkste architect uit de vroege neogotiek is Theo Molkenboer, die in een korte tijd
overstapte van neoclassicistische naar neogotische ontwerpen.
Anders was dat bij Pierre Cuypers, die juist vanaf 1853 zijn loopbaan begon als architect.
Hij had al snel ervaring met het restaureren van middeleeuwse gebouwen (de Munsterkerk
in Roermond) en ging weer stenen constructies toepassen bij de kerkenbouw. Naar het
voorbeeld van de Franse kathedralen werd de Catharinakerk in Eindhoven gebouwd (1859-
1863). In zijn latere werk zocht Cuypers eerder naar een synthese tussen de basilica en de
centraalbouw. Dit komt naar voren bij de Sint Petrus Bandenkerk in Oisterwijk (tegen
1900). Cuypers kreeg diverse leerlingen, in totaal zijn er tussen 1853 en 1909 ruim
vijfhonderd neogotische kerken gebouwd. De neogotiek was de stijl bij uitstek om het
herwonnen zelfbewustzijn van de katholieken uit te drukken. Er werden ook neoromaanse
kerken gebouwd, maar die waren veel minder talrijk. Hierbij werd soms ook gezocht naar
een synthese tussen centraalbouw en de in de lengte gerichte basilica.
We hebben nu gezien dat vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw in toenemende
mate de namen van bouwmeesters bekend zijn, hun anonimiteit is
opgeheven. Daarnaast hebben zij diverse gebouwen uit het verleden als inspiratiebron
genomen. In de twintigste eeuw zal dat opnieuw gebeuren, maar dan wordt ook gezocht
naar totaal nieuwe vormen, allereerst bij de niet-kerkelijke architectuur.
42
R. Steensma en C. van Swichum (red.), Honderdvijftig jaar gereformeerde kerkbouw, 22.
43
A.w., 44.
25. 25
Neogotische kerk Sint Gummarus, te Wagenburg NB, door P. van Genk 1903-1904.
Hoe kleiner de woongemeenschap, des te sterker had de kerk de functie van baken voor de gemeenschap en
destijds voor het katholieke zelfbewustzijn. Foto van de auteur uit 2009.
1.2.6 Gevangen tussen heden en verleden: kerkbouw in de 20e
eeuw
Uit het architectuuroverzicht Bouwen in Nederland, 600-2000 kan afgeleid worden dat het
kerkgebouw voor de ontwikkeling van de architectuur niet meer van belang wordt geacht.
Van geen enkele kerk uit de twintigste eeuw is een afbeelding opgenomen. In de kleine
paragraaf die aan de periode van 1945-1970 is gewijd, wordt vastgesteld dat er in
architectonisch en religieus opzicht sprake was van een grote diversiteit.44
“Er waren (vanaf 1950) opvallend genoeg veel nieuwe kerken gebouwd, voornamelijk als
gevolg van de vele religieuze afsplitsingen."45
In internationale overzichten over moderne kerkbouw zijn wel voorbeelden te vinden van
Nederlandse kerkgebouwen, maar dit zijn vooral gebouwen die qua stilering aansluiten bij
internationale tendensen zoals het verderop besproken neo-expressionisme.46
Zoals in
menig ander opzicht was de twintigste eeuw een rumoerige periode, waarin veel
veranderingen elkaar in hoog tempo opvolgden. Er werd gezocht naar oorspronkelijkheid in
het bouwen, de rijk versierde gebouwen uit de negentiende eeuw werden door diverse
architecten afgewezen, ze hadden behoefte aan nieuwe en zuivere vormen. De inspiratie
voor de gebouwen in de twintigste eeuw werd vooral in het buitenland gevonden. Een van
de vernieuwende gebouwen werd in 1906 nabij Chicago gebouwd, de Unity Temple,
ontworpen door Frank Lloyd Wright. Het gebouw is volledig gebaseerd op rechthoekige
blokvormen met diverse uitstekende dakdelen. Er was geen sprake van symmetrie en ook
een toren ontbrak, het gebouw werd als het ware volledig door de omgeving geabsorbeerd.
Het bouwen in blokvormen zou later ook door de Nederlandse architecten worden
overgenomen. Behalve dat er geëxperimenteerd werd met de vorm, werden er in het
buitenland ook experimenten gedaan met het bouwmateriaal, zoals staal en gewapend
beton.
Er begonnen ook diverse manieren van bouwen door elkaar te lopen waarvan op
internationaal niveau de Zakelijkheid de meest opvallende was. De vorm van een gebouw
zou vooral bepaald moeten worden door de functie. Het 'zakelijk bouwen' vroeg al snel om
een reactie die er in ons land als eerste kwam met De Amsterdamse School, die zich
aanvankelijk vooral in de woningbouw manifesteerde. Er kwamen golvende lijnen in de
44
J. Bosma e.a. (red.) Bouwen in Nederland 600-2000, 618.
45
A.w., 614.
46
J. Stock, E. Schwaiger, Architekturführer: christliche Sakralbauten in Europa seit 1950.
26. 26
gevels en er was sprake van terugspringende delen, erkers en torentjes. Veel effecten
werden vooral bereikt door op een speelse manier met het metselwerk om te gaan. In de
kerkbouw zijn vooral de voorbeelden van de H. Barbarakerk te Leveroy van E. Wielders en
de Gereformeerde Kerk te Andijk van E. Reitsma bekend, de laatste kreeg als bijnaam
‘kathedraal der gereformeerden’.
Een tweede reactie op het zakelijke bouwen kwam van De Stijl, die gebaseerd was op de
abstracte schilderkunst van Mondriaan en Van Doesburg. Hierbij waren de rechte lijnen en
hoekige vormen nog steeds belangrijk, maar werd ook gezocht naar een evenwicht tussen
‘contrasten en dissonanten’. Kleuren, vormen, vlakken en andere dimensies zoals proportie,
ruimte en tijd werden met elkaar in verband gebracht en zouden moeten leiden tot de
opheffing van de 'dualiteit tussen binnen en buiten’. Belangrijke architecten hierbij zijn J.J.P.
Oud (De Kiefhoek in Amsterdam) en G. Rietveld, de laatste bouwde de hervormde kerk De
Hoeksteen in Uithoorn. Deze kerk lijkt op een driedimensionaal schilderij van Mondriaan,
hier komt de beoogde openheid in diverse wanden naar voren. In paragraaf 1.1. werd al
aandacht geschonken aan de reactie van Regn. Steensma.
Overigens was het traditionalisme voorlopig ook nog niet overwonnen. Zo was de
centraalbouw aan het begin van de eeuw een thema, waarmee diverse architecten zich
bezig hielden, onder wie J. Cuypers (zoon van P. Cuypers) en later op een geheel eigen
wijze F. Peutz met de Sint Anna te Heerlen (1953) en Heilige Geestkerk te Roermond
(1963) alsmede A. Boosten. De door Boosten in Maastricht gebouwde centraalbouw H.
Hartkerk (1922) kreeg kritiek vanwege de gelijkenis met een moskee door de toepassing
van een koepel. Traditionele tendensen kwamen in diverse kerken ook in de vorm van
Romaanse stijlkenmerken naar voren, maar er kwamen daarnaast nieuwe vormen. De door
Berlage geïnspireerde architect A. Kropholler wees de centraalbouw af en bereikte een
grotere eenheid in de ruimte door een ruimer en hoger 'middenschip', waardoor de
zijbeuken als het ware geabsorbeerd werden onder het dak. De kerken van Jan van Dongen
waren eveneens grote zaalruimten, waarbij de buitenkant een tot bijna beneden
doorlopende kap had. De tendens om de wanden onder het dak te absorberen zou in de
naoorlogse kerkbouw terugkomen in de vorm van tent- of tabernakelachtige ruimten of
zelfs piramideachtige eenheden.
De door Kropholler nagelaten voorbeelden kregen op een eigen wijze, navolging in de
Delftse School, waarvan N. J. Granpré Molière als katholiek bekeerling de voortrekker was.
Hij was hoogleraar bouwkunde in Delft en veel van zijn leerlingen traden zijn voetsporen.
Deze groep architecten ging ervan uit dat de basilica de basis was en moest blijven van de
kerkelijke architectuur. Een kerkgebouw diende zich duidelijk te onderscheiden van de
profane architectuur.
De geometrie gold over het algemeen als tegenhanger van bijvoorbeeld neogotische
gebouwen en andere vormen van traditionalisme, die tot in de jaren vijftig bleven
doorwerken: de hang naar het verleden bleef het uiterlijk van sommige kerken bepalen. De
oriëntatie van het kerkgebouw bleef tot aan de Tweede Wereldoorlog vooral in de lengte
gericht. Wel werd duidelijk dat veel kerken de oriëntatie op het oosten hadden losgelaten.
Er kwam toen ook in andere opzichten naar voren dat er een breuk met het verleden was
ontstaan.
1.2.7 Van herstel naar herbestemming: de naoorlogse kerkbouw
Het traditionalisme bleef ook na de Tweede Wereldoorlog nog doorwerken, vooral in de
vorm van de Bossche School. Behalve Granpré Molière was Dom Hans van der Laan hierbij
een inspirerend voorbeeld. Hij was de initiatiefnemer voor de opzet van de 'Cursus
27. 27
kerkelijke architectuur' in Den Bosch. Hierin gold de basilica nog steeds als voorbeeld. Door
een analyse van de verhoudingen zocht Van der Laan naar 'Het plastische getal', waarop de
nieuwe gebouwen moesten worden gebaseerd. De gebouwen van de Bossche School doen
soms Italiaans aan vanwege een losstaande 'campanille' in plaats van een toren op het
gebouw zelf. De kracht van het traditionalisme zou echter snel verdwijnen.
Vanwege de verwoestingen in de oorlog moesten er in een korte tijd veel nieuwe
kerkgebouwen komen. Daar kwam nog bij dat door de naoorlogse geboortegolf in hoog
tempo nieuwe stadswijken uit de grond moesten worden gestampt met uiteraard voor elk
groter kerkgenootschap een nieuwe kerk. Met name in de dorpen was oorspronkelijk sprake
van traditioneel ogende gebouwen. In de grotere plaatsen en de steden verschenen echter
steeds meer gebouwen met een strakke en rechthoekige vorm, mede als gevolg van
internationale invloed van gebouwen van Mies van der Rohe. Dat leidde tot een einde aan
het traditionele bouwen, al bleven de gebouwen door hun grootte en de torens nog
duidelijk als kerkgebouwen herkenbaar.
De Tweede Wereldoorlog betekent dus een breuk met het verleden, zij het dat de gevolgen
hiervan soms pas in de jaren zestig zichtbaar werden. Zij die tot dan toe hadden
vastgehouden aan het traditionalisme, werden bijvoorbeeld door de overduidelijke signalen
van secularisatie ertoe gedwongen alsnog hun gekoesterde idealen over ‘de kerk als
middelpunt van de gemeenschap’ om te denken naar de ‘kerk als gemeenschap’. Dat had
consequenties voor de bouw van kerken. De verticale gerichtheid van het kerkgebouw met
torens werd geleidelijk aan losgelaten. In plaats daarvan kreeg de horizontaliteit in het
gebouw meer nadruk, maar dit leidde nog niet direct tot bescheidenheid. Strakke en
zakelijke vormen en lijnen bleven vooralsnog overheersen. Hierin kwam verandering, toen
Le Corbusier tussen 1950 en 1955 de Notre Dame du Haut in het Franse Ronchamp bouwde
die uiterlijk als een driedimensionale sculptuur in beton werd neergezet. Het gebouw is
eerder het resultaat van een menselijk zoeken dan een theologisch statement en is in bijna
alle boeken over architectuurgeschiedenis te vinden.
Men ging zich echter ook afvragen of met het loslaten van de vooringenomenheid van de
‘traditie’ niet ook de ballast moest worden losgelaten, die nodig was om op zoek te kunnen
gaan naar het authentieke in een gebouw. Vooral buiten de kerkbouw werd dit als een
belangrijk gegeven gezien. Het kind werd echter met het badwater weggegooid. De
'bevrijding' van de architectuur uit het 'keurslijf' van de Kerk maakte als het ware een einde
aan het min of leidende principe van de kerkenbouw. De 'amorfe' vorm in 'Ronchamp' kan
gezien worden als een voorbode van de vormeloosheid van het kerkgebouw, die nadien
zichtbaar zou worden. Hierbij kan gedacht worden aan de minder nadrukkelijke vorm en de
vervagende aanwezigheid in het landschap.
Tweemaal de Notre Dame du Haut, Ronchamp van Le Corbusier, 1955. Foto‘s van het internet.
28. 28
De hierboven afgebeelde kerk van Le Corbusier heeft ook navolging gehad in ons land. Er
wordt wel gesproken van neo-expressionisme of ‘brutalisme’ vanwege de bijna agressieve
uitdrukking en de toepassing van de in het zicht gelaten ruwe beton. In Nederland zijn het
vooral de architecten K. Sijmons Dzn., die de Thomaskerk in Amsterdam bouwde en L.
Kasteel met de hervormde Kruiskerk in Geleen, die door het neo-expressionisme en
brutalisme beïnvloed zijn. Bij de Kruiskerk is er sprake van een betonnen blok, waarvan aan
een zijde de randen afgerond zijn met daarboven een schuin dakdeel met lichtinval. De
ruwe beton is wel voor een deel afgewerkt, maar het geheel geeft de indruk van een
gesloten bunker. De Kruiskerk is in 1994 afgebroken, de Thomaskerk is nog in gebruik.
Behalve deze voorbeelden werden er diverse andere grote gebouwen neergezet waarbij
bijnamen als 'De Kolenkit' aangaven dat de vormgeving nogal dominant overkwam. Een
reactie op het kale beton, de gesloten gebouwen en ook de massale vormgeving kon dan
ook niet uitblijven.
1.2.8 Oriëntatie op de mens 47
De dominerende vormgeving van diverse naoorlogse gebouwen drukte eerder een streven
naar macht en overheersing uit dan een dienende liefde. De sfeer in de betonnen kerken
creëerde eerder een gevoel van triestheid en ellende dan van vreugde. Men zocht nu als
reactie naar kerkgebouwen met verhoudingen op menselijke schaal. eenvoudig, met een
uitnodigend karakter en passend bij de omringende bebouwing. Tot dan had het
kerkgebouw zich vooral afgezet tegen de omgeving. De kerk zou niet alleen huis van God
moeten zijn, maar tegelijkertijd woning van de gemeente waar de mensen zich thuis
moesten voelen. In Nederland was het A. Alberts die enkele kerken bouwde die aan dit
ideaal voldeden, waaronder de Regenboogkerk in Leeuwarden uit 1971. Het gebouw was
laag in vergelijking met de hoogbouw van de omgeving, door toepassing van hout en steen
onderscheidde het zich van de betonnen omgevingsbouw. Daarnaast waren de vormen van
het gebouw veelhoekig en rond tegenover de hoekige woonblokken en was de begroeiing
rond het gebouw weelderig en wild ten opzichte van de gladgeschoren gazons in de
omgeving. Het gebouw onderscheidde zich niet van de omgeving door grootsheid of een
sterk gebaar, maar door een ingetogen anders zijn.
Inmiddels waren veel andere kerkgebouwen te groot geworden, hetgeen sluiting
betekende. Het besef drong door dat men dus ook bij nieuwbouw qua grootte bescheidener
te werk zou moeten gaan. Bij de Nederlandse-Hervormde Kerk was er al een voortdurende
daling geweest van het aantal leden vanaf het midden van de negentiende eeuw, bij de
Gereformeerde Kerken in Nederland kwam de daling van het aantal leden versneld in de
jaren zestig en zeventig.48
Dat gold ook voor de Rooms-Katholieke Kerk. Bij de kleinere
kerken was de secularisatie nog niet direct zichtbaar in het bouwen. De uiterlijke verschillen
tussen gebouwen voor de protestantse en katholieke eredienst werden kleiner, in de jaren
zeventig waren er diverse initiatieven om gezamenlijk een kerkgebouw op te richten, zoals
De Trefkoel in Leeuwarden en Kerkelijk Centrum De Bron in Alphen aan den Rijn, die
behalve multireligieus ook multifunctioneel waren.49
47
Regn. Steensma spreekt van 'Kerkbouw op menselijke schaal en met een vriendelijk en uitnodigend karakter',
Geschiedenis van kerkbouw en kerkgebruik, 178.
48
Dekker, G., De stille revolutie. De ontwikkeling van de Gereformeerde Kerken in Nederland tussen 1950 en
1990, in deze uitgave onderzoekt Dekker de versnelde secularisatie van de GKN-leden. Daarnaast is de afname
van het kerkbezoek bij diverse kerkgenootschappen door hem onder andere beschreven in: G. Dekker, e.a., God
in Nederland 1966-1996.
49
Gertjan van der Harst wijst erop dat multifunctionele ruimten zoals De Bron in feite ‘steden’, met semi-
openbare verkeersstromen zoals interne stegen, straten en pleinen zijn. Nog opmerkelijker is de vaststelling dat
de exterieurs van deze gebouwen architectonisch anoniem zijn en alleen van binnen uit begrepen kunnen
29. 29
Nog enkele tendensen die naar voren kwamen in de laatste decennia van de twintigste
eeuw waren, mede door de toegenomen individualisering50
, de vraag naar nevenruimten en
de behoefte aan een ‘dagkapel’, ook bij de protestantse kerkbouw. Soms leidde dit in de
vormgeving tot aparte ruimten, mede afhankelijk van de vraag of er een aparte ingang
hiervoor noodzakelijk was.
1.2.9 Quickscan van het hier en nu: een onzichtbare kerk?
Met de veronderstelling dat de bouw van kerken aan het einde van de twintigste eeuw
'onzichtbaar' is geworden, wordt niet gesuggereerd dat er geen kerken meer worden
gebouwd. Maar zeker is dat de tendens waarbij de architect soms belangrijker wordt dan
het gebouw zelf met betrekking tot de kerkbouw in ieder geval minder sterk is geworden.
Het is echter wel veel moeilijker geworden om algemene kenmerken van kerkgebouwen te
geven. Elk gebouw zou afzonderlijk beschreven moeten worden, bij elke keuze wordt een
ander gebouw tekort gedaan. Zeker is er in de jaren tachtig en negentig weer een lichte
tendens waarneembaar om een kerkgebouw weer een zekere herkenbaarheid te geven. De
onzichtbaarheid van kerkgebouwen is echter van alle tijden, evenals het als kerk
functioneren van gehuurde of omgebouwde ruimten, zoals garagekerken, etagekerken of
gymzalen. Sommige gebouwen zijn weer binnenruimten geworden zoals in de vierde eeuw
of hebben een multifunctioneel gebruik gekregen en zijn daardoor ook niet meer als kerk
zichtbaar. Dit zijn de 'kerkhuizen' van onze tijd. De gebouwen die in de lengte zijn
georiënteerd bestaan nog wel, maar zijn bescheidener van formaat geworden. De term
'tent' of 'zaal' is eerder van toepassing dan basiliek. Dan zijn er ruimten die een
centraliserende neiging hebben, die echter niet de typering centraalbouw verdienen. Bij
deze gebouwen is een excentrisch gelegen punt geaccentueerd terwijl de maatvoering
doorgaans niet geheel vanuit dit punt wordt bepaald. Dit zijn de minst bescheiden
gebouwen, althans qua afmeting. Het gaat hier om een typisch Nederlands verschijnsel,
voor zover bekend komt dit type bouw niet als een trend in het buitenland voor. Voorts is er
een categorie gebouwen waarbij de horizontale lijnen de overhand hebben, in diverse
soorten gebouwen is deze tot een blokkendoos verworden als een fenomeen van de
twintigste eeuw, het kerkgebouw is hierin meegegaan. Tenslotte is er nog een aantal
gebouwen die niet voldoen aan de eerder genoemde kenmerken. Het kan zijn dat de ruimte
een groeisel in plaats van een constructie lijkt. Ook kan het zijn dat er een ruimte is met
meerdere brandpunten51
, de 'huid' van deze ruimte lijkt dan van buiten gezien zonder
duidelijk begin of einde. Het kan ook gaan om een 'geborgenheid gevend omhulsel' of een
overkapping die geen beperkende werking heeft in grootte of vorm doordat verschillende
delen elkaar aanvullen. 'Zomaar een dak boven wat hoofden' is zeker niet zo maar. Deze
beginregel van een tekst van Huub Oosterhuis is tevens de titel van een boekje over
kerkbouw.52
Of we alleen of samen onder dak zijn is evenals de vorm van het dak in feite
bepalend voor de wijze waarop we bij elkaar zijn.
worden. Zie: G. van der Harst, ‘Jong’ kerkelijk erfgoed, in: K. Doevendans en G. van der Harst, (red.), Het
kerkgebouw in het postindustriële landschap, 159-160.
50
R. Steensma, Geschiedenis van kerkbouw en kerkgebruik, 210.
51
P. Post, Boekjes, microfoons, banken, in A. Molendijk (red.), Materieel christendom, Religie en materiële
cultuur in West-Europa, 173.
52
F. Ort, Zomaar een dak..., Hervormde kerkbouw van 1945 tot 1995.
