Ном бол ертөнцийг харах цонх мөн.

1. ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÑÎ¨Ë ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ßÀÌ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÀÊÀÄÅÌÈÉÍ ÕÝË ÇÎÕÈÎËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÌÎÍÃÎË ÆÀÍÃÀÐÛÍ
ÒÓÓËÜ
Óëàìæëàëò ýõèéã áàðèìòëàí
íýìýí çàñâàðëàæ ø¿ëýãëýñýí
Öýíäèéí Äàìäèíñ¿ðýí
Óëààíáààòàð
2008 îí

2. DDC
398.202’517
Æ-249
Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí ìýíäýëñíèé
100 æèëèéí îéä çîðèóëàâ.
ÌÎÍÃÎË ÆÀÍÃÀÐÛÍ ÒÓÓËÜ
Õýâëýëä áýëòãýñýí:
Çóðàà÷:
Ð. Îòãîíáààòàð
Ñ. Ìèæèääîðæ
Íîìûí õýìæýý: 70õ100/16
Õýâëýëèéí õýìæýý: 16.75õ.õ
Õýâëýñýí òîî: 1500 øèðõýã
“Ñîäïðåññ” ÕÕÊ-ä õýâëýâ.
ISBN 978-99929-54-54-X
9
789992
95454X

3. Õýâëýëä áýëòãýã÷èéí õýäýí ¿ã
Ìîíãîëûí ýðòíèé óðàí çîõèîëûã ñóäàëñàí àêàäåìè÷, øèíý óðàí
çîõèîëûã ¿íäýñëýñýí àíõíû àðäûí óðàí çîõèîë÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýí
ýðòíèé ìîíãîë õýë àÿëãóóã ýä¿ãýý÷ëýí áóóëãàõ, ºðíº äîðíû îëîí
õýëýýñ çîõèîë á¿òýýë îð÷óóëàõ ¿ëãýð æèøýýã ¿ç¿¿ëñýí áèëýý.
Èõ áè÷ãèéí õ¿í Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí ìýíäýëñíèé 100 æèëèéí îéä
çîðèóëàí ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí ãóðâàí èõ îðãèë áîëñîí á¿òýýëèéã
áàãøèéí áîëîâñðóóëñàí ýõèéã áàðèìòëàí õýâëýæ äàÿàð îëîíä áýëýã
áîëãîí áàðèâ. ×èíãýõäýý ºìíºõ õýâëýë¿¿äèéã íýãäñýí æóðàìä îðóóëæ
äýãëýõèéã õè÷ýýëýý. Á¿õ íîìûí á¿ëýã òóñ á¿ðò áóþó àðàâ îð÷èì
çóðãèéã ýðõýì çóðàà÷ àíä íºõºð Ñ.Ìèæèääîðæîîð á¿òýýëãýâ. ̺í
õàâòàñ, øèë, õ¿ðýý çýðãèéã ººðèéí ÷àäàõ ÷èíýýãýýð íýãäìýë áîëãîõûã
çîðüñîí áîëíî. Èéíõ¿¿ íýãýí èæ öîìîã ãóðâàí ýðäýíý íîì á¿ðèéí
ýöýñò áàãøèéí ãàð áè÷ìýëèéí çóðãààñ öººí õóóäàñ õàâñàðãàëàà.
Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí øàâü Ð.Îòãîíáààòàð
2008 îí

4. Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ãóðâàí óäààãèéí øàãíàëò àêàäåìè÷, àðäûí
óðàí çîõèîë÷ Öýíäèéí Äàìäèíñ¿ðýíãèéí ìýíäýëñíèé çóóí æèëèéí
îé ýíý îíä áîëæ áóé íü ìîíãîë÷óóä áèäíèé ñî¸ëûí àìüäðàëûí õóâüä
íýãýí ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë áîëæ áàéíà.
Ìàíàé ìîíãîë÷óóäûí îëîí ¿åèéíõíèé òóóðâèñàí îþóíû áàÿëàã
ºâ ñàíä Öýíäèéí Äàìäèíñ¿ðýíãèéí ¿ëäýýñýí çîõèîë á¿òýýë ýðõýì
ñóóðèéã ýçýëíý.
Ó÷èð èéìýýñ Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèé ñàéäûí 2007 îíû äóãààð
çàõèðàìæààð áàòëàãäñàí Öýíäèéí Äàìäèíñ¿ðýíãèéí çóóí æèëèéí îéã
çîõèîí áàéãóóëàõ õîðîî ò¿¿íèé á¿òýýëèéí ºâ ñàíãààñ óíøèã÷ îëîí,
ºñâºð çàëóó ¿åèéíõýíä òàíèëöóóëàõ, ñóäëàà÷ íàðò õ¿ðãýõ çîðèëãîîð
ýäãýýð íîì çîõèîëûã õýâë¿¿ëæ áóé íü ýíý îéã òýìäýãëýñíèé ÷óõàë
äóðñãàë áîëîí ¿ëäýíý ãýäýãò ã¿íýý èòãýæ áàéíà.
Ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà, ýðäýìòýí õ¿ì¿¿ñèéí ñîíãîëòîîð õýä
õýäýí á¿òýýë, õîëáîãäîõ íîì çîõèîëûã íü ò¿¿íèé ìýíäýëñíèé çóóí
æèëèéí îéãîîð Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ, ìàíàé
óëñûí á¿õ íèéòèéí áîëîí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí íîìûí
ñàíä ¿íý òºëáºðã¿é îëãîõîîð øèéäâýðëýñýí íü óíøèã÷ îëíûõîî
ìýäëýãò îðóóëæ áóé ÷óõàë õºðºí㺠îðóóëàëò þì.
Ýäãýýð íîì á¿òýýë íü Öýíäèéí Äàìäèíñ¿ðýíãèéí çîõèîë
òóóðâèëûã ñîíèðõîí ñóäëàã÷ ãàäààä, äîòîîäûí óíøèã÷ ýðäýìòýí õýí
á¿õíèé øèìòýí ¿çýõ ýõ õýðýãëýõ¿¿í áîëíî õýìýýí íàéäàæ èòãýíý.
Öýíäèéí Äàìäèíñ¿ðýíãèéí ìýíäýëñíèé çóóí æèëèéí îéã çîõèîí
áàéãóóëàõ õîðîîíû äàðãà, Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í
Áîëîâñðîë Ñî¸ë Øèíæëýõ Óõààíû ñàéä
Í. Áîëîðìàà

5. ÎÐØÈË
Àðäûí óðàí çîõèîë÷, àêàäåìè÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýí Ìîíãîëûí
äîðíîä èõ òàë íóòàãò ÷óõàì àðäûí àìàí çîõèîë, áè÷ãèéí óðàí
çîõèîëûí áàÿëàã øèìòýé õºðñíºº ºñºæ áîéæñîí õ¿í þì. Òýðáýýð
ãýíýí áàãà àõóéäàà “Ãýñýð”, “Æàíãàð” çýðýã àëäàðò òóóëüñ
ñîíñîæ, õóâèéí íîìûí öóãëóóëãààñ óíøèæ õ¿ì¿¿æñýí áàéíà.
Ýíý òóõàé ººðºº ÷ áè÷èæ ÿðüñàí ç¿éë öººíã¿é íèéòëýãäñýíèéã
óíøèã÷ îëîí àíäàõã¿é áóé çàà.
Óëìààð ýðäýì ñóäëàëûí èõ çàìä îðñîí ¿åäýý ÷ “Ìîíãîëûí
óðàí çîõèîëûí ãóðâàí èõ îðãèë” õýìýýñýí “Ìîíãîëûí íóóö
òîâ÷îî”, “Ãýñýð”, “Æàíãàð” çýðýã ýðòíèé óðàí çîõèîëûíõîî
òîìîîõîí äóðñãàëóóä äýýð òýãø àíõààðàí àìæèëòòàé àæèëëàæ
èõ ç¿éëèéã á¿òýýñýí ãýæ áîëíî. “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”,
“Ãýñýð”-èéí òàëààð ¿ëýìæ á¿òýýë òóóðâèñíûã äýëõèéí ìîíãîë
ñóäëàë äàõèíààð ìýäýõ áîëæýý. Õàðèí Æàíãàðûí òóóëèéí
òóõàéä ÷óõàì äîðâèòîé þì þó á¿òýýñýí âý? ãýäýã àñóóëò ãàð÷
áîëîõ þì.
¯¿íä õàìãèéí òîâ÷îîð õàðèóëàõàä ìîíãîë òóóðãàòàí
õîòëîîðîî òýìäýãëýæ áóé “Æàíãàð” òóóëèéí 550 æèëèéí îéã
òîõèîëäóóëàí àíõ óäàà õýâëýõýýð çýõñýí Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí
íýìýí çàñâàðëàæ ø¿ëýãëýñýí Ç500 ìºð ø¿ëýã á¿õèé ãàð
ýõýýðýý ¿ëäñýí ýíý á¿òýýëèéã õýëýõ íü ç¿é. Ýíý áîë 196Ç îíä
Óëààíáààòàðò õýâëýñýí Æàíãàðûí ýõíèé äºðâºí á¿ëãèéã íýìýí
çàñàæ ø¿ëýãëýñýí ãàð ýõ áîëíî. ¯¿íä áÿöõàí ç¿éëèéã òîäðóóëáàë
äýýðõ õýâëýëèéí 2500 îð÷èì ìºð ø¿ëãýýñ (21 ìºðººð ìàøèíäñàí
140 õóóäàñ) 1000 ìºðèéã îãîîò õàñàæ, 1000 ìºðèéí öººí ¿ãèéã
îðõèí ¿ëäýýæ çàñâàðëàí ø¿ëýãëýýä öîî øèíýýð 1000 õîë èë¿¿
ìºð ø¿ëýã íýìæ îðóóëñàí áàéíà.
×èíãýõäýý óã òóóëèéí ø¿ëãèéí óðàí ñàéõíûã óíøèã÷ íàðò
óëàì îéëãîìæòîé ñàéí áîëãîæ ¿íýõýýð àðäûí óðàí çîõèîë÷îî
èëòãýæ õàðóóëàõ ìýò àëõàìààð áóñ àëäààð óðàãøëóóëñàí
õýìýýëòýé.

6. Æàíãàðûí òóóëü ãýäýã çîõèîëûí äîòîð óðàí ÿðóó õýëëýã,
öýöýí ìýðãýí ¿ã çºí人 áàÿëàã áàéâ÷ á¿õýëäýý õàðààõàí òèéì
áèø ó÷èð çàñàí ñàéæðóóëæ ø¿ëýãëýõ õýðýãòýé ãýæ áàãø ýðòíýýñ
áîäñîîð àæëûí ÷ºëººã õàðàí àÿòàéõàí áîëãîæ ø¿ëýãëýñýýð
áàñõ¿¿ ýõíèé õýäýí á¿ëãèéã ãàðààñ ãàðãàõ òèéø õàíäóóëñàí
áèëýý.
Õàðèí óðüä õîæèä äîòîîä ãàäààäàä òýìäýãëýæ, õýâëýñýí
îëîí á¿ëãýýñ ñîíãîí áîëîâñðóóëæ íýãýí èæ ýõèéã óðàí ÿðóó õýë
íàéðóóëãàòàéãààð õýâë¿¿ëýí óíøèã÷ ò¿ìýíäýý ºðãºí áàðèõûã
÷óõàë÷ëàí ÿðüäàã áàéñàí áîëîâ÷ àìæààã¿é íü õàðàìñàëòàé.
Áè õóâüäàà äàõèí äàõèí äóðäàæ ÷èõèéã íü öººíã¿é óäàà
õàëóóöóóëàí õîíõ óÿæ áàéñàí áèëýý. Ó÷èð íü òóñëàí àæèëëàõ
íàäàä áè÷¿¿ëñýí õºòºëáºð æàãñààëòûí 10 äóãààðò “Æàíãàðûã
îð÷óóëàõ áóþó ñîíãîìîë ýõ áîëîâñðóóëàõ” ãýæ áàéñàí áà åð íü
èéì îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ýõ õýðýãòýé çýðãýýñ øàëòãààëñàí
þì. Ãýâ÷ àìüäðàëûí ýöñèéí õýäõýí æèëä õèéõ àæèë èõ, çàâ öàã
áàãà çàìûí áàðòàà ¿ëýìæ áàéñàí òóë áîäîâ÷ áîäûí øèéð äºðºâ
áîëæ ã¿éöýýæ áàðàëã¿é áàãø ìààíü òààëàë òºãññºí þì.
Åðººñ Ö.Äàìäèíñ¿ðýí á¿ð õ¿¿õýä àõóé ¿åäýý íóòãèéí
æàíãàð÷ íàðààñ óã çîõèîëûã ìýäýæ àâñàí áºãººä ýðòíýýñ àíõààð÷
áàéæýý. ¯¿íä öººí áàðèìòûã äóðäâàë 1940 îíä èõ ýðäýìòýí áàãø
Í.Ïîïïåäîî áè÷ñýí “÷óõàë ò¿¿õò” çàõèäàëä “Äºðâºäººñ íýãýí
Æàíãàðûí âàðèàíòûã áè÷¿¿ëæ àâñàí íü õî¸ðõîí á¿ëýã áºãººä
òºäèéëºí óðàí áóñ ìýò” õýìýýæýý. Ò¿¿í÷ëýí 1940 îíä Æàíãàðûí
òóóëèéí 500 æèëèéí îéã òýìäýãëýõ ¿åä Ǻâëºëò óëñàä õýâëýñýí
ñîíèíû õàé÷èëáàð ìýäýý ÷ áîëîâ ãýð ìóçåéä íü áóé Æàíãàð
ñóäëàëûí íîìóóäûí çàâñàð õàãàñ çóóí æèëèéí ºìíºõ äóðñãàë
õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîí ¿ëäæýý. Áàñ Æàíãàðûí õîëáîãäîëòîé íîì,
ìýäýýã òàñðàëòã¿é öóãëóóëàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëäýý
äóðäñàí ç¿éë ÷ íýëýýä áèé. ̺í 1957 îíä ªâºð ìîíãîëä, 1963
îíä ººðèéí óëñàä õýâëýñýí “Æàíãàð” íîìîíä óäàà äàðàà ñàéõàí
îðøèë áè÷èæ ýðõëýí õýâë¿¿ëæýý.
1957 îíä Ì¿ãäýí õîòîä õýâëýñýí “Æàíãàð” íîìûí “Õýâëýí
íèéòëýã÷èéí ¿ã”-èéí äóíä “Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí

7. õýë áè÷ãèéí äýä ýðäýìòýí Öý.Äàìäèíñ¿ðýí àâãàé ìàíàé ýíä
èðñýí òîõèîëäîæ, ìàø ÿàðàëòàé áàéñàí öàãèéí äîòîð áèäíèé
ìýäýýã¿é íýëýýä ¿ãñèéã òîäîðõîéëîí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ, áàñ
óíøèã÷ ñóäëàã÷ îëîíä çîðèóëàí á¿õ àãóóëãûã õàìàðñàí óòãà
òºãºëäºð îðøèë áè÷èæ ºãñíèéã òàëàðõàí òýìäýãëýõ õýðýãòýé
áàéíà” ãýñýí íü õýð çýðýã áýëýí ìýäëýãòýé ÿâñàí õèéãýýä áàéíãà
àëäàðò òóóëèà àíõààð÷ áàéñíû òîä òîìðóóí ãýð÷ áîëíî.
Áàñ 8 íàñòàé áàë÷èð ¿åäýý òîãòîîí öýýæèëñýí Æàíãàðûí
òóóëèéí çàðèì ìºðèéã ÷ ìàðòàëã¿é áîäñîîð 80 íàñòàé áóóðàë
ºòãºñ áîëòëîî ¿çñýí õóâèëáàðóóäûí äîòîð òýðõ¿¿
Òàëûí ÷èíýý öàãààí öýýæèéã
Óóëûí ÷èíýý óëààí ºâä㺺𺺠äàðæ ñóóâ
ãýñýí ìºð òîõèîëäîõã¿é áàéíà õýìýýí õóó÷ëàí ÿðüñíûã íü ºìíº
áèä íýãýíò íèéòë¿¿ëñíèéã öóõàñ òýìäýãëýõýä èë¿¿ö áóñ áîëîâ óó.
̺í Äàìäèíñ¿ðýí áàãø ýðòíèé óðàí çîõèîëûí õè÷ýýëèéã
èõ ñóðãóóëüä çààæ áàéõ ¿åäýý ýíý òóóëèéã ÷óõàì áàõòàé
õàâòàé ÿðüäàã, õóó÷èí ¿ãèéíõ íü óòãà ó÷ðûã óðàìòàé îíîâ÷òîé
òàéëáàðëàäàã, ñóäàëñàí òýìäýãëýñýí òîéì çýðãèéã íü òóí ÷
ñàéõàí õýëæ ºãºí, ìàøèä ÷àäâàðëàã çààäàãñàí õýìýýí Ìîíãîë
óëñûí èõ ñóðãóóëüä 1950-ààä îíû äóíä ¿åñ îþóòàí áàéñàí
ìîíãîë õýëíèé àíãè òºãñºã÷ Í.Äàãâàäîðæ íàðûí çýðýã íýã áèø
àõìàä õ¿í íàäàä õóó÷èëñàí áèëýý. Áàãøëàõ àæëûíõàà çýðýãöýý
áýëòãýñýí “Çóóí áèëýã” õýìýýõ àëäàðò öîìîðëîãòîî ÷ ìºíõ¿¿
òóóëèàñ íýëýýä àÿòàéõàí õýñãèéã íü ñîíãîí îðóóëñíûã õýí á¿õýí
àíäàõã¿é áèëýý.
Á¿ð õºíäëºíãèéí ìýò íýã ç¿éëèéã äóðäàõàä “¯íýí” 1967IY-I0 (¹100/I0095) ãýñýí ñîíèíû õàé÷èëáàð õýäýí äóóíû äîòîð
áóé
“Æàãñààä èðäýã öýðýã íü
Æàðàí ëóóíû ñ¿ðòýé
. Ö.Äàìäèíñ¿ðýí “Íàìòðûí õóóäñààñ” ÓÁ., 1990, 48-ð òàë
. Ö.Äàìäèíñ¿ðýí “Ìîíãîë óðàí çîõèîëûí äýýæ çóóí áèëýã
îðøâîé” 1959, 211-221-ð òàë

8. Æàíæëààä èðäýã Ñ¿õýý íü
Æàíãàð áààòðûí õ¿÷òýé
Àâðààä èðäýã öýðýã íü
Àðâàí ëóóíû ñ¿ðòýé
Àâààä èðäýã Ñ¿õýý íü
Àáàé Ãýñýðèéí õ¿÷òýé” õýìýýõ õýñãèéã õàð áýõòýé ¿çãýýð
òîéðóóëàí òóí ýâòýéõýí õàéðöàãëàæ çóðààä ìºí Æàíãàð íîìûí
äóíä õàâ÷óóëàí õàäãàëñàí íü ÷ íÿãò íÿìáàé àæèëëàæ õîëáîãäîõ
õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã áàãà ãýëã¿é áàçààæ áàéñíûã èëòãýíý. Ýäãýýð
íü Ö.Äàìäèíñ¿ðýí Æàíãàð òóóëèéã íàñàí òóðø àíõààðàí ñóäàëæ
ñîíãîìîë ýõ áîëîâñðóóëàõààð çîðüæ áàéñíû ¿íäýñ ñóðâàëæ
áàòàëãàà íîòîëãîîã òîäðóóëàõàä òóñ äýì áîëîõ áèç.
Îäîî ÷óõàì óã ýõýý õýðõýí ÿàæ áîëîâñðóóëàí ñàéæðóóëñàí,
ÿìàð ç¿éëèéã øèíýýð íýìæ ø¿ëýãëýñýí òóõàé õýäýí æèæèã
æèøýýã áàðèìò áîëãîí èø òàòâàë, õýâëýñýí íîìûí I9 ä¿ãýýð
òàëä áóé
Áàÿí Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæèéí
Áàðâàä àëòàí áàéøèí íü ÷ áàñ õàðàãäàâ
ãýäãèéã
Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæèéí
Õ¿ðýë àëòàí áàéøèí íü
Õ¿äýí äîòðîîñ õ¿ãëèéæ
Áóäàí äîòðîîñ áóíäàéæ
Ìàíàí äîòðîîñ ìàíõàéæ õàðàãäàâ
áîëãîí íýìæýý. Áàñ 26 äóãààð òàëä áàéãàà
Íàðàí ãàðàõ ¿ä õî¸ðûí
Õîîðîíäóóð ãàðààä îäîâ
õýìýýñíèéã
. “Æàíãàð” Õàëèìàã õýëíýýñ ìîíãîë õýëýíä áóóëãàñàí Ò.Ä¿ãýðñ¿ðýí,
Ðåäàêòîð Ö.Äàìäèíñ¿ðýí ÓÁ.,1963

9. Íàðàí ãàðàõ ¿ä õî¸ðûí
Õîîðîíäóóð ÷èãëýýä ÿâàâ
ãýæ çàññàí íü ø¿ëãèéã ñàéæðóóëààã¿é ìýò áîëîâ÷ õî¸ð ¿ãèéã
ñîëüñíîîð òóõàéí òîõèîëäîëä óòãûã íýëýýä îíîâ÷òîé áîëãîí
òîäðóóëæ ºãñºí áîëîëòîé. ̺í 34 ä¿ãýýð òàëä áóé
Òîøñîí õºäººëñºí áóõ áîëñîí
Òººðñºí ãîäèë áîëñîí
ãýäãèéã
Òýâýýðñýí áóõ áîëñîí
Òýíýìýë ãîäèë áîëñîí
ãýæ çàññàíàà äàõèí ñàéæðóóëæ
Òýíýñýí áóõ áîëñîí
Òýýãëýñýí ãîäèë áîëñîí
õýìýýí ø¿ëýãëýæýý. Ò¿¿í÷ëýí íîìûí 36 äóãààð òàë äàõü
ªâñºí õîîëòîé ìàë çîâîîõã¿é
Ààâ ýýæèéí ºãñºí
Ýãýì äàëààð ¿çýëöüå ãýýä
õýìýýñíèéã
“ªâñºí õîîëòîé ìàëûã çîâîîõã¿é
ªºðèéí áèåýð ¿çýëöüå.
Ààâ ýýæèéí ºãñºí
Àëä áèåýð ¿çýëöüå” ãýýä
ãýõ áóþó íîìûí 66 äóãààð òàëä
Ãóÿà òàøààä
Îëãîéãîî õàãàðòàë èíýýâ
õýìýýñíèéã íü
Õî¸ð ãóÿà àëãàäààä èíýýâ
Õîäîîäîî õàãàðòàë
Õîîëîéãîî ñººòºë õºõðºâ

10. ãýõ ìýòýýð ç¿éë á¿ðýýð ñàéæðóóëàí õýäýí ÿíçûí ºíãºòýé áýõ
á¿õ¿é ¿çãýýð äàõèí äàâòàí çàñàæ áàéñàí íü ãàð ýõýýñ òîäîðõîé
õàðàãäàæ áàéíà. Èéíõ¿¿ íýìæ ÷èìýí çàñàõäàà ¿ëãýð òóóëü,
åðººë ìàãòààëûí õºã àÿëãóóã õýðõýí áàõòàé ñàéõàí øèíãýýí
îðóóëñíûã óã ýõòýé íü òóëãàí ¿çñýí õýí õ¿í òºâºãã¿é ìýäýõ
íü ìýäýýæ áèëýý. ̺í öººí çàðèì ¿ã, ºã¿¿ëáýðò óòãûí òîâ÷
òàéëáàðûã ç¿¿ëòèéí æóðìààð áàãø ººðèéí ãàðààð ¿éëäñýíèéã
öóõàñ òýìäýãëýå.
×èíãýõäýý íýìñýí áóþó çàññàí ø¿ëãèéí ìºð çóó çóóãààð áèø
ìÿíãà ìÿíãààð òîîëîãäîæ áóé íü áîäòîé ìàãàäòàé ç¿éë. Ýíý íü
çºâõºí ýõëýë, íýã, õî¸ð, ãóðàâäóãààð á¿ëýã, äºðºâä¿ãýýð á¿ëãèéí
ýõíèé õýñýãò áàéãàà ø¿ëãèéí ìºðèéí òîîí äýýð ãàðñàí õýðýã.
Èéìä ýíýõ¿¿ Æàíãàðûã õýäèéãýýð á¿ðýí áóñ áîëîâ÷ ºìíºõ
óäààãèéí õýâëýëèéã çàñààä íýìýí ø¿ëýãëýæ ñàéæðóóëñàí ñîíãîìîë
ýõ ãýæ ¿çýõ ¿¿ ýñâýë çîõèîí áîëîâñðóóëñàí øèíýëýã á¿òýýë
ãýæ ¿çýõ ¿¿ ãýäýã íàðèéí òºâºãòýé àñóóäàëä ÷ òóëãàð÷ áîëîõ
áàéíà. Á¿ð ºâºðëºã÷ íóòãèéí íàéðàã÷ ×èìýääîðæèéí ø¿ëýãëýí
çîõèîñîí “Ãýñýð”-èéí õýìæýýíä ¿çýæ Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí
çîõèîë ãýæ ¿çýõ ¿¿ ãýâýë ¿¿íä ìèíèé áèå øóóä øèéäâýðëýí
õàðèó ºãºõººñ ò¿ð ò¿äãýëçýí ñóäëàã÷ íàðò õýðõýí íýðëýæ, ÿìðààð
¿çýõèéã ¿ëäýýãýýä þóíû ºìíº óíøèã÷ îëîíä óã ýõèéã õ¿ðãýõ
õàìãèéí ÷óõàë çîðèëãîî ýðõýì áîëãîõ íü ç¿éòýé õýìýýí ñàíàâ.
Àðäûí óðàí çîõèîë÷èéí àâäðàíä ¿ëäñýí ýíýõ¿¿ òîìîîõîí á¿òýýë
íü àëäàðò Æàíãàðûí òóóëèéí àìò øèìèéã àðä îëîíä ã¿íýý
ìýäð¿¿ëýõýä ìýäýãäýõ¿éö à÷ òóñàà ºãºõ íü ìàãàä áºãººä áàñõ¿¿
òóóëü ñóäëàã÷ íàðò áîëîí Äàìäèíñ¿ðýíãèéí çîõèîë á¿òýýëèéã
ñîíèðõîã÷ ãàäààä äîòîîäûí ýðäýìòýí ìýðãýä õýí õ¿íä òóñòàé
õýìýýí íàéäàæ õýâëýëä áýëòãýâýé.
10
Ð. Îòãîíáààòàð 1990 îí

11. ÝÕËÝËÒ
Ýðòíèé ýõýí öàãò ãàðñàí
Ýíý îëîí áóðõäûí øàøèí äýëãýðñýí öàãò ãàðñàí
Òàõü Çóë õààíû ¿ëäýë
Òàíñàã áóìáà õààíû à÷
¯éçýí àëäàð õààíû õºâã¿¿í
¯åèéí ºí÷èí Æàíãàð áèëýý.
Ýðõýí õî¸ð íàñàíäàà
Äîãøèí ìàíãàñò íóòãàà äàéëóóëæ
ªí÷èí áèåýð ¿ëäñýí
Ãóðàâ õ¿ðýõ íàñàíäàà
Àðàíçàë çýýðäèéí ¿ðýý öàãò
Õºë ºðãºæ ìîðäñîí
Ãóðâàí èõ áýõëýëòèéí àìûã ýâäýæ
Ãóëæèí øàð ìàíãàñ õààíûã íîìäîî îðóóëñàí
11
11

12. ĺðºâ õ¿ðýõ íàñàíäàà
ĺðâºí èõ áýõëýëòèéí àìûã ýâäýæ
ĺðâºí èõ øàð ìàíãàñ õààíûã íîìäîî îðóóëñàí
Ýðõýí òàâàí íàñòàéäàà
Òàõèéí òàâàí øóëàì õààíûã
Îëçëîí àâ÷ íîìäîî îðóóëñàí
Òýð òàâàí íàñòàéäàà
Áºõ ̺íãºí Øèãøðýãò áàðèãäàæ
Îëçëîãäñîí áèëýý.
Çóðãàà õ¿ðýõ íàñàíäàà
Çóðãààí áýõëýëòèéí àìûã ýâäýæ
Çóóí æàäûí ¿ç¿¿ðèéã õóãàëæ
Çóðàã áîëñîí áàéøèíòàé
Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæèéã îðóóëæ
Áààòàð îëîí ñàé÷óóäûí
Áàðóóíû àõëàà÷ áîëãîñîí áèëýý.
Äîëîîòîéäîî äîîðäûí äîëîîí õîðòíûã
Äîðîéòóóëàí äàðæ
Äóóòàé æàíãàð íýðýý äóóäóóëñàí
Àðàíçàë çýýðäèéí õóðäàí öàãò
Àëòàí øàð öîîõîð àðàì æàäûí õóðö öàãò
ªºðèéí áèåèéí ºñºõ çàëóó öàãò
ĺðâºí òèâèéí õààíû õ¿¿õí¿¿äèéã ãîëîîä
ĺ÷èí åñºí íî¸íû õ¿¿í¿¿äèéã áàñ ãîëîîä
Íàð ãàðàõ ¿ä õî¸ðûí õîîðîíä áàéäàã
Íîì òºãñ õààíû õ¿¿õíèéã çàëñàí áèëýý.
Õ¿ëã¿¿äèéí õóðäàí õàìãèéã öóãëóóëñàí
. Àðàì ãýæ øèääýã óðò æàäûí íýð.
12

13. Õ¿íèé ÷èéðýã á¿ãäèéã öóãëóóëñàí
ĺðâºí òàëûí
ĺ÷èí õî¸ð õààíû íóòãèéã íîìäîî îðóóëñàí
¯õýëã¿é ìºíõèéí îðîíòîé
¯ðãýëæèä õîðèí òàâàí íàñíû ä¿ðýýð áàéäàã
ªâºëã¿é õàâðûí õýâýýð
Çóíã¿é íàìðààð
Äààðàõ õ¿éòýíã¿é
Õàëàõ õàëóóíã¿é
Ñýð ñýð ãýñýí ñàëõèòàé
Áóð áóð ãýñýí õóðòàé
Áóìáûí îðîí áîëíî.
Òàíñàã áîãäûí
Òàâàí ñàÿ àëáàò íü
Òàâàí ñàðûí ãàçàðò
Àðàé áàãòìààð áóóðèëñàí áàéäàã
ªë Ìàíõàí Öàãààí óóë íü
ªíäºð õºõ òýíãýðèéí ò¿øèã áîëîîä
ªðãºí øàð äýëõèéí õ¿éñ áîëîîä
ªã뺺 ãàðàõ íàðíû äîîð
Ìàíõàéãààä áàéäàã ãýíý.
ªðãºí Øàðòàã ãýäýã äàëàé íü
ªð¿¿ ñºð¿¿ õî¸ð óðñãàëòàé
ªíãºòýé áàäìûí ãýðýë ãàðãààä áàéäàã ãýíý.
Ýçýí Æàíãàðûí ººðèéí áèåèéí óóäàã
Õ¿éòýí Õàð Äîìáî ãîë íü
ªâºë çóíã¿é óðñãàëòàé
¯ðãýëæ ãàäíà ýðãýý áàëáàëàí
13
13

14. Áóëãèëàí áàéäàã.
Øàòàð áîëñîí áóìáàëâàà ºð㺺 íü ººðºº á¿òñýí
Øàðûí äºðâºí òºðºº ãàð äýýðýý àâñàí,
Øàð íàðàí äîîðõîî ýçýëñýí
Ýçýí íî¸í ãýõ íýðýý
Èõ õîë ãàçàð òàðõààñàí áàéäàã.
Ýðõýí áóìáûí îðîí äîòðîî
Øàðûí çóðãààí ìÿíãàí
Àðâàí õî¸ð áààòàð íü
Ñóóãààä õ¿¿ðíýëäñýí ¿ã íü ýíý:
“Ýçýí íî¸í Æàíãàðòàà
Ýíý íàðíû äîîð ¿ã¿é
Áàéøèí áàðèóëúÿ” ãýýä
ĺðâºí òèâèéíõýý
ĺ÷èí õî¸ð õààíàà öóãëóóëæ èðýýä
ßìàð õýðèéí ãàçàðò áàðüÿ ãýæ
çºâëºëäºæ õ¿¿ðíýëäñýí íü:
“Íàð ãàðàõûí àð áèå òàë
Ãàðâèä èõ øèëèéí ýíãýð òàë
Àðûí àðâàí õî¸ð äàëàéí öóòãàëàíä
Áóìáà äàëàé ãýäýã äàëàéí õºâººíä
ªë Ìàíäàõ Öàãààí óóëûí
Áàðóóí ýð¿¿í äîîð
Òàëáàéí Öàãààí Òàøóóä
Òàâàí çóóí ãàëáèð çàíäàí óëèàñíû ñ¿¿äðèéã
Äàãóóëæ áàðüÿ” ãýæ õ¿¿ðíýëäñýí áîëíî.
ĺðâºí òèâèéí äº÷èí õî¸ð õààí íü
Ýðõýí øàðûí çóðãààí ìÿíãàí àðâàí õî¸ð
14

15. Óð÷óóäàà äàãóóëæ èðýýä
Ñàðûí ñàéíûã ñàõèàä
ªäðèéí ñàéíûã îíöëîîä
Ø¿ðýýð äýâñãýð òàâèàä
Ñóâäààð õàíà õèéãýýä
Àð áèåèé íü
Àðñëàíãèéí ñî¸î ãàðãàí
Øàõàí õàíàëñàí
ªìíº áèåèé íü
ªë áóãûí ñî¸îãîîð
Øàõàí õàíàëñàí áàéíà.
Èðñýí åðýí åñºí æèëèéí þìûã
Òîî÷èæ õýëäýã
Èðýýã¿é åðýí åñºí æèëèéí þìûã
Òààæ ìýääýã
Áàÿí Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæèéí
Õ¿íãýíýæ õýëæ áàéñàí íü:
“Îãòîðãóéä õ¿ðãýýä áàðèõëààð
Èõ äîðèóí áîëîõ áîëîâ÷
Ýçýí íî¸í Æàíãàðò
Ñàéí áîëîõã¿é
Îãòîðãóéãààñ õóðóó äóòóóãààð
Áàðèãòóí” ãýæ áàéâ.
Øàðûí çóðãààí ìÿíãàí
Àðâàí õî¸ð óð÷óóä íü
Øàâõàæ õ¿÷ýý ãàðãààä
Òàë äóíäóóð íü òàòóóðäààä
Òàâàí èõ øàíàà ãàðãààä
15
15

16. Ãàðàõ òàë áèåèé íü
Ãàæèã øèëýýð ºíãºëñºí
Îðîõ òàë áèåèé íü
Óñàí øèëýýð ºíãºëñºí
Àð áèåýýð íü ºâºëæñºí óëñ
Àéðàã õÿðìààð ìÿëààã ãýýä
Àëàã áóãûí àðüñààð ºíãºëñºí
ªìíº áèåýýð íü ºâºëæñºí õ¿í
ªºõ òîñîîð ìÿëààã ãýýä
ªë áóãûí àðüñààð ºíãºëñºí
Ãàäààä äºðâºí ºíöãèé íü
Ãàë øèëýýð í¿äýëñýí
Äîòîîä äºðâºí ºíöãèé íü
Äîãøèí áîëäîîð òîâ÷èëñîí
Äóóòàé Æàíãàðûí àðâàí äàâõàð
Åñºí ºí㺠àëòàí òîðëîã áàéøèí íü
ĺðâºí òàëûíõàà
ĺ÷èí åñºí æèëèéí õîðòîí äàéñíûã
Äàðàí äàëáàéí ä¿íõèéãýýä áàéâ.
Äóãòóé äîòðîî áàéõëààðàà
Òîëáîí ñàðíû ãýðýëòýé
Äóãòóéíààñàà ãàðàõëààðàà
Äîëîîí íàðíû ãýðýëòýé
Àëòàí øàð öîîõîð òóãèéã
ªìíº áèåä íü õàòãàñàí áàéâ.
Òýð á¿õíýý ýçýëñýí
Ýçýí Æàíãàð íü
ĺ÷èí äºðâºí õºëòýé
16

17. Ä¿íõãýð ñàéõàí øèðýýí äýýðýý
Ä¿¿ðýí ãàðñàí àðâàí òàâíû ñàð ìýò
Ìàíäàæ ñóóäàã áîëíî.
Àðâàí çóðãààòàé
Àãàé Øàâäàë õàòíû
Øàð áîëä õàé÷ààð õàé÷èëæ
Øàäàð ñàé÷óóëûí õàòäààð î¸óëñàí
Õàð òîðãîí òýðëýãýý
Õàíöóéëàëã¿é ñóë íºìðººä
Õàðààöàéí æèâýð ñàõëàà èëáýí
Ýíãèéí îëîí áààòðóóääàà
Òºð øàæèí õî¸ðîî
Çàðëèã áîëîîä ñóóäàã áîëíî.
Àðàíçàë çýýðäèéí õóðäàí öàãò
Àëòàí øàð öîîõîð æàäûí õóðö öàãò
ªºðèéí áèåèéí çàëóó õººð¿¿ öàãò
ĺðâºí òèâèéí õààíû
ĺ÷èí åñºí íóòãèéí õ¿¿õí¿¿äèéã ãîëîîä
17
17

18. Íàðàí ¿ä õî¸ðûí õîîðîíä áàéäàã
Íîì Òºãñ õààíû õ¿¿õýí
Àðâàí çóðãààòàé àãàé Øàâäàëûã
Àâ÷ èðñýí íü ÿìàð ä¿ðýýð áàéíà ãýâýë:
Öààøàà õàðàõàä íü
Öààä äàëàéí æàðààõàé òîîëîãäîì
Íààøàà õàðàõàä íü
Íààä äàëàéí æàðààõàé òîîëîãäîì
Öóñíààñ óëààí õàöàðòàé
Öàñíààñ öàãààí ñàí÷èãòàé
Óðàí ýýæèéí ýñãýñýí
Îëîí õàòàí çºâëºæ î¸ñîí
Öàñòûí öàãààí ìàëãàéã
Ç¿¿í öîõ äýýðýý òàâèí ñóóäàã áîëíî.
Ñàéõàí ãºðìºë ¿ñ íü
Ñàí÷ãèéã äàãàí óíæààä
Õàð òîðãîí øèâýðëýã /¿ñíèé ãýðýâ÷/ íü
Õàöðû íü äàãàí ãàíõààä
Òîðîì òýìýýíèé õîðãîë øèã
Òîëü ìºíãºí ñ¿éõ íü
ÿìáý ÷èõýíä íü ä¿¿æëýãäýýä
ÿðýý òàëä íü ãýðýë ãàðãààä áàéäàã áîëíî.
Åðýí íýãýí ÷àâõäàñòàé
Åíäýð ìºíãºí õóóðàà àâààä òàòàõëààð
Õóëñàí äóíä ºíäºãëºñºí
Õóíãèéí äóó ãàðààä
Íóóð äóíä ºíäºãëºñºí
Íóãàñíû äóó ãàðààä
18

19. Àðâàí õî¸ð àÿñààð
Õàíãèíààä ãàðàâ.
¯¿íèéã àëäàëã¿é äàãàäàã íü
Õýí áý? ãýâýë:
Ýçýí áîãä Æàíãàðûí
Ýðõýí ñàéí ñºí÷
Ýðõ Òóãèéí õºâã¿¿í
Îð÷ëîíãèéí ñàéõàí Ìèíúÿàí áîëíî.
Áàðóóí áèåèé íü àõàëæ ñóóäàã íü:
Èðñýí åðýí åñºí æèëèéí þìûã
Òîî÷èæ õýëäýã
Èðýýã¿é åðýí åñºí æèëèéí þìûã
Òààæ ìýääýã
Áàÿí Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæ
Äàëàí õààíû íóòãèéí òºð øàæèí õî¸ðûã
Ãàð äýýðýý áàðèàä
ßìàð èõ áýðõ çàðãà èðýâ÷
Òºäºëã¿é õàãàëààä
Õàð òîðãîí îëáîã äýýð ñóóäàã ãýíý.
Ç¿¿í áèåèé íü àõàëäàã íü:
Ò¿âøèí Øèðõýãèéí à÷ ãýíý.
Áºõ ̺íãºí Øèãøðýãèéí óóãàí õºâã¿¿í ãýíý
Øèëòýé Çàíäàí Ãýðýë õàòíû
Ýðõýí õîðèí õî¸ð íàñòàéä íü ãàðñàí
Àðñëàíãèéí Àðàã Óëààí Õîíãîð ãýíý.
Õàéð öàãààí äàëàà õàìõ÷èæ
Õàìàã áèåý õ¿¿÷èæ
Äàëàí õààíû íóòãèéã
19
19

20. Äàíãààð îðóóëæ ºãñºí ãýíý.
Õîíãîðûí äàðàà ñóóäàã íü:
Òàâëààä ñóóõëààðàà
Òàâèí õî¸ð õ¿íèé çàéä ñóóäàã
Òàõèéãààä ñóóõëààðàà
Õîðèí òàâàí õ¿íèé çàéä ñóóäàã
Áààòàð Áóìáûí îðîíäîî
Õ¿éòýí õàð øîðîîðîî íýð ãàðñàí
Çààíû òàâàã õàéñàí õàð õ¿ëýãòýé
ÿçýýí ÿìáý ãýäýã áààòàð íü
Ìÿíãàí íýãýí æèëèéí
Òºð øàæèí õî¸ðûã
Áóëààëäàæ õýëýí ñóóäàã.
Õ¿íõýýí äàðàà ñóóäàã íü:
Ñàðâàà öàãò íü
Ñàéí áîëíî ãýýä
Ñàÿ ºðõººð àâñàí
Õ¿¿õýí õ¿ðýí õàëçàíòàé
Íàÿí íýãýí àëä
Õàéâ áàëòûã ýãýìíýýñýý ñàëãàäàãã¿é
Çàëóó ÷èéðýã ÿìàð áîëîâ÷ õ¿íèéã
Ìîðèí äýýð íü òîãòîîäîãã¿é
Õ¿íèé íà÷èí
Õ¿íä ãàðò Ñàâàð áîëíî.
Ç¿¿í òàëûí ãóðàâäàõ íü:
Áóÿí òºãñ ààâàà
Õºâã¿¿íã¿é õàÿàä
Áóðõàí ñàéõàí ýýæýý
20

21. Áóÿíã¿é õàÿàä
Áóìàí ºðõ àëáàòàà
Íî¸íã¿é îðõèîä
Àðâàí íàéìòàé
Àíãèð óëààí õàòíàà
Ãàíö áèåèé íü õàÿàä
Áóóðàë õàëçíààðàà èðæ
Ýçýí áîãäûã äàãàñàí
Áóëèíãàðûí õºâã¿¿í
Äîãøèí õàð Ñàíàë áîëíî.
Ýä ìýò áààòðóóä íü
Ýíãèéí îëîí ñàéäóóäòàéãàà
Ýíäýý äîëîîí òîéðîã áîëîîä ñóóäàã.
Öàë áóóðàë ñàõàëòàé
Öàãààí ºâãºä íýã òîéðîã áîëîîä
Ýåëäýã óëààí ýìãýä íýã òîéðîã áîëîîä
Öóóòàé öàãààí áýð¿¿ä íýã òîéðîã áîëîîä
Öóëöãàð óëààí õ¿¿õýä íýã òîéðîã áîëîîä
Ýìíýã ã¿¿íèé àéðàã
Ýëáýã àðçûí íàéð áîëîîä ñóóäàã ãýíý.
Ýðõýí øàðûí çóðãààí ìÿíãàí
Àðâàí õî¸ð áààòðûí
Ãýãýýí öàðàé íü óëàéæ
Ãýäýñ äîòîð íü õàëààä èðýâ.
Èéøýý òèéøýý õàðààä
Èíãýæ ÿðèëöàæ ãýíý:
Õàëäàõ äàéñàí
Õààíààñ èðýõ âý?
Õàðàãäñàí äîð íü
21
21

22. Õàìõ öîõèæ óñòãàÿ.
Õýíýýðõýõ äàéñàí
Õýçýý èðýõ âý?
Õýðöãèéëñýí äîð íü
Õýìõ öîõèæ óñòãàÿ.
Àí ãºðººñ õàà áàéíà ?
Àâ õîìîðãî õèéå ãýæ
Àðâàí õóðóóãàà àòãàæ
Àëàã í¿äýý ýðãýëä¿¿ëæ áàéâ.
22

23. ÀËÒÀÍ ÖÝÝÆ, ÆÀÍÃÀÐ ÕΨÐÛÍ
ÁÀÉËÄÑÀÍ Á¯ËÝÃ
Àëäàðò íî¸í Æàíãàðûã ýðõýí òàâàí íàñòàéä íü
Ò¿âøèí Øèðõýãèéí õºâã¿¿í
Áºõ ̺íãºí Øèãøðýã îëçîëæ àâààä
ªºðèéí îðîíä áàéëãàñàí öàãò
Øèíæèéã íàðèéíààð øèíæëýýä
“Ýíý íàðíû äîîðõè àìüòíûã
Ýçëýì àëäàð èõ çàÿàòàé õ¿í áîëíî” ãýæ
“¯¿íèéã ýðò õîðîîæ äàðíà” ãýõýýð
ªºðèéíõ íü õºâã¿¿í
Ýðõýí òàâòàé Àðàã Óëààí Õîíãîð
Àëäàðò Æàíãàðûí äýýð íü õýâòýýä
Àìèíä íü õîð õ¿ðã¿¿ëýëã¿é áàéâ.
23
23

24. “Îäîî ÿàæ õîðîîõ âý?” ãýæ ñàíàí
“Áàÿí Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæèéí
Íàéìàí ò¿ìýí ìàíõàí õºõ õàëçàí
àäóóã õººëãºâºë
Ýíý Àëòàí Öýýæèéí ¿¿äýí ýíòýé
Õºõ õèâýð ñóìàíä íü îíîãäîæ ¿õíý” ãýæ ñàíààä
Ýðõýí çóðãàà õ¿ðýõ íàñàíä íü
Àëäàðò Æàíãàðûã
Àðàíçàë çýýðäèé íü óíóóëààä ÿâóóëàâ.
Íàðàí øèíãýõ ¿ä õî¸ðûí õîîðîíäóóð ÷èãëýæ
Íàðèéõàí çýýðäýý óíààä
Íàéìàí ò¿ìýí àäóóãèé íü õººõººð ãàðàâ.
Ýãö ãóðâàí ñàðûí ãàçàðò
غíèéã øºíº ãýëã¿é
ªäðèéã ºäºð ãýëã¿é äàâõèí îäîâ.
Ìîðèíûõîî èõ õóðäàíä
Ýìýýëèéíõýý õîéä óðä òàëä íü õîâõîëçîîä ÿâàâ.
Äýýø äýãäñýí òîîñ íü
Îãòîðãóéä õ¿ðýí ñóóíàãëààä áàéâ.
Äàõèí ãóðâàí ñàðûí ãàçàðò äàâõèñàíä
ªë Ìàíõàí Öàãààí óóëûí îðîé õàðàãäààä èðýâ.
Óóëàí äýýð ãàð÷ î÷îîä
Óóæèì ìºíãºí öóëáóóðàà ñóíãàæ áàðèàä
Óðò õàð òàøóóðàà ò¿øýýä
Õ¿éòýí õàð í¿äýýðýý äºðâºí ç¿ãèéã õàðàâ.
Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæèéí
Õ¿ðýë àëòàí áàéøèí íü
Õ¿äýí äîòðîîñ õ¿ãëèéæ
24

25. Áóäàí äîòðîîñ áóíäàéæ
Ìàíàí äîòðîîñ ìàíõàéæ õàðàãäàâ.
Æàðàí ãîëûí îëìîîð ãàðààä
Äàëàí óóëûí õºò뺺ð äàâààä
Ñàìáààí òàøóóä õ¿ð÷
Ñàéõàí áýë÷èæ ÿâñàí
Íàéìàí ò¿ìýí õºõ õàëçàí àäóóãèé íü
Íààø íü òóóãààä ãàðàâ.
Õàøõèðààä îðõèñîí äóóíä íü
Õàìàãäàæ õóðààãäààä îäîâ.
Òîîñíîîñîî ¿ðãýæ ã¿éãýýä
Òîîðîìíîîñîî æèãøèæ ã¿éãýýä
Ñ¿¿äðýýñýý áóñãàæ ã¿éãýýä
Ñ¿¿ëíýýñýý ¿ðãýæ ã¿éãýýä
Äýë ñ¿¿ë õî¸ð íü
Äýðâýëçýí õèéñýõýä
Äýëäýõ ÿòãûí äóó ãàðààä
Ãàí òóóðàéíààñ íü
Ãàë óòàà ìàíàðààä
Õóðäàí õºëººñ íü
Õóé ñàëõè ãàðààä
ÿéãýýä ºíãºðñºí ãàçàðò íü
ÿí æàëãà ãàðààä
Õàðàéãààä ºíãºðñºí ãàçàðò íü
Õàä ÷óëóó õàìõðààä ¿ëäýâ.
Àëäàðò Æàíãàðûí àðàíçàë çýýðä íü
Àãò ìîðèéã íýã õàðàéòàë
Àÿòàé ñàéõàí õºëººðºº
25
25

26. Àðàâ õ¿ðòýë õàðàéãààä
Íýã ÷ ìîðèéã ñàëãàëã¿é õººâ.
Íýõñýí õ¿íä ã¿éöýãäýëã¿é õººâ.
Ýçýí Æàíãàð
Ýëáýã ãóðâàí äîëîî õîíîãò
Ýíý àäóóãèé íü õººæ ÿâòàë
Àðààñ íü Áàÿí Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæ
Àãñàì óëààí ìîðèî óíààä íýõýâ:
“Ýíý ìèíèé õºõ õàëçàí àäóóã
Ýëäýæ õººñºí õ¿í
Ò¿âøèí Øèðõýãèéí õºâã¿¿í
Áºõ ̺íãºí Øèãøðýãèéí îðíîîñ èðñýí
Àëäàðò íî¸í Æàíãàð áîëîëòîé.
Äîëîîí íàñàíäàà íàìàéã
Äîðîéòóóëæ ýçëýõ çàÿàòàé áàéòàë
Çóðãààí íàñàíäàà íàä
Çóóðäààð õàëäàæ èðñýí
Çóëçàãà ìèíèé ãàðò îðíî” ãýýä
¯¿äýí ýíòýé õºõ ñààäãàà ç¿¿ãýýä
¯¿ëýí ºíãºòýé õàð æàäàà áàðèàä
Àãñàì óëààíäàà ìîðäîîä
Àð òàëààñ íü íýõýæ
Ãóðâàí äîëîî õîíîîä
Ãàë ¿äèéí ýõýíä ã¿éöýýä
Ãóðâàí ãîëûí öààíààñ õàðâàâ.
¯¿äýí ýíòýé õºõ ñààäãèéí ñóì íü
Äàëààð íü îðîîä ãîëû íü ø¿ðãýýä ãàðàâ.
Óõààí þóãàà àëäààä
26

27. Óíàõ øàõñàí ýçíýý
Óíàãàí ñàéõàí çýýðä íü
Óíàãàëã¿é äýìæèæ àâààä
Õººæ ÿâñàí àäóóãàà õàÿàä
Õºíäëºí òèéøýý ÷èãëýæ ãàðààä
Áºõ ̺íãºí Øèãøðýãèéí íóòãèéã çîðèîä
Áººí òîîñ ìàíàðãàæ äàâõèàä
Áºðòèéõ áàðààãàà äàëäàëæ äàâõèàä
Áºõ ̺íãºí Øèãøðýãèéí
Õàø ìºíãºí ¿¿äýíä íü
Õàéðòàà Æàíãàðàà àâààä èðýâ.
Õàðèóã¿é ÿäàðñàí ýçýí íü
Õààëãàíû ºìíº îé÷èâ.
Áºõ ̺íãºí Øèãøðýã
Õóðäàí õàðàà ýìýýëë¿¿ëýýä
Õóðö çýð çýâýý àãñààä
Øèëòýé çàíäàí Ãýðýë õàòíàà
27
27

28. Øèð¿¿í õàðæ õýëýâ:
Òàìèðàà áàðñàí ýíý õ¿¿ã
Òàñ öàâ÷èæ àëààä
Òàõèà íîõîé õî¸ðò èä¿¿ë!” ãýýä ìîðäîîä ÿâàâ.
Øèãøðýãèéí ÿâñàí õîéíî
Øèëòýé çàíäàí Ãýðýë õàòàí íü
Øèéäýì áàðèàä öîõèõ ãýòýë
Àðàã Óëààí Õîíãîð õ¿¿ íü
Àðàéõàí çàâäàæ èðýýä
“Íààäõûãàà àëàõ ãýæ áàéãàà þì áîë
Íàìàéã áàñ àëàãòóí” ãýýä äýýð íü õýâòýýä áàéâ.
“Äàëàíä íü îðñîí ñóìûã
Äàðóé ñóãàëæ õàéðëà, ýýæ ìèíü
Àðèóí ÿâäàëò ýõíýð õ¿í
Àëõàæ ãóðàâ ãàðâàë
Àþóëò ñóì íü ñóãàðíà” ãýâ.
Õîíãîð õ¿¿ãèéí ñýòãýëèéã áîäîîä
Õî¸ð àëõààä ãóðàâ äàõü äýýð íü
Õîðò ñóì íü îãøñîí áîëîâ÷
Õîéø øèãäýæ ñààòààä áàéâ.
“Ýýæ ýý! Ýíý ÿàãààä èíãýâ?” ãýæ
Ýíõðèé Óëààí Õîíãîð àñóóñàíä
Ýõ íü õàðèó õýëýâ:
“Õàäàìä èðñíèé õîéä æèë
Õàâðûí ýìíýã ã¿¿ãýý ñààõààð ÿâààä
Àçàðãà ã¿¿ õî¸ð íèéëýõèéã
Àæèãëàæ òà÷ààñíû ãýìýýð
Àäðààòàé ñóì ãàðàõã¿é áàéíà” ãýýä
28

29. Ãàðàà õàâñðàí íàìàí÷èëæ
Ãàçàð òýíãýðò çàëáèðàí ñºãäºõºä
Ãàéò ñóì ñóãàð÷ óíàâ.
Àëäàðò Æàíãàð íü ¿ñýð÷ áîñîîä
Àìèíäàà îðñîí à÷èò
Àðàã Óëààí Õîíãîðòîé õî¸óë
Ýãøèã äóóãàà äóóëàëäààä
Ýëáýã àðçûí ñºí ò¿øýýä ñóóâ.
ªäèé òºäèé óäñàí áîëîâ÷
Ýçýí Øèãøðýã ýñ èðñýíä
Ýðõýí Øèëòýé Çàíäàí Ãýðýë õàòàí
Ýíý õî¸ð õºâã¿¿íèéã “Íààø èð” ãýæ
äóóäàí àâààä
“Ýçýí øèãøðýã òàíü îäîî õ¿ðòýë
Ýðãýæ èðýýã¿é ó÷èð þó âý?
Àðààñ íü ÿâæ ýðýãò¿í!” ãýæ õýëýâ.
Àðàíçàë çýýðä õºõ õàëçàí õî¸ðûã ýìýýëë¿¿ëýýä
Ýëäýâ îëîí çýð çýâýý àãñààä
Ýðõýìñýã ñàéõàí õóâöñàà ºìñººä
Ýíý õî¸ð õºâã¿¿í ìîðäîîä
Ýëáýã ñàéõàí õóðäààð íü ãàðààä
Øèëòýé óóëûí áýëýýð õ¿ðýýä èðòýë
Øèãøðýãèéã ñàÿõàí
Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæ
Õ¿ëæ áàãëàæ àâààä
Õ¿ëýã ìîðèíä íü à÷ààä
Õºòºëæ ÿâàõûã íü õàðààä
Õ¿÷èò õî¸ð áààòàð
29
29

30. “Õ¿¿å!” ãýýä äàéðàâ.
Áàðóóí òàëààð íü íýã íü
Áàëáààä îðîâ.
Ç¿¿í òàëààð íü íºãºº íü
Ç¿ñýýä îðîâ.
Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæ õàðàí øèíæëýýä
“Àëäàðò íî¸í Æàíãàð
Àðàã Óëààí õîíãîð õî¸ð
Àíä áîëæ íýãäñýí öàãò
Àìü ºðæ òýìöýýä òóñã¿é
Àðãûã îëæ äàãàñàí äýýð” ãýýä
À÷ñàí Øèãøðýãèéí õ¿ëãèéã òàéëààä
Àíä õî¸ð áààòðûã óãòàæ óóëçàâ.
Õ¿íäýò äºðâºí áààòàð
Õ¿÷òýé õ¿ëã¿¿äýý ñîéãîîä
Áîëäûí ñàéíààð áîãî÷ëîîä
Òºìðèéí ñàéíààð òóøààä
Óðò ñàéõàí öóëáóóðàà ñóíãàæ áàðèàä
Óóëçàæ ñàéõàí ÿðèëöàâ.
Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæ íü
Õ¿íãýíýæ õýëýí ñóóâ:
“Ýíý Æàíãàð äîëîî õ¿ðýõ íàñàíäàà
Äîîðäûí îëîí õîðòíûã äîðîéòóóëæ
Äóóòàé Æàíãàð íýðýý
Äóóäóóëæ àëäàðøèõ öàãò
Àéìàã óëñàà ýçë¿¿ëæ
Àäóó ìàëàà ýäë¿¿ëæ
Òºð øàæèí õî¸ðû íü
30

31. Ò¿âøèòãýí áàðèóëàãòóí” ãýæ
Áºõ ̺íãºí Øèãøðýãò õýëæ áàéíà:
“Íî¸í Æàíãàðûí èäýð íàñàíä íü
Íîì òºãñ õààíû õ¿¿õýí
Àãàé Øàâäàëûã çàëæ
Àìðàã õàòàí áîëãîãòóí!
Àð Áóìáûí îðíîî òºâõí¿¿ëæ
Àìàð ñàéõàí æàðãàõ òýð öàãò
Áàðóóí áèåèé íü àõàëäàã áààòàð íü
Áàÿí Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæ áè áîëíî.
Ç¿¿í áèåèé íü àõàëäàã íü
Ç¿¿äýí áîëñîí Óëààí Õîíãîð áîëíî.
ĺðâºí òàëäàà áàéñàí
ĺ÷èí îðíûã íîìäîî îðóóëæ
Òºð øàæèí õî¸ðîî ãàð äýýðýý àâ÷
Ò¿ìýí îëíîî á¿ðýí çàõèð÷
Àëäàðò äóóòàé Æàíãàðûí
Àð Áóìáûí îðîíä
Àç æàðãàëàà ýäëýõ áîëíî”
Àéëäàæ õýëýýä
Àíä áîëñîí Áàÿí Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæ íü
Àãñàì óëààíàà óíààä
Àð íóòãàà çîðèîä
Àäóóãàà òóóãààä ãàðàâ.
Àðä íü ¿ëäñýí
Àðàã Óëààí Õîíãîð
Ààâ Øèãøðýãòýéãýý
Àëäàðò íî¸í Æàíãàðòàéãàà ìîðäîîä
31
31

32. Àëòàí òîðëîã áàéøèíäàà èðýýä
Àìàð ñàéõàí æàðãàëàà õèéãýýä
Àðç õîðçûí äýýæýýñ
Àìñàæ óóãààä ñóóâ.
Ýíý æèëèéí äàðàà
Ýçýí íî¸í Æàíãàð
Òèâèéí äºðâºí õààíû õ¿¿õíèéã ãîëîîä
Íîì Òºãñ õààíû õ¿¿õýí
Àãàé Øàâäàë õàòíûã çàëààä
Òºð øàæèí õî¸ðîî ãàðòàà àâ÷
Òàõü Çóë õààíû ¿ëäýë
Òàíñàã Áóìáà õààíû ¿ð
¯éçýí Àëäàð õààíû õºâã¿¿í
¯åèéí ãàíö Æàíãàð ãýæ öîëîî äóóäóóëàâ.
32

33. ÕÎÍÃÎÐÛÍ ÃÝÐËÝÑÝÍ Á¯ËÝÃ
Äîëîîí òîéðîã áîëæ ñóóãààä
Äîðèóí õàð àðçàà àÿãàëààä
Äîòíûí ¿ãýý ÿðèëöààä íàéðëàâ.
Àðñëàíãèéí Àðàã Óëààí Õîíãîð
Àëäàðò Æàíãàðòàà õ¿ñëýý ãàðãàí õýëýí áàéâ:
“Àëäàðò íî¸í áîãääîî ìýä¿¿ëýõ ìèíü
Àðâàí íàéìàí íàñàíäàà áè
Àëä áèå ãàíöààð ÿàæ áàéõ âý?
Àíõààð÷ õàéðëà, ýçýí ìèíü!” ãýõýä
Àëäàðò Æàíãàð ìèøýýãýýä
Àðàã Óëààí Õîíãîðò õýëýâ:
Àð Áóìáûí îðíû
Àðàíçàë çýýðäèéã ìèíü òîõòóãàé”
ãýæ çàðëèã áîëîâ.
33
33

34. Õ¿ëýã÷ Áîð Ìàãíàé áààòàð
Õ¿íèé õýíõäýãèéí ÷èíýýí õàçààðû íü
àâààä ãàðàâ.
Õ¿éòýí áóëãèéí óñûã óóæ
Õºõ äýíæèéí ºâñºíä áýë÷ñýí
Õ¿ëýã îëîí ìîðüäûí äîòðîîñ
Àëäàðò íî¸í Æàíãàðûí
Àðàíçàë çýýðäèé íü áàðèàä
Àëòàí øàð öîîõîð áàéøèíãèéí
Õàæóó òàëààð òîéð÷
Õàø ìºíãºí ¿¿äýíä èðýýä
Áîëäûí ñàéíààð áîãî÷ëîîä
Òºìðèéí ñàéíààð òóøààä,
Òàíñàã ìºíãºí öóëáóóðààñ íü
Òàâèí ñàéí õºâã¿¿äýýð
Òàâòàé ñàéí áàðèóëààä òîõîâ.
Çóëõàé öàãààí 纺ëºâ÷èé íü òàâèâ.
Çóðãààí äàâõàð òîõìû íü òàâèâ.
Çóçààí õàð ýìýýëèé íü òîõîîä
Çóðâàñ ìºíãºí îëîíöãèé íü òàâèâ.
Îëîì æèðìèéí îîñîð õýëõýý
Íàÿí íàéìàí ãîðõèéã
Íàâ÷èí õýýòýé öîîõîð ãºëìèéí äîîãóóð
Äàõèí äàõèí òàòààä
Äàâõàð öàãààí õàðâèíä íü
Äàëàí õî¸ð õóíèàñëóóëààä
Íàéìàí òàòóóð õàâèðãàíû íü
Íàðèéí çààãààð îðóóëàí òàòàâ.
34

35. Çóðàà òàëä íü
Çóóí íàéìàí õîíõ ç¿¿ãýýä èðýâ.
Õ¿ç¿¿í òàëä íü
Õ¿ðýë íàéìàí õîíõ ç¿¿ãýýä èðýâ.
Õóðäàí áèåý
ßëìàí ñàéõàí õàà äýýðýý õóðààãààä
Õóðö áèåý
Õî¸ð í¿äýí äýýðýý õóðààãààä
Ñàéõàí áèåý
Ñàéð äýýðýý õóðààãààä
Íàÿí íàéìàí àëä ñ¿¿ëýý
Íàìèðóóëàí õèéñãýýä èðýâ.
Çóðãààí òºº ÷èõýý
Çóóð çóóð ñîëáèîä
ªðìèéí èø ñî¸îãîîðîî
ªëãèé ìºíãºí çóóçàéã õàâèðààä
Ñàãñãàð ñàéõàí õºõ뺺ðºº
Ñàð íàðòàé íààäààä
Õàð áîëä òóóðàéãààðàà
Õàìàã îðíûã ãèøãýì áîëîîä
Òàíñàã ìºíãºí öóëáóóðààñ íü áàðüñàí
Òàâèí ñàéí õºâã¿¿äèéã
Òàòàæ óíàãàõ øàõààä
ĺ÷èí åñºí õîíîãèéí ãàçàðò äàâõèõàà ñàíàâ.
Àëäàðò áîãä Æàíãàðò
Àðâàí çóðãààòàé Àãàé Øàâäàë õàòàí íü
Àíãèð òîðãîí òýðëýãèé íü
Àâ÷ ºìñãºâ.
35
35

36. Ãóíàí øàðûí àðüñààð ãîëëîæ
Ãóíæàí ¿íýýíèé àðüñààð õºâººëæ
Õîðò ìîãîéí çîîã äóóðèàëãàæ ãºðñºí
Ìîãîéí ø¿ëñýýð ø¿¿ëñýí
Ìîéëûí ø¿¿ñýýð ºíãºëñºí
Øèæýð àëòààð õýýëñýí
Øèëäýã áîëäîîð òîâðóóëñàí
Çàëóó çàíäàíãààð èøèëñýí
Çàëàà òîðãîí ñàãàëäàðãàòàé
Áàðààí õàð òàøóóðàà
Áàðóóí àëãàíäàà áàðüæ
Ø¿¿ñèéã áóðçàéòàë àòãààä
Ø¿ëòèéã íü ãàðòàë áàçààä
Îëîí ñàé÷óóë äóíäàà
Îíö çàðëèãàà áóóëãàâ:
“Àðñëàíãèéí Àðàã Óëààí Õîíãîðûã
Çàëóó õººð¿¿ áàéõàä íü
Çàìáàë õààíû îõèí
Çàíäàí Ãýðýë õ¿¿õýíä
Ñ¿é òàâèõààð ÿâíà áè” ãýâ.
Áàðóóí òàëààñ
Áàÿí Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæ íü
“Àëäàðò Æàíãàð ìèíü àçíàæ õ¿ëýýãòýí!
Àõ õ¿íèé çºâëºãººã
Àâàõ õýðýãòýé” ãýæ áàéíà.
“Áóìáûí îðîíä íàìàéã
Áóóæ ºãººã¿é áàéõàä
Àãñàì óëààí ìîðèéã ìèíü
36

37. Ààãòàé õóðäàí áàéõàä
ªºðèéí ýíý áèåèéã
ªíãºòýé ÷èéðýã áàéõàä
Øàðàé ãîëûí ãóðâàí õààíûã
Øàìäàæ áàéëäúÿ ãýæ
Øààðäàæ î÷ñîí áîëîâ÷
Øàëüòàé þì áîëñîíã¿é
Ýðãýýä ÿâàõ çàìäàà
Ýçýí Æàíãàðûíõàíä îðæ ºãñºí
Ýðò òýð öàãò
Ýðõýí Áºõ ̺íãºí Øèãøðýãò
Ýðèéí çýðýãò õ¿ð÷ áàéãàà
Ýðýëõýã íýã õºâã¿¿í áèé ãýæ ñàíààä
Çàìáàë õààíû íóòãèéí
Çàõààð ÿâæ ãàðàõäàà
Àð òèéøýý íýã óäàà
Àæèãëàæ íýã õàðààä
Àëèâ áàéäëûã øèíæèëñýí áèëýý áè.
Ãóðâàí íàñòàé òýð õ¿¿õíèé áàéäëûã
Ãó÷èí çóðãààí öîíõíû íü ãýðýëä õàðëàà.
Åðýí åñºí òîðãîíû çàõûã
Èæèëñ¿¿ëæ íèéë¿¿ëæ ñóóãàà íü õàðàãäëàà.
¯çýãäýõ ºí㺠áàéäàë íü
¯íýõýýð ñàéõàí äàãèíà áîëîâ÷
Äîòîð áàéãàà ñàíàà áîäîë íü
Òóí ÷ ìóóõàé øóëàì áàéëàà.
Ãàçðûí õ¿¿õí¿¿ä äóóññàí áèø
Ãàéò òýð õ¿¿õýíä ñ¿é áèòãèé òàâü!
37
37

38. Îðíû õ¿¿õýí áàðàãäñàí áèø
Îëèãã¿é òýð õ¿¿õíèéã áèòãèé àâ÷èð” ãýæ
Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæ
Õ¿íãýíýæ õýëæ áàéíà.
Ýçýí áîãä Æàíãàð íü
Ýíý ¿ãèé íü ñîíñîîä
“Ǻâ ãýñýí ìèíèé ¿ãèéã
Ǻðæ áóðóó ãýâ ¿¿ ÷è?
Ǻí áèëãýýð þì ìýääýã áàéëàà ÷è.
Ǻâ áóðóó õî¸ðûã ÿëãàæ ÷àääàã áàéëàà.
Ǻíºã áîëîîä îäîî òýíýã áîëæýý ÷è.
Õýëíýýñ ÷èíü ãàðñàí ¿ã
Õýýðèéí ñàëõèíä õàÿãä.
Ø¿äíýýñ ÷èíü ãàðñàí ¿ã
Ø¿ëñ öýð áîëæ õàÿãä”
Óõàñõèéæ áîñîâ.
Óðàãø äýâøèæ ãàðàâ.
Äýðãýäýõ àðâàí õî¸ð ñàéä íü
Äýìæèæ ò¿øýýä ãàðàâ.
Òàæ ìºíãºí ¿¿äèéã òàòàõëààð
Òàâàí ìÿíãàí õîíõ æèíãýíýýä
Ò¿ëõýýä ãàðàõëààð
Ò¿ìýí õîíõ æèíãýíýýä
Àðàíçàë çýýðäèéí îéð õ¿ðýýä èðýâ.
Àðä íü Áàÿí Õ¿íõýýí Àëòàí Öýýæ
Àéëòãàæ õýëñýí ¿ã íü:
“Äîëîîí ¿åä íü óíàà áîëñîí
Äîìáûí àðàíçàë çýýðä íü
38

39. Ìàõàíäàà ººõã¿é áîëæ ãóíäààä
ßñàíäàà ÷ºìºãã¿é áîëæ ÿãäààä
Àëäàðò íî¸í Æàíãàðûí
Àð áèå íü íàðàíä ºãºðøººä
ªâºð áèå íü ñàëõèíä öîõèãäîîä
Àëòàí øàð öîîõîð æàäàà
Àðàé ãýæ ä¿¿ðýýä
Àðãà ÿäàæ ÿâàõ íü ¿çýãäýõ” ãýâ.
Àëòàí Öýýæèéí ¿ãèéã àâñàíã¿é
Àëäàðò Æàíãàð ÿâààä
ªëã¿¿ð ìºíãºí äºðººíä
ªëìèé ãóòàë õ¿ðìýãö
ªðãºí öàãààí îëîíöîã äýýð
ªíäºñ ãýæ ¿ñðýýä áóóâ.
Àøäûí ñàéõàí åðººëºº òàâèàä
Àëòàí æîëîîãîî çºâ ýðã¿¿ëýýä
ªíäºð øàð öîîõîð áàéøèíãàà
Ǻâ ýðãýýä ãàðàâ.
*
*
*
Íàðàí ãàðàõ ¿ä õî¸ðûí
Õîîðîíäóóð ÷èãëýýä ÿâàâ.
Äóãóé øàð öîîõîð îëîíöãèéí çàõààð
Äóóòàé äîëîîí ìÿíãà äàâèðààä
Äóóã¿é äîëîîí ìÿíãà äàâèðààä îäîâ.
Õóðäàí õ¿ëýã ìîðü íü
Õóâüòàé ýçíèéõýý ñàíààãààð
39
39

40. ªìíº õî¸ð õºëºº
ªäðèéí ãàçàðò
Õîéä õî¸ð õºëºº
Õîíîãèéí ãàçàðò òàâèàä îäîâ.
Ýð¿¿ãýýðýý ãàçàð ø¿ðãýí ã¿éãýýä
ªâ÷¿¿ãýýðýý ºâñ ø¿ðãýí ã¿éãýýä
Õàìðààñ ãàðñàí àìüñãààíä íü
Õàæóó òàëûí ºâñ ÿðàãäààä
Õàâèðãàí òàëààñ íü õàðñàí õ¿íä
ªëºí㺺ñ áîññîí
ªë õàëçàí òóóëàé ìýò
ªâñíèé äýýã¿¿ð ºðºâõèéãýýä îäîâ.
Äîëîîí äîëîî
ĺ÷èí åñºí õîíîã äàâõèâ.
Áîëçîîòûí áîð òîëãîé äýýð
Áîãä Æàíãàð ãàðààä èðýâ.
Àðàíçàë çýýðäèéã ñîéãîîä áóóâ.
Áîëäûí ñàéíààð áîãî÷ëîîä
Òºìðèéí ñàéíààð òóøààä îðõèâ.
Óÿëãà ìºíãºí öóëáóóðàà ñóíãàæ áàðèàä
Óðò õàð òàøóóðàà
Óðäàà ò¿øèæ ñóóãààä
Õî¸ð õàð í¿äýýðýý
Õîë îéðûã àæèãëàâ.
Íàð ãàðàõ ¿ä õî¸ðûí õîîðîíä
Çàìáàë õààíû õ¿ðýë õàð áàéøèí
Àññàí ãàëûí äºë ìýò óëàëçàæ õàðàãäàâ.
“Ýíý Çàìáàë õààíû áàéøèí
40

41. Ýðõáèø ìºí áîëîëòîé” ãýýä áàñ õàðàâ:
Ò¿¿íèé íààä áèåä
Àðñëàí ãýäýã óóëûí áýëýýð
À÷àà õºñºã øèã þì ãàðààä
Àéñóé ÿâàà õàðàãäàâ.
Àðàíçàë çýýðä äýýðýý ìîðäîîä
Àøòàé ñàéõàí õóðäààð íü ìîðèëîâ.
Àðñëàí óóëûí áýëýýð
Àìäàæ óãòààä î÷èâ.
Òàâèí ñàéí õºâã¿¿í
Òàâàí çóóí òýìýýíä
Òàíñàã àðõè èäýýãýý à÷èæ èðýýä
Òàëáàã îëáîãîî äýâñýýä:
“Àëäàðò áîãä Æàíãàð
Àæààð÷ õàéðëàãòóí” ãýæ
Ìîðèé íü àâààä áóóëãàâ.
Àðâàí òàâíû ñàð ìýò ä¿íõèéãýýä
Àëòàí îëáîã äýýð íü ãàðààä ñóóâ.
Àìàð ìýíäèé íü àñóóãààä
Àâ÷èðñàí èäýý óíäû íü çîîãëîâ.
Ñàéäóóäûí õºâã¿¿ä ìºðãºí ñºãäºí
Ñàéí ¿ãýý òîî÷èí õýëýâ:
“Ìàíàé Çàìáàë õààí
Ìàíäàõ íàðíû ç¿ãýýñ
Ìàíëàé Æàíãàð àéñóé ãýýä
Ìàíèéã òîñóóëñàí áèëýý” ãýæ áàéíà.
Áàÿðëàæ “Ñàéí” ãýæ çàðëèã áîëîîä
Áàõäàæ Àðàíçàë äýýðýý äàõèí ìîðäîâ.
41
41

42. Õàòèð ñàéõàí õóðäààð íü äàâõèàä ãàðàâ.
Õàð õ¿ðýë áàéøèíä íü õ¿ðýýä
Õàæóóãààð íü òîéðîâ.
Áóìáà äàëàé ãýäýã äàëàéí õºâººíä
Áóì ã¿éöýýä áóóðèëñàí õóðëû íü çºâ ýðãýâ.
Àðàíçàë çýýðä íü
Á¿ä¿¿í ºâñèéã áºõèéëãºëã¿é
Áºìáºëç¿¿ëýí æîðîîëóóëæ
Íàðèéí ºâñèéã íàõèéëãàëã¿é
Íàìèëçóóëàí ñàéâàðëóóëæ ÿâñààð ÿâíà.
Õ¿ðýë õàð áàéøèíãèéí íü ¿¿äýíä
Õ¿ðýýä î÷èâ.
Ñ¿íäýðëýæ ¿¿äýíä íü óðãàñàí
Ñ¿ðëýã ãóðâàí çàíäàí óëèàñíû
Ñ¿¿äýðò íü î÷îîä áóóâ.
Àðâàí õî¸ð ñàéä íü óãòàæ èðýýä
Àðàíçàë çýýðäèéã íü àâààä óÿâ.
Àðâàí äºðâºí ¿¿äèéã íü
Àíãàñ àíãàñ òàòààä
Àãàð çàíäàí áîñãûã íü
Àëõàæ ãèøãýæ äàâààä
Àëòàí òîðëîã áàéøèíä íü
Àëõàéãààä îðîâ.
Áàðóóí òàëä íü
Áàéðëóóëæ çàññàí
Íàéìàí õºëòýé
Íàæèð ìºíãºí øèðýýí äýýð íü
Íàìáàéãààä ñóóâ.
42

43. Õîëûí çî÷èí, îéðûí ýçýí
Õî¸ð õààí ìýíäýý àñóóëöàí ñóóíà.
Ýðõýì ñàéõàí àðçû íü óóæ
Ýýäýé áóóäàé áîëîîä
Ýëäýâ ñàéõàí èäýýãèé íü çîîãëîæ
Ýíã¿é ºåã áîëîîä
Ýíõ ñàéõàí íàéðëààä ñóóâ.
Íýã äîëîîí õîíîã
Íýëýíõèé íî¸äòîé íàéðëàâ.
Õî¸ð äîëîîí õîíîã
Õîòîë îëîíòîé íàéðëàâ.
Ãóðàâ äàõü äîëîî õîíîãò
Æàíãàð íî¸í çàðëèã áîëæ áàéíà:
“Çàìáàë õààí òà ñîíñîæ àéëä!
Çàðèì àëäñàí ìàëàà ýðæ
Çàéäóó õîëîîñ èðëýý áè.
Ãóðâàí æèëä õàìðû íü õàòãààã¿é
Ãóíàí øàð òîðìûã àëäëàà.
Õààøàà ÿâñàí íü ìýäýãäýõã¿é áàéíà.
Õàéæ ýðýýä îëäîõã¿é áàéíà.
Òàíàé Áóìáûí îðîíä èðñýí
Òààâàð ñóðàã áàéíà.
Òýð òîðìûã ìèíü îëæ
Òýìýýí ñ¿ðãèéã ìèíü á¿ðä¿¿ëæ õàéðëà” ãýâ.
Çàìáàë õààí çàðëèã áîëæ áàéíà:
“Çàâõñàí ìàë ÷èíü áàéäàã áîë
. ¯íýí çîðèëãîî òîéðóóëàí ¸ñò ¿ãýýð õýëæ áàéíà.
Çàìáàë õààí ÷ ìºí ¸ñòîîð õàðèóëæ áàéíà.
43
43

44. Çààâàë îëæ ºãºõ ñºí
¯ã¿é þì áîëáîë
¯õðýýñ õàøèí ãýäýã áèø ¿¿”
¯ðýãäñýí òýð òîðîì ÷èíü
¯íýíäýý ìàíàéä áàéõã¿é” ãýâ
Òýð ¿ãèéã ñîíñîîä
Òýýíýãýëçýæ æààõàí áîäîîä
Àõèàä íýã äîëîî õîíîãò
Àðõèéí õóðèì áîëîâ.
Çàìáàë õààí çàðëèã áîëæ áàéíà:
“Áîãä Æàíãàð òàíû
Áîäñîí õýðãèéã ìýäëýý áè
Íàä ¿ð áîëîõ õ¿¿ãýý
Íààø íü ãàíöààðàíãè èëãýýãò¿í!” ãýâ.
Ýçýí áîãä Æàíãàð
Ýíý ¿ãèéã ñîíñîîä
Ýýëòýé ñàéõàí åðººëºº òàâèàä áîñîâ.
Ýýòãýð óëààí ãóòëààðàà
Ýðäýíý ìºíãºí äýâñãýðèé íü
Ýãö áóëö ãèøãýýä
Àðâàí äºðâºí äàâõàð ¿¿äèé íü
Àíãàñ àíãàñ õèéëãýýä ãàðàâ.
Àðàíçàë çýýðä ìîðèíä íü
Àõìàä ñàéäóóä íü ò¿øèæ ìîðäóóëàâ.
Õ¿ðýë õàð áàéøèíãèé íü çºâ ýðãýýä
Õ¿ðýý õîðîîí äóíäóóð íü øóóãèóëààä ãàðàâ.
. Õ¿ðãýí áîëîõ õ¿¿ã ñ¿éò õ¿¿õíèé ãýðò
çîõèõ õóãàöààãààð ñóóëãàäàã ¸ñ óðüä áàéñàí.
44

45. *
*
*
Äóãóé øàð öîîõîð îëîíöãèéí çàõààð
Äóóòàé äîëîîí ìÿíãà äàâèðààä
Äóóã¿é äîëîîí ìÿíãà äàâèðààä àâàâ.
Áóöàæ äîëîî õîíîã äàâõèàä
Áóìáûí øàð öîîõîð áàéøèíãèéíõàà
Áóóðàë ìºíãºí ¿¿äýíä èðýýä áóóâ.
ªºðèéí íü îëîí ñàéäóóä
ªìíººñ íü óãòàæ ãàðààä
ĺðâºëæèí ìºíãºí ¿¿äýýð íü îðóóëààä
ĺ÷èí äºðâºí õºëòýé
ĺø ìºíãºí øèðýýí äýýð íü
Ä¿¿ðýí ãàðñàí àðâàí òàâíû ñàð ìýò
Ä¿íõèéëãýýä ñóóëãàâ.
Áààòàð îëîí ñàéäóóä íü
Áàÿðòàé ñàéí ¿ãèé íü ñîíñú¸ ãýýä
Àð ºâðººðºº øàõàëäààä
Àÿãàòàé àðçàà áàðèàä ñóóöãààâ.
Òàíñàã áîãä Æàíãàð íü
Òàìñàã àðçàà çîîãëîîä
Òàìøààõààñ ººð ¿ãã¿é
Òàã ÷èã ñóóñààð
Òàâèí õîíîã ºíãºðººñíèé äàðàà
Ãýíýòõýí áààòðóóääàà õàíäàæ
Ãýãýýí çàðëèãàà áóóëãàâ.
“Ñàðûí ñàéíûã ñàõèàä
ªäðèéí ñàéíûã îíöëîîä
Àðàã Óëààí Õîíãîðûã
45
45

46. Àëñûí Çàìáàë õààíû íóòàãò ÿâóóë” ãýæ õýëýâ.
Àÿòàé ñàéí ñàðûí
Àçòàé ñàéí ºäºð áîëîõîä
Õ¿äýð ñàéí ìîðü÷ íü
Õ¿íèé õýíõäýãèéí ÷èíýýí
Õ¿âðýý ìºíãºí õàçààðûã àâààä ãàðàâ.
Õºõ äýíæèéí ºâñºíä
Õ¿éòýí áóëãèéí óñàíä
Õ¿ëýã îëîí ìîðüäûí äîòîð ÿâñàí
Îöîë õºõ õàëçàí ìîðèéã
Îëæ õàçààðëàæ àâààä
Îðä ºð㺺㺺 ÷èãëýýä ÿâàâ.
ªíäºð øàð öîîõîð áàéøèíã çºâ ýðã¿¿ëýýä
ªëãèé ìºíãºí ¿¿äýíä íü àâààä èðýâ.
Áîëäûí ñàéíààð áîãî÷ëîîä
Òºìðèéí ñàéíààð òóøààä
Òàíñàã ìºíãºí öóëáóóðààñ íü
46

47. Òàâèí ñàéí õºâã¿¿äýýð áàðèóëàâ.
̺íãºí öàãààí 纺ëºâ÷èé íü
̺í çóðãààí äàâõàð òîõìû íü òàâèâ.
ĺø õàð ýìýýëèé íü òîõîâ.
Õýý øàð öîîõîð îëîíöãèéí çàõàä
Õýëõýý íàÿí íàéìàí ãîðõèéã òàòààä
Äàëàé öàãààí õàðâèíä íü
Äàëàí õî¸ð õóíèàñ ãàðãààä
Íàéìàí òàòóóð õàâèðãàíä íü
Íàðèéõàí çóðààñ ãàðãàí òàòàâ.
Õóðäàí áèåý
ßëìàí ñàéõàí õàà äýýðýý ãàðãààä
Õóðö áèåý
Õî¸ð í¿äýí äýýðýý ãàðãààä èðýâ.
Ñàéõàí áèåý
Ñàéð äýýðýý ãàðãààä èðýâ.
Íàÿí íàéìàí àëä ñ¿¿ëýý
Íàìèðóóëàí õèéñãýýä èðýâ.
Çóðãààí òºº ÷èõýý
Çóðñ çóðñ ñîëáèîä
ªðìèéí èø ñî¸îãîîðîî
ªëãèé ìºíãºí çóóçàéã õàâèðààä
ĺ÷èí åñºí ñàðûí ãàçàðò ã¿éõýý ñàíàâ.
Ñàãñãàð ñàéõàí õºõ뺺ðºº
Ñàð íàðòàé íààäààä
Õàòàí áîëä òóóðàéãààðàà
Õàìàã îðíûã ãèøãýì áîëîîä
Òàíñàã ìºíãºí öóëáóóðààñ íü áàðüæ áàéñàí
47
47

48. Òàâèí ñàéí õºâã¿¿äèéã
Òàòàæ äóãòàð÷
Íààø íü íýã íàëàéëãàæ
Öààø íü õî¸ð öàëàéëãàæ áàéâ.
Øèëäýã Àãàé Øàâäàë õàòàí
Øèëòýé Çàíäàí Ãýðýë õàòàí õî¸ð
Õàðü ãàçàðò ÿâàõ õ¿ðãýíèéã
Õàìñàæ õóâöàñëàÿ ãýæ áîñîâ.
Ò¿ðèé áèåèé íü
Ò¿ìýí õ¿¿õýí íèéëæ øàãëàñàí
Çóóçàé áèåèé íü
Çóóí õ¿¿õýí ýëáýæ øàãëàñàí
̺ðèé íü ¿çñýí õ¿í
Ìÿíãàà ºã÷ ãàéõàì
̺í áèåèé íü ¿çñýí õ¿í
Ò¿ìýý ºã÷ ãàéõàì
Ìèéìèéí óëààí ãóòëàà ºìñºâ.
Ýðýýí òîðãîí öàìöàà ºìñºâ.
Ýðäýíèéí õî¸ð õ¿ðìýý ºìñºâ.
Äàéíû ãóðâàí õóÿãàà ç¿¿â.
Äàâõàð äºðâºí ë¿â÷ýý ºìñºâ.
Äàëàí àãò ìîðèíû ¿íýòýé
Äàâòìàë ëóóäàí ãýäýã á¿ñýý á¿ñëýâ.
Äàëàí íýãýí àëä
Äàðõàí øàð áîëä èëäèéã
Áàðóóí òàøààíäàà ç¿¿â.
Ò¿ìýí ºðõèéí ¿íýòýé
Ò¿¿õèé öàãààí íºìðºãèéã
48

49. Äàë äýýðýý íºìðººä
Àëòàí äóóëãûã
Ç¿¿í öîõ äýýðýý òàâèâ.
Äàëàí õ¿í äàìæèëäàã
Äàëãàé øàð øààçàíãààð
Äàí õàð àðçûã
Äàðààãààð äàëàí íýã óóãààä îðõèâ.
Ãóíàí øàðûí àðüñààð ãîëëîñîí
Ãóíæèí ¿íýýíèé àðüñààð õºâººëñºí
Õîðò ìîãîéí ä¿ð ãàðãàæ ãºðñºí
Ìîãîéí ø¿ëñýýð ø¿¿ëñýí
Ìîéëûí ø¿¿ñýýð ºíãºëñºí
Øèæèð àëòààð õýýëñýí
Øèëäýã áîëäîîð òîâðóóëñàí
Çàëóó çàíäàíãààð èøèëñýí
Çàëàà òîðãîîð ñàãàëäàðãàëñàí
Áàðààí ñóðàí òàøóóðûã
Áàðóóí ãàðûí àëãàíä
Ø¿¿ñèéã íü ãîîæòîë àòãàæ
Ø¿ëòèéã íü ãàðòàë áàçàâ.
Ãýãýýí öàðàé íü óëàéæ
Ãýäýñ äîòîð íü õàëààä
Ìàãíàé äýýðõ ñóäàñ íü ãºâèé㺺ä
Ìàëãàé äîîðõè ¿ñ íü ñýðâèéãýýä
Àìèí óëààí ç¿ðõ íü
Àþóëõàéãàà äýëñýýä
Á¿ä¿¿í õàâèðãà íü á¿ëõýëçýýä
Íàðèéí õàâèðãà íü íàõèëçààä
49
49

50. Àðâàí öàãààí õóðóó íü
Àëãàí äóíäàà ãºâøèë人ä
Àëàã í¿ä íü ¸ðîîëîîðîî
Àðâàí õî¸ð ýðãýýä
Ààãòàé øîíõðûí í¿ä ãàðãààä èðýâ.
Àðàã Óëààí Õîíãîðûã
Àëäàðò áààòðóóäûí ºìí¿¿ð
Àëõóóëæ ÿâóóëàâ.
Àìðàã íºõºä íü
Àæèãëàæ õàðàâ.
Øàðûí çóðãààí ìÿíãàí
Àðâàí õî¸ð áààòàð íü
Øàëãàí øèíæèëæ áàéíà:
ßìàð çýðãèéí õ¿÷òýé õ¿í áý?
ßëàõ ÷àäàë þóòàé þì áý? ãýæ
ßëãàí ñàëãàæ øèíæèëáýë
Ìàãíàé äýýð íü
Ìàõãàëûí õ¿÷ òîãòñîí
Çóëàé äýýð íü
Çóíõàâûí õ¿÷ òîãòñîí
Îðîé äýýð íü
Î÷èðâààíèéí õ¿÷ òîãòñîí
Àð áèåä íü
Àðâàí õî¸ð
Àðñëàíãèéí õ¿÷ òîãòñîí
Ýðýýí ñàéõàí áóë÷èíä íü
Ýçòýé íàéìàí ìÿíãàí
Øóëìûí õ¿÷ òîãòñîí.
50

51. Äàëààðàà äàëàí òàâàí àëä
Äàâñãààðàà íàÿí òàâàí àëä
Òàë äóíäóóðàà
Òàâèí òàâàí òîõîé
Òàøàà äóíäóóðàà
Æàðàí òàâàí òîõîé ºðãºí
Èéì ñàéõàí ýð áàéëàà.
Ìîðèí äýýð íü ìîðäóóëæ íýã øèíæëýýä
Ìîðèíîîñ íü áóóëãàæ íýã øèíæëýýä
Øàðûí çóðãààí ìÿíãàí
Àðâàí õî¸ð áààòàð íü
Øàëãàæ ¿çýýä
ªºã¿é ãýæ ¿çýýä
ª÷¿¿õýí ÷ äóòàãäàëã¿é ãýæ øèéäýýä
Äàëàí íýãýí áóìàí öýðãèéí
Äàé÷èí ìàíëàé áîëîì ãýæ õ¿¿ðíýëäýýä
“ßâñàí ýíý ÿâäëàà
ßã íîìûí ¸ñîîð ã¿éöýýãýýä
Àð Áóìáûí îðîíäîî
Àëäàðò Æàíãàðûíõàà
Àëòàí ìºíãºí ¿¿äýíä
Àìàð ìýíä õ¿ð÷ èðýýðýé” ãýæ
Àõìàä îëîí ñàéäóóä íü öóãààðàà åðººëºº òàâèâ.
*
*
*
Àðàã Óëààí Õîíãîð ìîðäîîä
Àëàã øàð öîîõîð áàéøèíã çºâ ýðãýýä
51
51

52. Àëòàí íàðàí ãàðàõ ¿ä õî¸ðûí õîîðîíäóóð
Àëñûã çîðèîä äàâõèâ.
Îöîë õºõ õàëçàí íü
ªìíº õî¸ð õºëºº
ªäðèéí ãàçàðò òàâèàä
Õîéä õî¸ð õºëºº
Õîíîãèéí ãàçàðò òàâèàä
Ýð¿¿ãýýðýý ãàçàð ø¿ðãýí ã¿éãýýä
ªâ÷¿¿ãýýðýý ºâñ ø¿ðãýí ã¿éãýýä
Õàìðûí í¿õíèé àìüñãààíä
Õàæóó òàëûí ºâñ
Õàëèóð÷ õèéñýýä
Õàâèðãà õàæóóãààñ íü õàðñàí õ¿íä
ªëºí㺺ñ áîññîí
ªë õàëçàí òóóëàé ìýò
ªëºíãèéí äýýã¿¿ð ºðºâõèéãýýä îäîâ.
Äîëîîí äîëîî
ĺ÷èí åñºí õîíîãèéí ãàçàðò ã¿éëãýâ.
Áàñ Áîëçîîòûí èõ
Áîð äîâîí äýýð ãàðààä
Îöîë õºõ õàëçíûã
Ñîéãîîä áóóâ.
Áîëäûí ñàéíààð áîãî÷ëîîä
Òºìðèéí ñàéíààð òóøààä
Òàíñàã ìºíãºí öóëáóóðàà ñóíãààä
Òàñ õàð òàøóóðàà ò¿øýýä
Õàð ñàéõàí í¿äýýðýý
Õàâèéí ãàçðûã àæèãëàâ.
52

53. Íàðàí ãàðàõ
¯ä õî¸ðûí õîîðîíä áàðèãäñàí
Çàìáàë õààíû
Õ¿ðýë õàð áàéøèí
Àññàí ãàëûí äºë ìýò õàðàãäàâ.
Ýíý Çàìáàë õààíû áàéøèí
̺í ãýæ ñàíààä
“Ìàíàé àëäàðò Æàíãàðûí
Øèíæèëñýí õ¿¿õýí íü
ßìàð ÿíçòàé âý?” ãýýä
Õ¿¿õíèé øèë ãàðäè
Áàéøèí ðóó íü õàðàâ.
Øàð íàðàíä õàíäààä
Øàãàé ÷ºì㺺 áàðèëöààä
Òýíãýðèéí Һ㺺 Á¿ñòýé
̺ðãºæ áàéõ íü õàðàãäàâ.
Óðàãøàà íýã õàðààä
Óõààíàà õî¸ð òóíãààãààä
Îðîí íóòãàà íýã õàðààä
Îöîë õºõ õàëçíàà íýã õàðààä
Íààø öààø ÿâæ áàéâ.
Óäààí ÿâààä áàéõààð íü
Îöîë õºõ õàëçàí íü
Áîëä òºì𺺠òàñ öîõèîä
Ýâøýýí õýëýí áàéâ:
“Ýðõýí àðâàí íàéìàí íàñàíäàà
Õ¿í áîëíî ãýæ ãàðààä
. Õóðèì õèéõýä õ¿¿ áýð õî¸ðò øàãàéò ÷ºìºã ºãºõ ¸ñ áàéñàí.
53
53

54. Ãàíö áàðàà ¿çýýä
Õàðèâ ãýõ ìóó íýðèéã ÿàíà ÷è?
×àìòàé àäèë õ¿í óðàãøàà
Äàéíä îðîîä ¿õýâ÷
Áîãä Æàíãàðûí îðîíä
Äàõèàä íýã èéì õºâã¿¿í
Òºðºõã¿é ãýæ áîäîæ áàéíà óó ÷è?” ãýâ.
Àðàã Óëààí Õîíãîðûí
Àìèí óëààí ç¿ðõ íü áóëãèëààä
Àäãèéí àðàà íü
Àìàíäàà òà÷èãíààä ìîðäîâ.
Îöîë õºõ õàëçàíäàà õýëýâ:
“Ìàðãààø ºã뺺
Íàð ìàíäàõûí öàãò
Òýíãýðèéí Һ㺺 Á¿ñò
Íàìàéã õ¿ðãý!” ãýæ áàéíà.
“Õýðýâ ýñ õ¿ðãýâýë
ĺø áîëñîí çîîãîîð ÷èíü
Õýíãýðãèéí øèð õèéíý.
Õ¿äýð íàéìàí õàâèðãààð ÷èíü
Õýíãýðãèéí äîõèóð õèéíý.
ĺðâºí õàð òóóðàéãààð ÷èíü
Çóëûí öºãö õèéíý” ãýâ.
Îöîë õºõ õàëçàí íü òýð ¿ãèéã ñîíñîîä
Àð õºëèéíõºº øàâõàéãààñ
¯ðãýí ã¿éãýýä ãàðàâ.
“Ìàðãààø ºã뺺
Íàð ìàíäàõ õ¿ðòýë
54

55. Ìèíèé íóðóóí äýýð òîãò.
Ñàéðààð øóâòðààä óíàâàë ÷èíü
Ñàéí ýçýí ìèíü áèëýý ãýæ
Ýðãýæ àâàõã¿é ø¿¿ áè” ãýâ.
ÿéñýí íü ÷ ìýäýãäýëã¿é
Íèññýí íü ÷ ìýäýãäýëã¿é
ßâñàí èõ õóðäàíä
Ýìýýëèéí àðä ñóóãààä
Àëòàí æîëîîíäîî
Àðàé ãýæ õ¿÷ õ¿ð÷ ÿâíà.
Ìàðãààø ºã뺺 íü
Íàð ìàíäàõûí ¿åä
Çàìáàë õààíû öàãààí ºð㺺íèé
ªìíº èðýýä áóóâ.
*
*
Îöîë õºõ õàëçíûã
Òºìðèéí ñàéíààð òóøààä
Áîëäûí ñàéíààð áîãî÷ëîîä
Çàìáàë õààíû ºð㺺íèé
̺íãºí õàòàâ÷èé íü
Æèíãýí¿¿ëýí òàòàæ îðîîä
Áàðóóí õàòàâ÷èíä íü ñóóâ.
Àéë÷èí èðñýí áîëîëòîé
Àé ÷èìýýãèé íü ñîíñîîä
Íàéìàí õºëòýé
Íàæèð ìºíãºí øèðýýí äýýð
Åñºí äàâõàð
55
55
*

56. Ëàâèð òîðãîí õºøãèéí öààíààñ
Óóðòàé äóó ñîíñòîâ:
“Ìèíèé ãýðò çºâøººðºëã¿é îðäîã
Í¿¿ðýíäýý ãàëòàé
Í¿äýíäýý öîãòîé
Òýíýñýí áóõ áîëñîí
Òýýãëýñýí ãîäèë áîëñîí
Þóí íîõîé èðýâ ÷è?
Ãàð÷ ÿâ!” ãýæ áàéíà.
“Òàíûã èéì çàíòàé ãýæ
Ñàíàñàíã¿é áè
Íýã àçàðãà àäóó àëäààä
Ãóðâàí ñàð õàéãààä îëñîíã¿é.
Ýíä íýã àéë áàéõûã õàðààä
Ýðñýí ìàëàà çàðëàÿ ãýæ
Èäýõ óóõ þì ýðæ èðëýý áè” ãýõýä
“×àìä áîñîæ
Óíä õèéæ ºãºõ õ¿íã¿é.
ªºðºº áîñîîä õèéãýýä óó” ãýæ
Òýíãýðèéí Һ㺺 Á¿ñ õýëýâ.
Õîíãîð áîñîæ èðýýä
Ç¿¿í áèåä áàéñàí àðçíààñ íü
Äàëàí õ¿í äàìæèëäàã
Äàëáàãàð øàð øààçàíãààð
Äàðààãààð äàëàí íýã óóãààä îðõèâ.
Óã ñóóñàí ãàçàðòàà ýðãýýä ñóóâ.
“Óíä óóñàí çàëóó
Óäàëã¿é ÿâ” ãýâ.
56

57. “Óíä ºãñºí õ¿í ìèíü
Ó÷èðã¿é áèòãèé ÿàðóóë.
Òàìõè òàòààä ãàðúÿ” ãýæ áàéíà.
Ãàíñàà ãàðãàæ òàìõèà òàòàâ.
Àìèí óëààí ç¿ðõ íü àþóëõàéãèé íü öîõèëîâ.
Á¿ä¿¿í õàâèðãà íü á¿ëõýëçýâ.
Íàðèéí õàâèðãà íü íàõèëçàâ.
Àðâàí öàãààí õóðóó íü
Àëãàí äóíäàà õàâèðàëäààä èðýâ.
“Îðñîí õ¿íèéã õººäºã
Îëèãã¿é õ¿í áàéíà ÷è.
Íààøàà áîñîîä èð.
Íàðíû ãàëòàéä íààäúÿ!” ãýæ áàéíà.
Òýíãýðèéí Һ㺺 Á¿ñ
Òýëñýí åñºí äàâõàð õºø㺺 ñºõººä
Õàð óíàãàí äàõíûõàà
Õàíöóéíààñ ÷èðýí áîñîæ èðýýä õýëýâ:
“Õàà ãàçðààñ ÿìàð àìüòàí èðýýä
Õàðèí ìèíèé óóðûã õ¿ðãýæ áàéíà âý?” ãýæ
Àíãàð àíãàð èíýýí
Àëèàëæ äîîãëîæ áàéâ.
Ãàð í¿¿ðýý óãààãààä
Ãàäàà áàéãàà àñìàí õýýðýý ýìýýëëýâ.
“Ýð õ¿íèé ¿õýë
Ýçã¿é ýýðýì öàãààí õºäººä” ãýýä
Çýð çýâýý àãñààä ìîðäîâ.
Õî¸óë õàìò ÿâæ áàéòàë íü
57
57

58. Ãàíãà ìºíãºí äàëàé
̺ñºí öàãààí óóë õî¸ð ¿çýãäýâ.
Òýíãýðèéí Һ㺺 Á¿ñ õýëýí áàéíà:
“Íàä õàëäñàí õ¿ì¿¿ñèéí ÿñ
Ýíý öàãààí óóëûí
Ýíãýðò îâîîð÷ áàéíà.
Ýíý äàëàéí óñàíä
Öóñ íü óëàéð÷ áàéíà” ãýâ.
Àíõ ýõëýýä ìàí÷óóðãààð í¿äýëäýâ.
Àäàã ñ¿¿ëä íü
Òàøóóðààð öîõèëöîâ.
Îðîã øàð èëäýýð
Îðîéíîîñ íü àâààä
Îõîð ñ¿¿ë õ¿ðòýë íü öàâ÷èâ.
Îãòëîãäñîí øàðõ íü òýð äîðîî
Îðîìã¿é áîëæ ýäãýýä áàéâ.
Àõèàä íýã òóëàõäàà
Àëòàí øàð öîîõîð
Àðàì ãýäýã æàäààð
Àâàëöàí õàòãàëäàâ.
Àðñëàí õî¸ð áààòàð
Àæèãã¿é àìüä áàéöãààâ.
Àðàì æàäààð áîëøã¿é áîëîîä
Àæíàé ìîðèíû õóðäààð èðýýä
Àðâàí õóðóóãààðàà áàðèëöààä àâàâ.
Õ¿ëýã ìîðèíûõ íü íàéìàí õºë
Õ¿ðýëöýæ ñîëáèëäîîä èðýâ.
Õ¿÷èò õî¸ð áààòàð
58

59. Õ¿ëýã ìîðèíîîñîî õîëáèðîõã¿é áàéâ.
“ªâñºí õîîëòîé ìàëûã çîâîîõã¿é
ªºðèéí áèåýð ¿çýëöüå.
Ààâ ýýæèéí ºãñºí
Àëä áèåýð ¿çýëöüå” ãýýä
Õî¸ð õ¿ëãýý ñîéãîîä îðõèâ.
Õî¸ð áààòàð òóëààä èðýâ.
Òàõèéí àðüñàí ºìäèéã
Òàõèì äýýðýý øóóãààä
Áóãûí àðüñàí øàëáóóðûã
Áóë÷èí äýýðýý ýâõýýä
¯¿äýí ýíòýé íóìàà àòãààä
¯ç¿¿ð ñàéòàé ñóìàà îíèëîîä
¯çýëöýõ ãýýä çîãñîæ áàéâ.
Òýíãýðèéí Һ㺺 Á¿ñ õýëýí áàéíà:
“Õàëäàæ èðñýí ÷è õàðâàõ óó?
Õàëäóóëæ áàéãàà áè õàðâàõ óó?” ãýâ.
“Õàëäàæ èðñíýýðýý áè
Õàðâàÿ” ãýæ Õîíãîð õýëýâ.
ªìíººñ íü íýã õàðâàâ.
ªðãºí öàãààí öýýæèíä íü òóñàâ.
Õàð áîëä ¿ç¿¿ð íü
Õàëòèð÷ øàíòðààä óíàâ.
Òýíãýðèéí Һ㺺 Á¿ñ
Õàðâàõ áîëæ áàéíà.
Ò¿¿íèé õàðâàñàí ñóì íü
Ò¿ã õèéæ òóñààä
ĺðâºí õóðóó øàíòðààä óíàâ.
59
59

60. Çýð çýâýýð áîëøã¿é áîëîîä
Ãàðààðàà ø¿¿ðýëöýýä
Áóóð øèã ø¿ðãýëäýýä
Áóõ øèã ìºðãºë人ä
Àâàí àâàí ñýãñðýëöýýä
À÷èí à÷èí öîõèëöîâ.
Óóë äàâóóëæ õàÿëöààä
Óñ äàâóóëæ øèäýëöýýä áàéâ.
Õîíãîðûí áèå íü ãàçðààñ õºíäèéð÷
Õî¸ð õºë íü òýíãýðò ãàðààä èðýâ.
Àòààò Һ㺺 Á¿ñ
Àâààä öîõèõ ãýòýë
Àðàã Óëààí Õîíãîð
Àðãàòàé õ¿íèé ¿ð áîëîîä
Àð õºëèéíõºº ÷èã÷èéãýýð òóëãóóðëààä
ĺðâºí ºäºð, äºðâºí øºíº òîãòîîä áàéâ.
Îöîë õºõ õàëçàí íü
Îñîëòîé áîëñíûã ìýäýýä
Áîëäîîð õèéñýí áîãî÷îî ýâäýýä
Òºìðººð õèéñýí òóøààãàà òàñäààä
Õ¿ðýë ìºíãºí àìãàéãàà òàñ õàçààä
Õ¿ð÷ èðýýä õýëæ áàéíà:
“Øèðõýãèéí ¿ð áèø áèë¿¿ ÷è!
Øèëòýé Çàíäàí õàòíààñ
Ãàðñàí áèø áèë¿¿ ÷è!
Õàðöàãà ÿñàà õýìõýðòýë òýìöýæ
Õàìàã áèåý íÿöàðòàë íîöîëäîæ
Äàëàí õààíû íóòãèéã
60

61. Äàíãààð îðóóëñàí áèø áèë¿¿ ÷è!
Äàëàé Æàíãàðòàà
Äàéñíààñ õàìãààëàõ
Äàõ áîëñîí áèø áèë¿¿ ÷è!
Äàéâàëçàõ öàãò íü
Äàðõàí õ¿ëýã àäèë ÿâñàí áèø áèë¿¿ ÷è!
Èäýð àðâàí íàéìòàéäàà
Èõ áààòàð áîëíî ãýæ
Èòãýãäýæ àëäàðøñàí áèø áèë¿¿ ÷è!
Ãàíö õ¿íä äèéëäýâ ãýõ
Ãàøóóäàëò ìóó íýðèéã ÿàíà ÷è!
Ãàäàà õºäºº äàéðàëäñàí
Ãàíö õ¿íä äèéëääýã þì áîë
Áóãóéë ìºíãºí öóëáóóðàà
Áóðóó òàëäàà óíæóóëààä
Áóñäûí ìîðèíä ã¿éöýãäýëã¿é
Áóìáûí ºíäºð øàð öîîõîð áàéøèíä
Áóöàæ î÷íî áè.
Ýõíýð àâàõ ãýæ ÿâñàí
Ýðýëõýã õ¿ðãýíèé ìîðü
Ýìýýëòýéãýý õºã뺺ä èðýâ ãýæ
Ýçýí Æàíãàðûí íóòàãò õýëýëöýãäýõ
Ýíý ìóó íýðèéã ÿàíà ÷è!
Àãñàðãà óëààí á¿ñíýýñ íü áàðèàä àâ.
Àðäàã øàð òîõîéãèé íü ø¿¿ðýýä àâ.
Àìàí õ¿ç¿¿ãèé íü ìóøãèàä äàð!” ãýæ áàéíà.
Àðàã Óëààí Õîíãîðûí
Àðâàí õî¸ð ñ¿âðýý íü
61
61

62. Àãçàñõèéæ ìàõèëçààä
Àðâàí öàãààí õóðóó íü
Àëãàí äóíäàà õàâèðàëäààä
Àãñàðãà óëààí á¿ñíýýñ íü àâààä
Àðäàã øàð òîõîéãèé íü
Àìàí õ¿ç¿¿íä íü íèéë¿¿ëýýä äàðàâ.
Õàæèã øàð òîõîé íü
Õàð ìàõû íü öîîëîîä
Õàòóó ÿñàíä íü õ¿ðýâ.
Íýã ìóøãèæ äàðààä
Íýìæ õî¸ð äàðààä
Íýòýð÷ ãóðàâ äàðàõàä
Õî¸ð õºë íü ãàçàðò õ¿ðýâ.
Òýíãýðèéí Һ㺺 Á¿ñèéã
Òýâýð÷ àâààä ýðã¿¿ëäýâ.
Òýýãëýñýí ÷óëóóíä õýâ îðòîë íü öîõèâ.
Àðàã Óëààí Õîíãîð àñóóæ áàéíà:
“Çàëóó õ¿í ãóðâàí ãîìäîëòîé ãýäýã.
Ãîìäëîî õýë
Ãîëû ÷èíü ñóãàëíà áè” ãýõýä
“Íàä õýëýõ ãîìäîëã¿é.
Íàìàéã ÿàõûã ººðºº ìýä” ãýâ.
Õîòîëçîõ áýëõ¿¿ñýýð íü òàñ öîõèîä
Õî¸ð õýñýã áîëãîîä õàÿâ.
Àñìàí õýýðò íü
Àëñ õàÿæ ãàíçàãàëààä
Àðäàà õºò뺺ä äàâõèâ.
Çàìáàë õààíû öàãààí ºð㺺íèé ºìíº
62

63. Çààí õî¸ð õ¿ëãýý òàâüæ
Èäýøë¿¿ëæ îðõèîä
ªíººõ õ¿¿ðèéí ç¿ëäèéã àâààä
ªð㺺íèé áàðóóí ç¿¿í õî¸ðò íü
ªë㺺ä îðõèâ.
Àëàã ìºíãºí øèðýýíèé ºìíº ñóóãààä
Àëòàí äóóëãàà äýð äýýð òàâèâ.
Çàíäàí Ãýðýë äàãèíà òèéø
Çàâäàæ õàðààä õýëýí áàéíà:
“Îëîí øºíº, îëîí ºäºð ÿâñààð
Îðîéí ¿ñ ìèíü äààõèðàâ.
Äàãèíà ñàéõàí àâõàé ìèíü
Äàðâèæ áîñîæ èðýýä
Äààõèðñàí ãýçãèéã ìèíü
Äàðèóõàí ñàìíààä ºãºº÷” ãýâ.
Ãýòýë òýð õ¿¿õýí
Ãýäðýã óõàð÷
“Øèðõýãèéí óã óäàì
Øèìýãäýæ ñºíºõèéã õýçýý ¿çýõ âý?” ãýæ
Ãàðàà íýã çàíãàâ.
“Çàÿàíû ÿíàãààñ ìèíü
Çàéëóóëæ õàãàöóóëñàí ýëìýð!
Ýçã¿é õýýð
Ýýðýì òàëä
Ýðãýõ çàìàà ìýäýõã¿é
Ýëæ ¿õ ÷è
Õàéðòààñ ìèíü ñàëãàæ
Õàãàöóóëñàí ýëìýð ÷è
63
63

64. Õàãñóóãèéí õàð øèëä
Õàéø ÿéø ÿâàõàà ìýäýõã¿é
Õàòàæ ¿õ ÷è” ãýæ
Áàñ íýã çàíãàâ. Òýãýõëýýð
“Õàéðòàé õàíüòàéãàà
Õàìòäàà áàé!” ãýæ õýëýýä
Áýëõ¿¿ñýýð íü òàñ öîõèæ óíàãààä
Áàðóóí ç¿¿í õàòàâ÷èíä íü ºë㺺ä îðõèâ.
Ç¿¿í áèåä íü áàéñàí àðçíààñ
Äàëàí õ¿í äàìæèëäàã
Äàëãàé øàð øààçàíãààð
Äàðààãààð äàëàí íýã
Äàðàí óóãààä îðõèâ.
Áîñîæ èðýýä
Íàéìàí õºëòýé
Íàíæèð ìºíãºí øèðýýí äýýð õýâòýýä
Àðèóí óõààíàà òóíãààãààä
Ðàøààí õàð íóëèìñàà
Àñãààä óéëæ áàéíà:
“Õàðèàä ãýðòýý î÷âîë
Õàìàã ñàé÷óóä õîðîí ¿ã õýëíý.
Áîãä Æàíãàð õààíû
Áîëçîæ çààñàí õ¿¿õíèéã
Áîëäîãã¿é äàéñàí áîëîâ÷
Áîîõîëäîé øóëàì áîëîâ÷
Áîãòîëæ àâ÷ðàõ ¸ñòîé” ãýæ
Áîîðëîæ íàìàéã çýìëýíý.
Ãýâ÷ íàä øèã õ¿í
64

65. Ãýíäýæ ¿õýõýýñ àéõã¿é.
Õàðààë÷ õ¿¿õíèé ¿ãýýð
Õàéðàí áèå ìèíü ñºíºâ÷
Àðä ìèíü õèøèã èõòýé
Àëäàðò Æàíãàðûí îðîíä
Àçòàé õºâã¿¿ä îëîí òºðíº” ãýýä
Ààã çîðèãòîé áîñîæ èðýýä
Àñìàí õýýðèéã òàñ öàâ÷ààä
Àöòàé ìîäîîð øîðëîæ
Àññàí ãàëä øàðààä èäýâ.
Çà òýãýýä øºíº áîëîõîä
Çàìáàë õààíû áàéäàã
Çàíäàí áàéøèíä õ¿ðýýä èðýâ.
Àðâàí õî¸ð öîíõû íü áàëáà öîõèîä
Àëòàí øèðýýí äýýð áàéñàí Çàìáàë õààíûã
Àçàé áóóðàë ¿ñíýýñ íü
Àòãàæ àâààä ÷èðýâ
Óóö íóðóóíààñ íü
Óðò ñóð ãóðâûã ç¿ñýæ àâààä
Á¿õýë áèåýñ íü
Á¿òýí ñóð äºðâèéã ç¿ñýæ àâààä
Äàðâàéñàí øàðõ äóíäóóð íü
Äàëàí ãóðàâ òàøóóðäààä
Øèðýýíèé íü ç¿ã
Øèäýýä îðõèâ.
Îöîë õºõ õàëçàí äýýðýý ìîðäîîä
Îðîí íóòãàà ÷èãëýýä äàâõèâ.
*
*
65
65
*

66. ªäðèéí íàðíû äîîãóóð ÷èãëýýä
ªºðèéí íóòàã îðíûã ç¿ãëýýä
Îöîë õºõ õàëçíûõàà îëìûã ÷àíãàëààä
Îíö ñàéõàí õóðäààð íü äàâõèàä áàéâ.
Òóóø ãóðâàí ñàðûí ãàçàðò
Òóí çîãñîëã¿é äàâõèâ.
Îöîë õºõ õàëçàí íü
Ìàõàíäàà ººõã¿é áîëæ
Ìàöàõ ÷àäëàà áàðàâ.
ßñàíäàà ÷ºìºãã¿é áîëæ
ßãòàà òóëæ ýöýâ.
Ñîîòîí õî¸ð ÷èõ íü äýëäèéâ.
Ñîðãîã õàð í¿ä íü áàëàéðàâ.
Ãàçðûí õîëä òººð÷
Ãàí õàëóóíä öàíãàæ
Àðàà õàâèðóóëàõ ºâñ îëäîõã¿é
Àì çàéëàõ óñ îëäîõã¿é áîëîõîä
Àð áèå íü íàðàíä øàðàãäààä
66

67. ªìíº áèå íü ñàëõèíä öîõèãäîîä
Óðò øàð öîîõîð æàäàà
Óðäàà õºíäëºí ä¿¿ðýýä
Óõààí ñýõýýãýý àëäààä èðýâ.
Óíàñàí õ¿ëýã ìîðü íü
Áýðõèéí Õàð øèëä èðýýä
Áýðýâõèé äºðâºí õºëºº æèéãýýä
Áýòýã ºâñíèé òîëãîéã ¿ìõýýä óíàâ.
Õ¿ëýã ìîðü íü òýðèéãýýä õýâòýâ.
Õ¿÷èò Õîíãîð óõààíã¿é îé÷èâ.
Õ¿í ìîðü õî¸óë
ĺðºâ õîíîã óõààíã¿é õýâòýâ.
ĺíãºæ àìüñãààòàé áàéâ.
Ãóëäàéæ õýâòñýí òýð õî¸ðûã
Ãóðâàí õóí íèñýæ èðýýä ¿çýâ:
“Ýíý þóí õ¿í ìîðü õî¸ð âý?
Ýíä ÿìàð ó÷ðààñ õýâòýæ áàéíà?
Õîéäûí áóÿí áîëîã.
Õî¸ð àìüòàíä óíä ºãüå” ãýýä
Àìàíä íü þì õèéæ ºãººä
Àãààð òýíãýðò íèñýýä ÿâ÷èâ.
Àðàã Óëààí Õîíãîð
Àìü îðæ áîñîâ.
Àãò ìîðü íü áàñ ñýðãýâ.
Õ¿÷èò Õîíãîð áîñîîä
Õ¿ëýã ìîðèíäîî ìîðäîæ
Àëñ ãóðâàí ñàðûí ãàçàðò
Àìðàëã¿é äàâõèâ.
67
67

68. Óíàñàí ìîðü íü áàñ
Óðüä ìýòýýð ýöýýä
Ìàõàíäàà ººõã¿é
ßñàíäàà ÷ºìºãã¿é áîëæ
Àðàé ÿäàí
Àëõàëæ ÿâòàë íü
ªìíº áèåä íü
Åðýí åñºí æàä çàëãàñàí ìýò ºíäºð
Èðìýã ýãö ýðýãòýé
Èõ Ãàíãà ìºíãºí äàëàé äàéðàëäàâ.
Èðì¿¿í èõ äîëãèîí íü
Èëäèéí èð øèã õàðàãäàâ.
¯åëçñýí øèð¿¿í óðñãàëä íü
¯õðèéí ÷èíýý ÷óëóóíóóä
¯éð÷ õýìõýð÷ óíààä áàéâ.
Óñàí äîòîð ÷óëóó õàãàðàõàä
Óëààí ãàë óëñõèéæ áàéâ.
Óðóóäàñ ãýýä
Óñíû õºâººãººð ÿâæ áàéòàë
Ãýíýò õºõ äýíæèéí ºâñ
Õ¿éòýí áóëãèéí óñ òààðàëäàâ.
Áóóæ èðýýä
Áóëãèéí ýõýíä ìîðèî òàâèâ.
Ãàë ¿ä áîëîõîä
Õàòãàõ æàäàà áàðèàä
Äàëàéí ýðýã äýýð ãàðààä
Äàâàëãààò óñûã õàðæ áàéòàë
Óñàí äîòîð òóë çàãàñ
68

69. Óìáàæ ÿâàõ íü õàðàãäàâ.
Àìàí õ¿ç¿¿ãýýð íü
Àëòàí øàð öîîõîð
Àðàì æàäààð õàòãàâ.
Øàðõòàé òóë
Øàðâàæ òóéëààä
Øààñàí æàäòàé íü Õîíãîðûã
Øààãèñàí äàëàéä õàÿâ.
Øàë õèéõ ÷èìýýãèé íü
Ñàéí õ¿ëýã íü ñîíñîîä
Ñàíäðàí õ¿ð÷ î÷îîä
Íàÿí íàéìàí àëä ñ¿¿ëýý
Íàìèðóóëàí õàÿæ ºãººä
“Àðàì æàäàà àâààä
Àìü ãàðàõûã áîä” ãýæ
À÷èò ìîðü íü õýëýâ.
“Áàçñàí àðìàà ÷ òàâèõã¿é
Áàðüñàí çàãàñàà ÷ àëäàõã¿é” ãýæ
Áààòàð Õîíãîð áàðõèðàâ.
Ýðõýì ñàéí õ¿ëýã íü
Ýíý ¿ãèéã ñîíñîîä
Ñóëäñàí õºëºº ÷àíãàðóóëæ
Ñóãàíäàà õ¿ðòëýý ãàçàðò øèãòãýí
Ñóãà òàòààä àâàâ.
Çàãàñ æàä õ¿í ãóðâóóë
Çàëãàà çàëãààãààð ãàðààä èðýâ.
Çàãàñûã ãàðãàæ èðýýä
Çàä òàòààä øàðæ èäýâ.
69
69

70. Ìÿíãàí ºðõèéí ¿íýòýé
Ìÿíäñàí öàãààí öà÷ðàà áàðèàä
Ñóð ìýò ñóíààä
Ñóõàé ìýò óëàéãààä óíòàâ.
Äîëîîí äîëîî
ĺ÷èí åñºí õîíîã
Äîðîî õºäëºëã¿é óíòàâ.
Îöîë õºõ õàëçàí íü
Îðòîã äýýð íü èðæ òóðãèàä ñýðýýâ.
Îéðòîîä ìîðèî õàðñàí ÷èíü
Îöîë õºõ õàëçàí íü
Ñàÿ áýë÷ýýðýýñ áàðüñàí þì øèã
Ñàéõàí òàðãàëñàí áàéâ.
Ñýãñèéñýí ¿ñýý èëæ ñàìíààä
Ñýðãýñýí áèåý çàñàæ çàëààä
Ñýâýðñýí çàãàñàà øàðæ èäýýä
Ñýð¿¿í áóëãèéí óñûã óóãààä
Îöîë õºõ õàëçàíäàà ìîðäîîä
Îðîí íóòãàà ÷èãëýýä
Ãàíãà ìºíãºí äàëàéí
Ãàòàëãààð äàéðàí îðîâ.
Äîëîîõîí õîíîãèéí õóãàöààíä
Äîâòëîí ãàòëààä ãàðàâ.
Óñíààñ ãàðààä ãóðâàí ñàð äàâõèâ.
Óðüäûí àäèë ìîðü íü ýöýâ.
Àðàé ãýæ ÿäàð÷
Àëõàëæ ãýëäýð÷ ÿâòàë
ªë Ìàíõàí öàãààí óóë íü
70

71. ªíäºðëºæ õàðàãäààä èðýâ.
Äýðãýä íü õ¿ð÷ î÷èâ.
Äýýð íü àðàé ÿäàí ãàðàâ.
Îöîë õºõ õàëçíàà ñîéæ îðõèîä
Óÿëãà ìºíãºí öóëáóóðûã ñóíãààä
Óðò õàð òàøóóðàà ò¿øýýä
Õàâü îéðûí ãàçðûã
Õàð í¿äýýðýý àæèãëàâ.
¯äèéí íàðíû ç¿ãò
¯¿ë øèã õ¿ðýë áàéøèí
¯ëýýñýí ãàëûí î÷ ìýò
¯çýãäýæ áàéâ ãýíý.
“Ýçýí Æàíãàðûí áàéøèíãààñ
Ýíý þóãààð ÿëãààòàé âý?” ãýýä
Àõèæ øèíæëýí õàðàõàä
Àëä õýðèéí ºðãºí áîëîîä
Àðâàí õóðóó ºíäºð áàéâ.
“Áàñ äºðâºí òèâèéã ýçýëñýí
Áàÿí èõ õààíû
Áàéøèí áèç” ãýæ ñàíààä
Áàðàà íü õàðàãäàõ áîëîâ÷
Áàñ î÷èõîä õîë þì
Áàðààëõàæ î÷èõîä õýö¿¿” ãýæ
Áàðààí õàð íóëèìñàà óíàãàæ óéëàâ.
Áààòàð áèåý õóâèëãàæ
Áàéäàë ó÷ðûã ìýäüå ãýæ áîäîîä
71
71

72. Îöîë õºõ õàëçíàà
Îëèãã¿é ìóó äààãà áîëãîîä
ªºðèéí áèå íü
Îðîéãîîñ íü ìààæèõàä
Àðâàí ºò óíàì
Òàðõèíààñ íü ìààæèõàä
Òàâàí ºò óíàì
Òàðõàé õîæãîð õºâã¿¿í áîëîîä
Äààãàà óíààä
Äàâ äàâ ãýýä
Áàéøèíã çîðèí õ¿ðýâ.
Äàâ äàâ ãýæ ÿâñààð
Õ¿ðýë ìºíãºí áàéøèíä
Õ¿ðýýä î÷èâ ãýíý.
Îëîí ò¿ìýí öàõàð íü
Îðóóëàõã¿é õººâ.
Àðãàã¿é áîëîîä èðýõëýýð
Àðãàëûí äýðãýä áóóãààä õýâòýâ.
*
*
*
Òàõèìäóó öàõðûí äîòðîîñ
Òàðãàí óëààí øàðä
Òàòààð òýðýã õºëëºñºí
Òàãæãàð ºâãºí õ¿ð÷ èðýýä
“Ýíý þóí äààãà, õ¿¿ õî¸ð
Ýíä õýâòýæ áàéãàà þì?” ãýýä
. Õààíû îðä ºð㺺íèé õàâèéí øàäàð àëáàò õàðúÿàò íàðûã
öàõàð ãýäýã áàéñàí
72

73. Ýãöýëæ î÷èõ ãýòýë
ªìõèéä íü òýñýæ ÿäààä
ªºð òèéøýý ÿâàâ.
Áóöàæ óðöäàà èðýõýä íü
Áóóðàë ýìãýí íü àñóóâ:
“Òýðýã ÷èíü ÿàãààä õîîñîí áàéíà?
Òýýñýí àðãàë ÷èíü ÿàâ?” ãýâ.
“Ýöñýí áîð äààãà
Ýëñýí õºâã¿¿í õî¸ð õýâòýíý.
Áóçàð ºìõèéä íü î÷èæ ÷àäàëã¿é
Áóöààä èðýâ” ãýæ ãýíý.
“Ýðòíýýñ íààø ÷è äàíäàà
Ýíä¿¿ àæèë õèéäýã ø¿¿.
Òýíýã ÷è áèä õî¸ðò
Òýâðýõ ¿ð áàéõã¿é ø¿¿.
Òýíãýðèéí ºãñºí õºâã¿¿íèéã
Òýíä ÿàãààä îðõèâ ÷è?
Òýð õºâã¿¿íèéã ¿òýð àâ÷ èð!” ãýýä
Õàð òºìºð øèëýýâðýýð
Õàëçàí òîëãîéãèé íü õàòãàæ õººâ.
ªâãºí øàðàà õºë뺺ä
ªíººõ àðãàëäàà ÿâàâ.
ªâãºíèéã ýìãýí íü äóóäàæ
ªìãºð õóâèíòàé óñûã ä¿¿æèëæ ºãººä
“ªëñºæ óíäààññàí þì áàéëã¿é
ªâãºí ÷è óñ ºã” ãýýä ÿâóóëàâ.
ªâãºí õ¿ð÷ î÷îîä
Õºíäèéõºí ãàçàð çîãñîîä
73
73

74. “Õºâã¿¿í ÷è àìüä þì áîë
Õºíºãòýé óñûã óóãàà÷.
Õºñºã òýðãýíäýý ÷àìàéã à÷ààä
Õºãøèí ýìãýíäýý àâàà÷èæ ºãüå” ãýâ.
Àðàã Óëààí Õîíãîð
Àðãàòàé þì áîëîîä ºíäèéæ áîñîîä
Óñíû õàãàñûã ººðºº óóãààä
¯ëäñýí õàãàñûã äààãàíäàà ºãººä
Àìü îðîîä ñýðãýöãýýâ.
Àðãàëûí äîòðîîñ ãàðààä èðýâ.
ªâãºí àðãàëàà à÷ààä
ªíººõ õ¿¿ã äààãû íü óíóóëààä
ªºðèéí ãýðò äàãóóëààä èðýâ.
ªìíººñ íü ýìãýí ãàð÷ èðýýä
ªðâºãºð õ¿¿ã äààãàíààñ íü áóóëãààä
ªºðèéí õ¿¿õýä øèã òýâðýýä àâàâ.
Õàð óðöàíäàà îðóóëààä
Õàìàã õèðèéã óãààæ öýâýðëýâ.
ªâãºí äààõèòàé äààãû íü õºò뺺ä
Íóóðûí óñíààñ óñàëæ
Íóãûí íîãîîíä òàâèâ.
Òàðõàé õîæãîð õ¿¿ã
Òààëæ áàðøã¿é ñàéõàí
Òàíõèë õ¿¿ áîëãîîä àâàâ.
Íýëýýä õîíîñíû õîéíî
Íýã ºäºð õààíû õ¿¿
Àõëàã÷ ò¿øìýëèéí õ¿¿õä¿¿äòýé
74

75. Àðãàé øàãàé õî¸ðûã
Àâàëöàí øàãàëöàæ áàéõ íü ¿çýãäýâ.
Íýã ò¿øìýëèéíõ íü õ¿¿ õýëæ áàéíà:
“Òàðõàé õîæãîð õ¿¿
Òà áèäýíòýé øàãàëöàõààð àéñóé” ãýõýä
Õààíû õ¿¿ çàðëèã áîëîâ:
“Çàëóó õ¿íèéã íàéðò íààäíà ãýõýä
Çàéëóóëæ õîðèõ ¸ñ áàéõã¿é” ãýâ.
Òàðõàé õ¿¿ îéðòîîä èðýâ.
Ò¿øìýëèéí õ¿¿ àñóóæ áàéíà:
“Òàðõàé! Áèäýíòýé øàãàëöàõààð èðýâ ¿¿ ÷è?” ãýõýä
“Òà íàð çºâøººðâºë
Òàâòàé íààäàõ ñàíààòàé áè” ãýâ.
“Õ¿¿äèéòýé àëòààð ìºðèé òàâüäàã
Õ¿¿õýä áèäíèé íààäàìä
Õ¿¿ ÷è þóãàà òàâèõ âý?” ãýõýä
“Áîëîìæòîé ãýæ òà íàð çºâøººðâºë
Áîðäñîí øàðàà íýãä òàâèíà.
Áîð äààãàà õî¸ðò òàâèíà.
Áîëîõã¿é áîë òýãýýä
Áîéæóóëñàí ààâ ýýæ õî¸ðûãîî
Áîîöîîíä íýìýýä òàâèíà” ãýâ.
“̺ðèéãèé íü èõ áàãà ãýëã¿é îðîëöóóë.
̺÷èé íü óðò áîãèíî ãýëã¿é òîãëóóë” ãýæ
Õààíû õ¿¿ çàðëèã áîëãîâ.
Áàé òàâèõ õî¸ð àðãàéã
Áàðüæ õàðâàõ õî¸ð øàãàéí õàìò
. Àðãàé ãýæ òîì àìüòíû øàãàéí íýð.
75
75

76. Áàñ ò¿¿íä ºãºâ.
Ò¿ð¿¿ëæ ãàðààä
Ò¿øìýëèéí õ¿¿ õàðâàæ àëäàâ.
Ò¿¿íèé äàðàà øèíý õ¿¿ã
“Ò¿ðãýí õàðâà!” ãýõýä õ¿¿ õàðâàâ.
Íýã øàãàéã äàâóóëààä àëäàâ.
ͺ㺺 øàãàé íü òîâ ãýýä îíîâ.
Äàðàà íü õàðâàñàí øàãàé
Òàñ ãýýä áàñ îíîâ.
Áîîöîíä àâñàí þìàà
Áîîãîîä àâàâ.
Áîîëòîí äîòîð íü
Áîëãîìîë àëò ãóðâàí òóëàì áàéëàà.
Íýõýæ áàñ òîãëîîä
Íýã òóëàì àëòàà àëäàâ.
Õî¸ð òóëàì àëòàà
Õîñ õàíöóéäàà õèéæ
Õîëáîæ ¿¿ðýýä ãýðòýý èðýâ.
Àâ÷ èðñýí þìàà
Ààâ ýýæ õî¸ðûíõîî
Àâäðûí ºìíº òàâèâ.
Ààâ ýýæ õî¸ð íü
Àìü òýæýýõ äºðâºí õîøóó ìàë10
Àëèâàà ç¿éëèéã àðèëæèæ àâààä
Àéëûí õ¿íýýñ þì ãîðüäìîîðã¿é
Àõ ä¿¿ãýýñ õîîðìîã ãóéìààðã¿é áîëæ
Àðãàã¿é ñàéõàí àìüäðàõ áîëæýý.
10. ĺðâºí õîøóó ìàë ãýäýãò àäóó, õîíü, ¿õýð, òýìýý îðíî.
76