3

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Grażyna Uhman
Odwzorowywanie części maszyn
311[05].O1.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
mgr inż. Grzegorz Śmigielski
mgr inż. Michał Sylwestrzak
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Grażyna Uhman
Konsultacja:
mgr inż. Andrzej Zych
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[05].O1.03
„Odwzorowywanie części maszyn”, zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik budownictwa okrętowego.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podstawy rysunku technicznego 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 15
4.1.3. Ćwiczenia 16
4.1.4. Sprawdzian postępów 18
4.2. Parametry wykonania i ich oznaczanie w dokumentacji 19
4.3. Rodzaje rysunków technicznych 25
4.4. Zasady wykonywania dokumentacji technicznej
z wykorzystaniem oprogramowania komputerowego 32
5. Sprawdzian osiągnięć 35
6. Literatura 41

3
1. WPROWADZENIE
Kontynuujesz naukę zawodu w systemie modułowym, w którym treści nauczania są
podzielone na jednostki modułowe. Jednostka modułowa „Odwzorowywanie części maszyn”,
do której otrzymałeś poradnik jest trzecią z kolei jednostką w module „Podstawy zawodu”.
Zadaniem tego modułu, a także poradnika jest pomóc Ci zdobyć wiedzę
ogólnotechniczną. Jest nią także wiedza dotycząca odwzorowywania części maszyn. Polega
ona na sprawnym posługiwaniu się dokumentacją techniczną, orientowaniu się w rodzajach
dokumentacji, którą przyjdzie Ci stosować. Będziesz umieć odczytywać z niej stosowne
informacje oraz sporządzać fragmenty lub całość takiej dokumentacji.
Poradnik dla ucznia zawiera materiał nauczania i ćwiczenia wraz ze wskazówkami,
potrzebnymi do zaliczenia jednostki modułowej. Poradnik nie zastępuje podręcznika, zatem
nie zawiera wszystkich informacji i przykładów. Wskazuje jedynie, które zagadnienia są
ważne i gdzie znajduje się ich pełniejsza prezentacja. Do zdobywania wiedzy należy oprócz
podręcznika wykorzystać także normy, zwłaszcza Polskie Normy oraz oryginalną
dokumentację.
Przed rozpoczęciem nauki zapoznaj się z celami jednostki modułowej. Dowiesz się na tej
podstawie, co będziesz umieć po jej zakończeniu.
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczeń sprawdź, czy jesteś do nich odpowiednio
przygotowany. W tym celu wykorzystaj zestaw pytań zamieszczony po materiale nauczania.
Na końcu opracowania tematu, po ćwiczeniach znajduje się sprawdzian postępów, który
pozwoli Ci określić swoje osiągnięcia w zakresie poznawanej wiedzy. Jeśli uzyskasz
pozytywne wyniki, będziesz mógł przejść do następnego tematu, a jeśli nie, to wiadomości
i umiejętności powinieneś powtórzyć i uzupełnić przy pomocy nauczyciela. Ponadto
proponowane ćwiczenia będą tak skonstruowane, by pomóc Ci ocenić stopień opanowania
wiedzy.
Na końcu poradnika zamieszczony jest sprawdzian osiągnięć w postaci testu. Rozwiąż
go, aby przygotować się do zaliczenia jednostki modułowej.
Okręt jest niezwykle skomplikowanym urządzeniem zawierającym wiele bardzo
precyzyjnych i skomplikowanych rozwiązań. Wymaga solidnej wiedzy i ogromnej
odpowiedzialności zarówno w procesie jego konstruowania, montażu jak i obsługi. Niech
zamieszczony poniżej rysunek [17] będzie motywacją do rzetelnej nauki.

4
Schemat układu jednostek modułowych
311[05].O1
Podstawy zawodu
311[05].O1.01
Stosowanie przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy, ochrony
przeciwpożarowej oraz ochrony
środowiska
311[05].O1.03
Odwzorowywanie części maszyn311[05].O1.04
Badanie materiałów stosowanych
w przemyśle okrętowym
311[05].O1.07
Stosowanie układów elektrycznych,
układów sterowania i regulacji,
elektronicznych i automatyki
311[05].O1.06
Stosowanie podstawowych technik
wytwarzania elementów maszyn
311[05].O1.02
Wyznaczanie obciążeń i naprężeń
w elementach maszyn i urządzeń
311[05].O1.05
Wykonywanie pomiarów warsztatowych

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– wykonywać działania na siłach płaskiego zbieżnego układu metodami wykreślną
i analityczną,
– wyznaczać warunki równowagi płaskiego i przestrzennego układu sił,
– rozróżniać ruchy: płaski, postępowy i obrotowy ciała sztywnego,
– zapisywać równanie dynamiczne ruchu ciała sztywnego w ruchu postępowym
i obrotowym, z uwzględnieniem siły (momentu) bezwładności,
– obliczać pracę, moc i sprawność,
– rozróżniać wyważanie statyczne i dynamiczne,
– obliczać reakcje dynamiczne,
– wyjaśniać istotę drgań swobodnych, tłumionych i rezonansowych,
– rozróżniać przypadki obciążeń elementów konstrukcyjnych,
– określać współczynniki bezpieczeństwa przy statycznym i dynamicznym charakterze
obciążeń,
– wykonywać wykresy sił tnących i momentów gnących dla różnych przypadków
obciążenia belek,
– obliczać osiowy moment bezwładności figury złożonej,
– obliczać naprężenia w belce zginanej,
– obliczać naprężenia w belce skręcanej,
– wykonywać obliczenie pręta na wyboczenie,
– obliczać naprężenia nominalne, dopuszczalne, zredukowane i krytyczne przy statycznym
charakterze obciążeń,
– obliczać naprężenia nominalne, dopuszczalne, zredukowane i krytyczne przy
dynamicznym charakterze obciążeń,
– obliczać odkształcenia dla prostych przypadków obciążeń,
– charakteryzować wytrzymałość zmęczeniową,
– wyjaśniać charakter i uwarunkowania kruchego pękania konstrukcji.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– wykonać szkic przedmiotu w rzucie aksonometrycznym dimetrii ukośnej,
– wykonać szkic przedmiotu w rzutach prostokątnych z wykorzystaniem przekrojów,
kładów,
– odczytać dokumentację konstrukcyjną, technologiczną i warsztatową oraz zinterpretować
zamieszczone w niej oznaczenia,
– wykonać rysunki techniczne prostych części maszyn z oznaczeniem: materiałów,
wymiarów, tolerancji, pasowania, odchyłek kształtu i położenia, chropowatości
powierzchni, zbieżności i pochylenia, zgodnie z normami rysunku technicznego,
– rozróżnić rysunki techniczne: wykonawcze, złożeniowe, zestawieniowe, montażowe,
zabiegowe, operacyjne,
– odczytać schemat kinematyczny maszyny,
– określić funkcje i zadania programu do wspomagania projektowania typu CAD,
– narysować płaską figurę geometryczną korzystając z programu do wspomagania proces
projektowania typu CAD,
– narysować rysunek wykonawczy części maszyny korzystając z programu do
wspomagania projektowanie typu CAD,
– dokonać transformacji z 3D na 2D i odwrotnie,
– narysować rysunek złożeniowy podzespołu korzystając z programu wspomagającego
proces projektowania,
– narysować rysunek wykonawczy konstrukcji spawanej korzystając z programu do
wspomagania projektowania,
– wydrukować rysunek,
– wykorzystać PN, ISO.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Podstawy rysunku technicznego
4.1.1. Materiał nauczania
Rysunek techniczny znormalizowany i skodyfikowany jest językiem porozumiewania się
projektantów, konstruktorów i pracowników uczestniczących w procesie produkcji lub usług.
Rysunek znormalizowany oznacza, że jego zasady, stosowane oznaczenia, sposób
przedstawiania przedmiotów uregulowany został w odpowiednich normach (normy te wydane
zostały w postaci publikacji – Zbiór Polskich Norm w dwóch tomach. Rysunek techniczny
i Rysunek maszynowy. Warszawa, Wydawnictwo Normalizacyjne Alfa - Wero 1997).
Rysunek skodyfikowany zaś oznacza, że normy te są obowiązujące jako prawo. Rysunek
stanowi znaczącą cześć każdej dokumentacji technicznej czy technologicznej. Na rysunku
technicznym jednoznacznie widać, jak przedmiot będzie wyglądać i jakie będzie mieć cechy
po jego wykonaniu lub złożeniu w całość. Rysunek precyzyjniej i prościej przedstawia
budowę czy zasadę działania maszyn, urządzeń czy przyrządów niż sam opis słowny.
Rysunki techniczne wykonywane są na arkuszach o odpowiednich formatach: A0,
A1, A2, A3, A4. Każdy z arkuszy ma właściwe dla siebie wymiary. Na przykład arkusz A4
ma wymiary 210x297 mm, a A3 - 297x420 mm. Formaty reguluje PN - 80/N - 01612.
Często nie ma możliwości, by wykonać rysunek przedmiotu w jego rzeczywistym
wymiarze. Stosuje się wówczas powiększenia lub pomniejszenia zgodne z przyjętą podziałką
(skalą). W rysunku technicznym nie stosuje się dowolnych podziałek. Zalecane podziałki
podane są w PN - EN ISO 5455:1998. Podziałkę dobiera się tak, by zapewniona była
czytelność rysunku.
Na umieszczenie potrzebnych informacji przeznaczone są odpowiednie obszary arkusza.
Zbiorcze oznaczenia stanu powierzchni znajdują się w górnym prawym rogu. W dolnym
prawym rogu umieszcza się tabliczkę rysunkową. Zawiera ona dodatkowe informacje, na
przykład: nr rysunku, nazwę przedmiotu czy urządzenia, nazwisko kreślarza czy projektanta.
W rysunku wszelkie opisy słowne wykonywane są pismem technicznym prostym lub
pochyłym (rysunek 1).
Rys. 1. Pismo techniczne [16]

8
Rys. 2. Rzutowanie prostokątne: a) metoda europejska, b) metoda amerykańska [1, s. 26]
Przedmioty mogą być przedstawiane w postaci rzutów prostokątnych. Rzut prostokątny
powstaje przez wyznaczenie rzutu na płaszczyznę prostopadłą do kierunku rzutowania.
Przykład rzutu prostokątnego przedstawia rysunek 2.
Wybrane zasady rzutowania prostokątnego:
– do wykonania rzutów przedmiot powinien być tak ustawiony, by w rzucie głównym było
widać jak najwięcej szczegółów,
– do wykonania rzutów przedmiot powinien być tak ustawiony, by jego płaszczyzny i osie
były bądź równoległe, bądź prostopadłe do rzutni – ułatwia to rysowanie
i wymiarowanie,
– liczba rzutów powinna być minimalna, ale niezbędna do jednoznacznego przedstawienia
przedmiotu i jego zwymiarowania.
W postaci rzutów prostokątnych przedstawia się widoki, przekroje lub kłady.
Przekrój jest niezbędny, gdy dla zobrazowania przedmiotu istotne są jego elementy nie
tylko zewnętrzne, ale i wewnętrzne. Przekrój powstaje zatem przez przecięcie przedmiotu
w wyobraźni płaszczyzną i odrzucenie tej części, która zasłania istotne kształty wewnętrzne.
Odrzucamy część, która znajduje się przed płaszczyzną przekroju. Położenie płaszczyzny
przekroju zaznacza się na rysunku dwiema krótkimi kreskami i oznacza dużymi literami.
Dopuszcza się pominięcie oznaczeń, cząstkowe płaszczyzny przekroju, jeżeli jej położenie
nie budzi wątpliwości, jak na rysunku 3. Widok przedmiotu przedstawia rysunek 4.
Rys. 3. Przykład przekroju [1, s. 32]

9
Rys. 4. Przykłady widoków cząstkowych [1, s. 33]
Rysunki mogą przedstawiać także równocześnie widok i przekrój.
Kładem nazywamy figurę płaską określająca kształt przekroju poprzecznego w danym
miejscu przedmiotu, otrzymaną przez rzutowanie tego przekroju w lewo lub do góry.
Oprócz rzutowania prostokątnego występuje także rzutowanie ukośne (na przykład
dimetria ukośna). Rzutowania tego używa się do kreślenia rysunków poglądowych. Rzadko
wykorzystuje się go do rysunków wykonawczych, gdyż przedstawienie wymiarów jest tu
trudne lub wręcz niemożliwe. Porównanie rzutowania prostokątnego i ukośnego przedstawia
rysunek 5.
Rys. 5. Porównanie rzutowania prostokątnego ( z prawej) i ukośnego (z lewej) tego samego przedmiotu [16]

10
Rys. 6. Rysunek zestawieniowy tylnej piasty w rowerze
wykreślonej w dimetrii ukośnej z wykorzystaniem
przekroju [16]
Oprócz przedstawienia kształtów przedmiotu na rysunku trzeba podać także jego
wymiary. Nanoszenie wymiarów na rysunku nazywa się wymiarowaniem. Niezwykle ważne
jest przestrzeganie zasad wymiarowania i sposobów wymiarowania różnych części.
Zasady wymiarowania [1, s. 38 i 39].
– Rysunek wykonawczy przedstawia tylko wymiary niezbędne do jednoznacznego
określenia jego kształtu, przy czym sposób wymiarowania fragmentów przedmiotu musi
być zgodny z odpowiednimi wskazaniami norm rysunku technicznego.
– Nie należy powtarzać tych samych wymiarów na różnych rzutach przedmiotu.
– Łańcuchy wymiarowe nie powinny być zamykane. Należy pominąć wymiar uznany za
wypadkowy (rysunek 7). Czasami jednak dla lepszej orientacji łańcuch się zamyka.
Rys. 7. Wymiarowanie [15]

11
– Linie wymiarowe i pomocnicze linie wymiarowe powinny być tak umieszczone, aby nie
przecinały się i nie były przecinane przez linie odnoszące.
– Pierwsza linia wymiarowa powinna być odsunięta od zarysu przedmiotu o około 10 mm,
następne o około 7÷8 mm przy wysokości pisma 3,5 mm. W przepadku większych
formatów odległości pisma mogą być większe.
– Linie wymiarowe powinny być zakończone strzałką.
– Nie powinno się wykorzystywać pomocniczych linii wymiarowych lub ich przedłużeń
jako linii wymiarowych.
– Do wymiarowania przedmiotu powinno się wykorzystywać przekroje oraz widoki
wyraźnie uwypuklające wymiarowane fragmenty.
– Należy przestawiać liczby przy kolejnych wymiarach (rysunek 8) w celu uniknięcia
pomyłek odczytu.
Rys. 8. Przestawianie liczb przy kolejnych wymiarach [1, s. 39]
– Linie wymiarowe powinno się umieszczać poza rzutami przedmiotu.
– Wymiary powierzchni zewnętrznych przedmiotów symetrycznych przedstawionych
w półwidoku i półprzekroju należy podawać na widoku, a wymiary powierzchni
wewnętrznych na przekroju.
– Powierzchnie współpracujących przedmiotów należy wymiarować zgodnie
z odpowiednią PN.
– Liczby wymiarowe należy zawsze podawać tak, aby można je było czytać od dołu lub
z prawej strony rysunku.
– Położenie środka otworu należy wymiarować na widoku: wymiary odnoszące się do
średnic i głębokości otworów zaleca się podawać na przekrojach lub wyrwaniach
widoków.
Różne kształty mają swoje sposoby wymiarowania. Chcąc odczytywać czy sporządzać
rysunki techniczne należy wiedzieć, jak wymiaruje się średnice, promienie, kule, kąty, łuki
i cięciwy, podstawy graniastosłupów, stożków, nakiełki, ścięcia krawędzi (faz), podcięcia
obróbkowe, pierścienie osadcze, czy zarysy powtarzające się. Opisy wymiarowania tych
elementów znaleźć można w podręczniku do rysunku technicznego.
Na rysunku przedstawia się także połączenia rozłączne i nierozłączne. Do połączeń
rozłącznych należą miedzy innymi połączenia śrubowe, wpustowe, klinowe i rurowe, a do
nierozłącznych – nitowe, spawane, zgrzewane, lutowe, klejowe. Dokładny opis rysowania
połączeń znajduje się w podręczniku rysunku technicznego. Tam także można znaleźć
przykłady rysowania sprężyn, przekładni, osi i wałów.
W celu nadania jak największej przejrzystości i czytelności rysunkom technicznym
stosuje się uproszczenia rysunkowe. Są one tym bardziej potrzebne im mniejsza jest
podziałka (czyli w rysunkach o dużych rozmiarach). Uproszczenia zależą także od rodzaju
rysunku i potrzeby pokazania szczegółów. Polska Norma przewiduje cztery stopnie
uproszenia: I, II, III i IV. Na rysunku 9 pokazano upraszczanie na przykładzie połączenia

12
gwintowego. Warto zwrócić uwagę, że już w pierwszym stopniu uproszczenia nie rysuje się
zarysu gwintu.
I stopień uproszczenia stosowano na rysunkach wykonawczych części maszyn. Polegają
one na zastąpieniu skomplikowanych linii zarysu przez linie łatwiejsze do rysowania. II
stopień stosowany jest na rysunkach złożeniowych o podziałce 1:1 lub w niewielkim
pomniejszeniu. Polegają one na stosowaniu umownych skrótów oznaczeń literowych
i symboli rysunkowych w odniesieniu do na przykład nitów czy spoin. III stopień
uproszczenia stosowany był w rysunkach złożeniowych wykonywanych w dużym
pomniejszeniu lub o dużej liczbie drobnych części. Obecnie Polska Norma przewiduje trzy
stopnie uproszczenia połączeń gwintowych I, II i IV. IV stopień stosuje się tylko na
schematach.
Rys. 9. Uproszczenia rysunkowe połączeń gwintowych a) I stopień
uproszczenia b) II stopień uproszczenia [1, s. 125]
Rys. 10. Przykład połączenia rurowego a) redukcja średnicy b) kolanko [1, s. 127]
Rysunek 11 przedstawia sposób rysowania, wymiarowania połączeń spawanych
i stosowane uproszczenia.

13
Rys. 11. Oznaczanie i wymiarowanie spoin [21]
Oznaczenie spoiny (rysunek 12) składa się ze znaku spoiny oraz z podstawowych
wymiarów w milimetrach, którymi są:
– grubość „a” spoiny, wpisywana nad linią odniesienia z lewej strony znaku spoiny,
– długość „l” spoiny wpisywana z prawej strony znaku,
Grubością spoiny czołowej jest grubość części łączonych - minimalna odległość od lica
spoiny do granicy wtopienia. Grubością spoiny pachwinowej jest wysokość trójkąta
równoramiennego wpisanego w przekrój poprzeczny spoiny. Wymiar ten można zastąpić
długością boku trójkąta.

14
Rys. 12. Budowa pełnego oznaczenia połączenia spawanego [21]
Rys. 13. Rysunek wykonawczy przedmiotu spawanego [21]
Połączenie nitowe uzyskuje się wykorzystując nity. Nit jest elementem łączącym, którego
kształt wymiary i materiał zostały znormalizowane. Składa się on z trzonu i łba, którego
kształty mogą być różne zależnie od przeznaczenia nitu. Nity i połączenia nitowe rysuje się
w II i III stopniu uproszczenia – rysunek 14. Nit zakuty posiada zakuwkę, położoną zawsze
przeciwnie do łba.

15
Rys. 14. Oznaczenia podstawowych rodzajów nitów [21]
Uproszczenia rysunkowe stosuje się także w odniesieniu do wymiarowania, wyposażenia
i w schematach. Przykłady schematów podane są w rozdziale 4.3.1. Obszernie
o uproszczeniach traktuje podręcznik rysunku maszynowego i okrętowego.
Oprócz przedstawienia kształtu przedmiotu (na przykład rzutów, przekroju, widoku)
i wymiarów, na rysunku umieszcza się także inne oznaczenia: dotyczące dokładności
wykonania kształtu i położenia (tolerancje), rodzaju pasowania (dotyczy elementów
współpracujących), dokładności powierzchni (chropowatości), rodzaju obróbki cieplnej
i cieplno-chemicznej.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania ,sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Do czego służy rysunek techniczny?.
2. Co to znaczy, że rysunek jest znormalizowany i skodyfikowany?
3. Jakie są rodzaje rysunków?
4. Jakie arkusze stosowane są w rysunku technicznym?
5. Dlaczego rysunki wykonywane są w skali (podziałce)?
6. Jak należy dobierać podziałki w rysunku technicznym?
7. Z jakich elementów składa się rysunek wykonany na arkuszu?

16
8. Na czym polega rzutowanie prostokątne?
9. Jakie są zasady rzutowania prostokątnego?
10. Czym różni się rzutowanie prostokątne od ukośnego?
11. Czym różni się przekrój od widoku i kładu?
12. Co to jest wymiarowanie?
13. Jakich zasad przestrzega się podczas wymiarowania?
14. Jakie połączenia występują w rysunkach technicznych?
15. Gdzie najlepiej szukać przykładów rysunków przekładni, osi i wałów?
16. Dlaczego stosuje się uproszczenia?
17. Co podlega uproszczeniom?
18. Ile stopni uproszczenia przewiduje PN?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Uzupełnij ołówkiem rysunki techniczne części maszyn występujących w budowie okrętu
przygotowanych przez nauczyciela z zastosowaniem reguł i wymagań rysunku technicznego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zinterpretować rysunki przedstawionych części,
2) uzupełnić ołówkiem rysunki techniczne części maszyn występujących w budowie okrętu
przygotowanych przez nauczyciela z zastosowaniem reguł i wymagań rysunku
technicznego,
3) zaprezentować i ocenić efekty swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– przybory kreślarskie,
– znormalizowane arkusze A4 z przygotowanymi rysunkami do uzupełnienia,
– podręcznik do rysunku technicznego,
– PN dotyczące rysunku technicznego.
Ćwiczenie 2
Wykonaj ołówkiem rysunki techniczne części maszyn występujących w budowie okrętu.
1) wykonać ołówkiem rysunki techniczne (rzuty, przekroje widoki i kłady) części maszyn
występujących w budowie okrętu przygotowanych przez nauczyciela z zastosowaniem
reguł i wymagań rysunku technicznego zaczynając od rzutów prostokątnych, a na
rysunkach złożonych kończąc,
2) poprosić o konsultacje nauczyciela po zakończeniu każdego rysunku,
3) poprawić błędy i ponownie skonsultować z nauczycielem.
– przybory kreślarskie,
– znormalizowane arkusze A4,

17
– modele do rysunku technicznego,
– rzeczywiste części maszyn występujące w budowie okrętów,
– PN dotyczące rysunku technicznego.
Ćwiczenie 3
Odszukaj w podręczniku rysunku technicznego przykłady rysunków połączeń i na tej
podstawie zinterpretuj rysunki przedstawione przez nauczyciela.
1) znaleźć w podręczniku rysunku technicznego sposoby przedstawiania połączeń
rozłącznych i nierozłącznych, a następnie przeanalizować je,
2) poprawnie odczytać i zinterpretować połączenia przedstawione na rysunkach
przygotowanych przez nauczyciela,
3) efekty pracy zapisać w zeszycie,
4) wyniki skonsultować z nauczycielem i poprawić błędy.
– rysunki połączeń przygotowane przez nauczyciela,
– PN dotyczące rysunku technicznego,
– zeszyt.
Ćwiczenie 4
Odszukaj w podręczniku rysunku technicznego przykłady rysunków sprężyn, przekładni
osi i wałów i na tej podstawie zinterpretuj rysunki przedstawione przez nauczyciela.
1) znaleźć w podręczniku rysunku technicznego sposoby przedstawiania sprężyn, przekładni
osi i wałów, a następnie przeanalizować je,
2) poprawnie odczytać i zinterpretować rysunki tych części przedstawione przez
nauczyciela,
3) efekty pracy zapisać w zeszycie,
4) wyniki skonsultować z nauczycielem i poprawić błędy.
– rysunki części przygotowane przez nauczyciela,
– PN dotyczące rysunku technicznego,
– zeszyt.

18
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wykonać rysunki przedmiotów zgodnie z regułami rysunku
technicznego?  
2) interpretować rysunki techniczne przedmiotów, połączeń i części
maszyn?  
3) skorzystać z podręcznika do rysunku technicznego?  
4) skorzystać z PN dotyczącej rysunku technicznego?  

19
4.2. Parametry wykonania i ich oznaczanie w dokumentacji
Tolerowaniem nazywa się określenie dopuszczalnego zakresu wartości cech
geometrycznych elementów maszyn - dopuszczalne odstępstwo wykonania danego wymiaru,
kształtu lub położenia powierzchni lub krawędzi względem siebie, od wymiaru nominalnego,
który jest określony na rysunku technicznym. Różnica zaś wartości granicznych wymiarów
tolerowanego wymiaru nominalnego nazywa się tolerancją. Tolerowanie jest niezbędne ze
względu na niemożność wykonania przedmiotu dokładnie zgodnie z wymiarem nominalnym.
Każda maszyna, w każdym procesie technologicznym wykona część lub element maszyny z
pewnym błędem. Zakres tego błędu określa się poprzez określenie tolerancji. Rysunek nr 15
przedstawia nazwy wymiarów i prezentuje pojęcia związane z tolerowaniem wymiaru.
a) b)
c)
Rys. 15. a) wymiary graniczne b) odchyłki graniczne c) położenie pola tolerancji [1, s. 63 i 67]
Wymiar nominalny N to wymiar, jaki powinna posiadać cześć, gdyby została wykonana
idealnie.
– Wymiar rzeczywisty jest to wymiar, jaki posiada część wyprodukowana, a zatem
obarczony błędem wykonania, wymiar ten jest określony za pomocą przyrządu
pomiarowego z dokładnością właściwą dlatego przyrządu.

20
– Górny wymiar graniczny B to największy wymiar, jaki może mieć przedmiot uznany za
dobry.
– Dolny wymiar graniczny A to najmniejszy wymiar, jaki może mieć przedmiot uznany za
dobry.
– Odchyłkę górną oznacza się ES dla otworów i es dla wałków, jest to różnica wymiarów
B i N: ES = B − N i es = B − N.
– Odchyłkę dolną oznaczamy EI dla otworów i ei dla wałków, jest to różnica wymiarów
A i N: EI = A − N i ei = A − N.
– Pole tolerancji T jest to różnica wymiarów A i B: T = B − A lub odchyłek górnej i dolnej.
Pole tolerancji jest zawsze liczbą dodatnią, jej wartość zależy od wartości wymiaru
nominalnego i klasy tolerancji. Oznaczane jest numerem klasy tolerancji poprzedzonej
symbolem IT, na przykład IT5 oznacza, ze pole tolerancji wynosi 4 mm dla średnicy do 3mm.
Zobacz PN - EN 20286-1. Położenie pola tolerancji przedstawia rysunek 6c.
Tolerancje przedstawia się na rysunkach: liczbowo przez podanie odchyłek za liczbą
wymiarową 20 ± 0,001 oraz w postaci symbolu, na przykład 50 IT5 i przykłady na rysunku
16.
Rys. 16. Przykłady oznaczeń tolerancji [16]
Tolerancje dotyczą nie tylko wymiarów, ale także kształtu: prostoliniowości, płaskości
okrągłości, walcowatości, zarysu przekroju oraz położenia, zawiera je PN-87/M-01145 i PN-
78/M-02137.
Odchyłki i tolerancje kształtu wraz z ich oznaczeniami zawiera PN - 87/M - 01145 i PN -
78/M-02137. Oznaczenia tolerancji przestawione są w tabeli 1.
Pasowanie określa charakter współpracy dwóch elementów o tym samym wymiarze
nominalnym (wewnętrznym i zewnętrznym). Dotyczyć to może wałka i współpracującej
z nim tulei. Pasowanie wynika z wymiarów granicznych tych elementów przed ich
połączeniem.
Wymiarem nominalnym pasowania nazywamy wymiar nominalny tulei i wałka.
Położenia pól tolerancji obu współpracujących elementów decydują o tolerancji pasowania.
W zależności od położenia pół tolerancji wałka i tulei może wystąpić luz lub wcisk. Wcisk
wystąpi, gdy luz ma wartość ujemną.
Lmax = Bo – Aw, Lmin = Ao – Bw, Lmax = ES – ei, Lmin = Ei – es, T = To+Tw
Lmax – luz maksymalny
Lmin – luz minimalny
T - tolerancja pasowania

21
To – tolerancja otworu (tulei)
Tw – tolerancja wałka
Tabela 1. Przykłady oznaczania tolerancji kształtu [16]
Tolerancja Znak Tolerancja Znak Tolerancja Znak
Prostoliniowość Współosiowość Płaskość
Okrągłość Kwadrat Prostopadłość
Nachylenie Symetria Równoległość
Przecinanie osi
Wyznaczony
kształt zarysu
Wyznaczony
kształt
powierzchni
Rozwinięcie
Gwint
metryczny M25 Średnica Ø
Walcowość
Przekrój
wzdłużny =
Rys. 17. Rodzaje pasowań: a) luźne, b) ciasne, c) mieszane [1, s. 85]
Rodzaje pasowań przedstawia rysunek 17.
– pasowanie luźne – to pasowanie, w którym zawsze zapewniony jest luz,
zatem Lmax > 0 i Lmin > 0,
– pasowanie ciasne wystąpi, gdy zawsze zapewniony jest wcisk,
zatem Lmax < 0 i Lmin < 0,
– pasowanie mieszane wystąpi, gdy może zaistnieć wcisk lub luz
Lmax > 0 i Lmin < 0,
– pasowanie podstawowe ma miejsce, gdy otwór i wałek tolerowane są asymetrycznie
w głąb materiału. To oznacza, że średnica otworu jest „powiększana”, a wałka
„zmniejszana”
Lmax > 0, Lmin = 0.
Pasowania są usystematyzowane w układy pasowań. Najbardziej istotne są układy
pasowania według stałego wałka i stałego otworu. Określają je normy PN-77/M-02105.
Przykład oznaczenia pasowania: Ø20N7/h6 oznacza, że średnica wynosi 20 mm, a klasa
tolerancji dla wałka wynosi N7, a tulei h6, dla których odpowiednie wartości należy znaleźć
w tablicach określających klasy tolerancji.
Rodzaj powierzchni i jej dokładność wykonania określa falistość i chropowatość
powierzchni. Falistość powierzchni jest to zbiór okresowo powtarzających się nierówności

22
powierzchni o dużych odległościach między wierzchołkami, zaś chropowatość powierzchni to
zbiór nierówności o stosunkowo małych odległościach miedzy wierzchołkami. Falistość
powierzchni określa PN-74/M-04255, PN-89/M-04256 i PN - EN 4287:1999. Chropowatość
zaś określa między innymi PN - EN 4287:1999, PN-ISO 1302:1996, PN-87/M-04251. Normy
te zawierają pełne oznaczenia falistości i chropowatości na rysunkach technicznych. Rysunek
18 przedstawia sposób opisywania stanu powierzchni na rysunku technicznym:
a – wartość Ra w µm poprzedzona symbolem Ra lub symbolem innego parametru
chropowatości,
b – metoda wykonania, rodzaj obróbki, inne wymagania dotyczące technologii,
c – długość odcinka elementarnego Ra i Rz inna niż w ISO 1302,
d – kierunkowość struktury powierzchni,
e – naddatek na obróbkę (ISO 10135-1),
f – wysokość falistości w µm poprzedzona symbolem parametru lub odcinek elementarny
inny niż podany w ISO – 4288:1997, IDT.
Rys. 18. Składniki wchodzące do znaku opisującego stan powierzchni
Parametry opisujące chropowatości powierzchni są określone w PN-EN ISO 4287:1999,
która zastępuje normę krajową PN-87/M-04256/02.
Rysunki techniczne zawierają także oznaczenia obróbki cieplnej i cieplno-chemicznej,
określa to PN -89/M-01147.
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega tolerowanie?
2. Jakich wymiarów używa się w celu określenia tolerancji?
3. Co to jest tolerancja?
4. Co to są odchyłki?
5. Jakie parametry części podlegają tolerowaniu?
6. Jak oznacza się tolerancje na rysunkach technicznych?
7. Co to jest pasowanie?
8. Kiedy występuje luz, a kiedy wcisk?
9. Jakie występują rodzaje pasowań?
10. Jakie występują układy pasowań?
11. Na czym polega pasowanie według stałego wałka?
12. Na czym polega pasowanie według stałego otworu?
13. Jak oznaczamy pasowania na rysunkach?
14. Jakie parametry określają jakość powierzchni?
15. Jakie parametry wykonania oznacza się na rysunkach?
16. Jaki jest sposób oznaczenia stanu powierzchni?

23
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Odczytaj z otrzymanych rysunków technicznych następujące parametry wykonania
części:
– tolerancje wymiarów,
– tolerancje kształtu,
– rodzaj pasowania,
– falistość i chropowatość,
– rodzaj obróbki.
1) odnaleźć oznaczenia wykonania, których nie poznałeś w materiale nauczania i wypisać je
w zeszycie wraz z ich interpretacją, wykorzystując odpowiednie Polskie Normy i (lub)
podręcznik do rysunku technicznego,
2) odczytać z rysunków technicznych następujące parametry wykonania części:
– rodzaj obróbki,
3) skonsultować wykonane zadanie z grupą,
4) przedyskutować błędy i poprawić je.
– przygotowane przez nauczyciela rysunki,
– literatura dotycząca rysunku technicznego
– odpowiednie PN,
– zeszyt.
Ćwiczenie 2
Uzupełnij otrzymane rysunki techniczne o następujące parametry wykonania części:
– rodzaj obróbki.
1) uzupełnić rysunki techniczne o następujące parametry wykonania części maszyn
występujących w budowie okrętów przygotowane przez nauczyciela stosownie do jego
zaleceń z zastosowaniem reguł i wymagań rysunku technicznego:

24
– rodzaj obróbki,
2) zapisać w zeszycie interpretację oznaczeń, wykorzystując odpowiednie PN i (lub)
podręcznik do rysunku technicznego,
– literatura dotycząca rysunku technicznego,
– odpowiednie PN,
– zeszyt.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) odczytać i interpretować na rysunku technicznym tolerancje
wymiarów?  
2) odczytać i interpretować na rysunku technicznym tolerancje
kształtu?  
3) odczytać i interpretować na rysunku technicznym pasowania?  
4) odczytać i interpretować na rysunku technicznym oznaczenia
falistości?  
5) odczytać i interpretować na rysunku technicznym oznaczenia
chropowatości?  
6) nanieść na rysunku odpowiednie oznaczenia tolerancji,
pasowania, chropowatości, falistości i obróbki?  
7) skorzystać z norm i literatury dotyczącej oznaczania tolerancji,
pasowań, chropowatości i obróbki?  

25
4.3. Rodzaje rysunków technicznych
Rysunek techniczny [16] – jest niezbędnym elementem dokumentacji technicznej
wytworu techniki, a dokładniej jest technicznym zapisem informacji konstrukcyjnych
wszystkich elementów i zespołów wytworu. Dokumentacja konstrukcyjna wytworu wraz
z dokumentacją technologiczną oraz instrukcjami czynności kontrolnych, transportowych,
konserwacyjnych i naprawczych stanowią pełną dokumentację techniczną wyrobu. Bez tej
dokumentacji niemożliwe jest uruchomienie procesu produkcyjnego.
W zależności od sposobu przedstawiania przedmiotu, stopnia złożoności, przeznaczenia,
sposobu wykonania spotykamy różne rodzaje rysunków. Wśród nich na uwagę zasługują:
– rysunki aksonometryczne,
– rzutowe,
– szkic,
– schemat,
– wykres,
– rysunek złożeniowy,
– rysunek wykonawczy,
– rysunek montażowy,
– rysunek instalacyjny,
– rysunek zabiegowy,
– rysunek operacyjny.
Szkic to rysunek odręczny, wykonany najczęściej na białym papierze. Szkic techniczny
służy do wstępnego zapisu informacji technicznej. Nie musi spełniać wszystkich kryteriów
rysunku technicznego. Najczęściej jest to rysunek nieskalowany.
Rysunek złożeniowy jest przedstawieniem wytworu w całości, tak jak został
przedstawiony dławik na rysunku 19. Na rysunku takim muszą być uwidocznione wszystkie
części wytworu. W związku z tym w rysunkach złożeniowych stosuje się rzutowanie
aksonometryczne i przekroje. Wszystkie części wytworu muszą być ponumerowane i opisane
w tabelce rysunkowej. Rysunek złożeniowy może przedstawiać rzuty prostokątne: maszyny,
urządzenia lub jeden z ich podzespołów. Informuje on zazwyczaj o wzajemnym usytuowaniu
tych elementów, które wchodzą w skład danego mechanizmu.
W przypadku mechanizmu o skomplikowanych cechach geometrycznych, przedstawienie
na rysunku złożeniowym jego wszystkich szczegółów geometrycznych nie jest możliwe.
Trudno zatem wykonać mechanizm zgodnie z zamysłem konstruktora jedynie na podstawie
rysunku złożeniowego. Ułatwieniem dla wykonawcy są rysunki wykonawcze, zazwyczaj
wykonywane dla każdego elementu mechanicznego. Powinny być tam umieszczone
wszystkie szczegóły niezbędne do wykonania w warunkach przemysłowych.
Rysunkiem wykonawczym nazywa się taki rysunek, na podstawie którego można
praktycznie wykonać określony element mechanizmu, który będzie funkcjonował poprawnie
w tym mechanizmie. Rysunek wykonawczy (rys. 21) jest jednym z najważniejszych
rysunków. Pozwala odtworzyć kształt przedmiotu z wymiarami. Zawiera informacje na temat
dokładności wykonania, rodzaju materiału. Na rysunku wykonawczym znajdują się konieczne
rzuty przedmiotu oraz wymagane przekroje. Rysunek wykonawczy musi być wyposażony
w tabelkę rysunkową. Musi ona oprócz wielu koniecznych danych zawierać numer rysunku
oraz wielkość podziałki. Numer rysunku powinien być zgodny z numerem części na rysunku
zestawieniowym. Małe części o skomplikowanych kształtach rysuje się zazwyczaj
w powiększeniu, dla ułatwienia odczytywania rysunku. W takich przypadkach dobrze jest
w lewym dolnym rogu arkusza dorysować cienkimi liniami rzut główny tej części

26
w podziałce 1:1. Ułatwi on wykonawcy wyobrażenie sobie rzeczywistych wymiarów danej
części maszyny. Rysunek wykonawczy powinien przedstawiać element maszynowy w takiej
liczbie rzutów, przekrojów (półwidoków – półprzekrojów), jaka jest niezbędna do
jednoznacznego określenia cech geometrycznych wskazanego elementu. Ponadto powinien
zawierać:
a) wszystkie konieczne wymiary, wraz z ewentualnymi tolerancjami,
b) tolerancje kształtu i położenia jeśli są potrzebne,
c) oznaczenia dopuszczalnej chropowatości powierzchni i w razie potrzeby, żądanej
kierunkowości struktury powierzchni i falistości,
d) wymagania dotyczące obróbki cieplnej, wykańczającej itd.,
e) wymagania dotyczące powierzchniowych pokryć na przykład rodzaju lakierowania,
pokrycia galwanicznego i tym podobne,
f) liczbę sztuk, która jest niezbędna dla jednej maszyny,
g) szczegółową nazwę gatunku materiału (zgodną z normą) z którego należy wykonać daną
część,
h) ewentualne wymagania dotyczące symboli, napisów, wytłoczeń, jakie powinny być
umieszczone na wykonanym elemencie, a także ich usytuowanie.
W celu sporządzenia rysunków wykonawczych elementów wchodzących w skład
wskazanego mechanizmu, należy poznać jego przeznaczenie i funkcjonowanie oraz
wyobrazić sobie cechy geometryczne poszczególnych elementów składowych. Proces ten
nosi nazwę detalowania. Rzuty prostokątne lub aksonometryczne wskazanych elementów
danego mechanizmu są graficznym zapisem naszych wyobrażeń.
W celu odróżnienia wskazanego elementu na rysunku złożeniowym od innych
elementów danego mechanizmu należy zwrócić uwagę na kierunek kreskowania przekrojów
oraz na wartości liczbowe określonych wymiarów tego elementu na poszczególnych rzutach.
W przypadku jakichkolwiek wątpliwości, należy zwrócić się do osoby, która konstruowała
ten mechanizm. Według jednej z zasad rysunku technicznego każdy element mechanizmu
powinien być wyróżniony określonym kątem pochylenia linii kreskowania oraz podziałką
kreskowania. Dotyczy to każdego rzutu lub przekroju na określonym rysunku złożeniowym.
Zazwyczaj kierunek kreskowania (na przekroju mechanizmu) elementów bezpośrednio
stykających się ze sobą, powinien być dla każdego elementu odmienny to znaczy 45° lub
135°. W przypadku, gdy na przekroju z jednym elementem styka się kilka innych elementów,
to ułatwieniem w ich odróżnieniu na kolejnych rzutach są różne wartości podziałki
kreskowania, to znaczy każdy z elementów powinien charakteryzować się odmienną
wartością podziałki kreskowania w odniesieniu do sąsiedniego elementu wchodzącego
w skład danego rysunku złożeniowego.
Kolejnym sposobem identyfikacji wskazanego elementu mechanicznego jest porównanie
charakterystycznych cech geometrycznych powtarzających się na poszczególnych rzutach
(przekrojach) na przykład z pomocą cyrkla lub innych przyrządów kreślarskich. Przy
detalowaniu należy również pamiętać o tym, że przy myślowym odsłanianiu wskazanej części
mechanizmu na przykład nakrętki przysłoniętej śrubą, nie wolno nam zapomnieć
o narysowaniu tych krawędzi nakrętki, które były na rysunku złożeniowym przysłonięte
śrubą. Na kolejnych rysunkach przedstawiono dochodzenie do rysunku wykonawczego
(rysunek 21) na podstawie rysunku złożeniowego (rysunek 19).

27
Rys. 19. Rysunek złożeniowy dławika 1 – kadłub, 2 – śruba wykonana wg PN-78/M-82450, 3 – dociskacz [18]
Ułatwienie w opracowaniu rysunku wykonawczego wskazanego elementu będzie
wyobrażenie sobie tego elementu w przestrzeni lub narysowanie w postaci rzutu
aksonometrycznego jak na rys. 20.
Rys. 20. Rzut aksonometryczny kadłuba (poz. 1 na rysunku 19) [18]
Odwzorowanie geometryczne kadłuba przedstawiono na rysunku 21. Ponadto
umieszczone zostały niezbędne wymiary, wymagania dotyczące gładkości powierzchni
i sposobu antykorozyjnego zabezpieczenia powierzchni.

28
Uwagi: 1 – nie zwymiarowane powierzchnie odlewnicze, wykonać o promieniu R5,
2 – piaskować przed obróbką skrawaniem,
3 – po obróbce pokryć lakierem antykorozyjnym za wyjątkiem powierzchni gwintów.
Rys. 21. Przykład rysunku wykonawczego kadłuba opracowanego na podstawie rysunku złożeniowego (bez
tabelki) [18]
Rysunki zestawieniowe posiadają cechy rysunku złożeniowego i wykonawczego.
Rysunki takie wykonuje się dla przedmiotów o małej złożoności. Umieszcza się na nich
zarówno wymiary, jak i wymagania dotyczące wykonania.
Rysunek schematyczny przedstawia zasadę działania urządzenia. W rysunkach
schematycznych stosuje się daleko idące uproszczenia, a więc zawiera on symbolicznie
przedstawione elementy układu, które wchodzą w skład określonego systemu funkcjonalnego.
Takimi rysunkami mogą być schematy kinematyczne. W elektronice stosuje się rysunki
schematyczne elektroniczne. Rysunkami schematycznymi są też schematy blokowe.
Rysunki 22A i 22B przedstawiają mechanizm korbowo-tłokowy dla którego sporządzono
schematy kinematyczne.
a) b)
Rys. 22A. Sporządzanie schematu kinematycznego mechanizmu na podstawie rysunku konstrukcyjnego
a) mechanizm korbowo-tłokowy rysunek konstrukcyjny b) schemat kinematyczny w układzie
przestrzennym [19]

29
c) d)
Rys. 22B. Sporządzanie schematu kinematycznego mechanizmu na podstawie rysunku konstrukcyjnego
c) poglądowy schemat montażu, d) schemat kinematyczny w układzie płaskim [19]
Rysunek montażowy jak sama nazwa mówi pokazuje nam sposób montażu wytworu
techniki. Nie zawiera wymiarów wytworu (czasem zdarza się, że podane są wymiary
gabarytowe). Przykładem jest rysunek mechanizmu korbowo-tłokowego – rysunek 22B c.
Rysunek operacyjny (zabiegowy) jest to rysunek detalu, na którym naniesione są
wymiary i parametry wykonania, które są uzyskiwane na danej maszynie lub stanowisku
roboczym.
1. Jakie rodzaje rysunków występują w dokumentacji technicznej?
2. Co to jest szkic?
3. Jakie są podstawowe cechy rysunku złożeniowego?
4. W jakich sytuacjach niezbędny jest rysunek wykonawczy?
5. Jakie elementy zawiera rysunek wykonawczy?
6. Na czym polega detalowanie?
7. Dlaczego w przypadku dławika potrzebny był rysunek aksonometryczny?
8. Czym charakteryzuje się rysunek zestawieniowy?
9. Co to jest rysunek schematyczny i jakie są jego rodzaje?
10. Co to jest schemat kinematyczny?
11. Jakie są cechy rysunku montażowego?
12. Co to jest rysunek operacyjny?

30
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj typ rysunku.
Sposób wykonania
1) przeanalizować otrzymane rysunki,
2) określić typ każdego rysunku i uzasadnić; całość zapisać w zeszycie,
3) dokonać oceny poprawności zadania konsultując wykonanie z grupą i nauczycielem.
– literatura,
– inne źródła informacji,
– odpowiednie PN,
– zeszyt.
Ćwiczenie 2
Wykonaj rysunki wykonawcze do otrzymanych rysunków złożeniowych.
Sposób wykonania
1) określić, czy otrzymane rysunki są wystarczające do wykonania rysunków
wykonawczych,
2) zdecydować czy wykonać rysunki wykonawcze czy zestawieniowe,
3) sporządzić odpowiednie rysunki,
4) dokonać oceny ich poprawności porównując z rysunkami wzorcowymi otrzymanymi od
nauczyciela.
5) opisać stwierdzone różnice,
6) dokonać korekty błędów w swoich rysunkach.
– rysunki przygotowane przez nauczyciela,
– przybory do rysunku technicznego,
– literatura dotycząca rysunku technicznego,
– odpowiednie PN,
– zeszyt.
Ćwiczenie 3
Odczytaj schematy kinematyczne przekładni stosowanych w budowie okrętów.
Sposób wykonania
1) przeanalizować działanie przekładni,
2) znaleźć symbole używane w schematach kinematycznych przekładni i opisać je
w zeszycie,

31
3) przyporządkować schematy kinematyczne do wybranych przekładni,
4) dokonać oceny poprawności zadania konsultując wykonanie z grupą i nauczycielem.
– rysunki przekładni i ich schematy kinematyczne przygotowane przez nauczyciela,
– literatura, inne źródła informacji,
– odpowiednie PN,
– zeszyt.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) sporządzić rysunki wykonawcze na podstawie
nieskomplikowanych rysunków złożeniowych?  
2) odczytać schemat kinematyczny przekładni?  
3) rozróżnić rodzaje rysunków?  

32
4.4. Zasady wykonywania dokumentacji technicznej
z wykorzystaniem oprogramowania komputerowego
Współcześnie sporządzanie dokumentacji technicznej wspomagają komputery i ich
niejednokrotnie bardzo specjalistyczne oprogramowanie. Pozwala ono nie tylko wykonać
rysunki, ale także niezbędne obliczenia konstrukcyjne czy kinematyczne. Większość
oprogramowania stosowanego w sporządzaniu dokumentacji jest typu CAD, na przykład
Auto – CAD. Rysunki sporządzane z pomocą komputera mają lepszą jakość i dokładność, niż
sporządzane ręcznie. Jednak w niektórych wypadkach (na przykład wykonanie szkiców) nie
ma potrzeby angażowania komputera. Nadal łatwiej i szybciej jest sporządzić go ręcznie.
Aby móc sporządzać dokumentację techniczną w oparciu o komputer, należy przejść kurs
posługiwania się danym programem komputerowym. Znajomość jego opcji, poleceń
i ułatwień pomaga rzeczywiście w szybkim sporządzeniu dokumentacji. Nauka taka przebiega
w pracowni komputerowej, w której znajdują się stanowiska z zainstalowanym odpowiednim
programem. Dobrze jest poznać zasady sporządzania rysunków chociażby na przykładzie
dwóch programów, w tym specjalistycznego stosowanego w projektowaniu okrętów. W pracy
zawodowej bowiem można spotkać się z różnym oprogramowaniem. Poznanie różnic między
nimi na przykładzie dwóch programów umożliwi zorientowanie się przede wszystkim
w podobieństwach i pomoże ocenić, na ile różnice wymagają dodatkowej edukacji w postaci
kursów i czy czasem do poprawnej obsługi nie wystarczy samokształcenie.
Przed przystąpieniem do zapoznania się z danym oprogramowaniem dobrze jest wiedzieć
jak często występuje ono w warunkach przemysłu czy usług. Nie poleca się zdobywania
umiejętności tworzenia dokumentacji na oprogramowaniu przestarzałym lub marginalnie
używanym w warunkach pracy zawodowej. Jasne jest, że w wyborze oprogramowania istotną
rolę odgrywa jego cena.
Konieczność opanowania umiejętności pracy z komputerem w celu pozyskiwania
informacji jest już dość oczywista. Tak samo oczywiste powinno być nabycie umiejętności
pracy z oprogramowaniem wspomagającym różne czynności w danym zawodzie. A zatem
w kręgu zainteresowań każdego fachowca, także technika budownictwa okrętów, powinno
być zarówno oprogramowanie wspomagające projektowanie, jak i wspomagające pracę
urządzeń czy maszyn.
Każde oprogramowanie ma własny program kursu obsługi. Warto zrealizować taki kurs,
by sprostać wymaganiom współczesnej techniki. Dobrze, jeśli kurs zawiera tematykę
związaną z wykonywaniem prostych obliczeń konstrukcyjnych i kinematycznych.
1. Jaką rolę pełni komputer w sporządzaniu dokumentacji technicznej?
2. W jakich sytuacjach poprzestajemy na ręcznym sporządzeniu dokumentacji technicznej?
3. Co jest niezbędne do posiadania umiejętności pracy z komputerem i oprogramowaniem
do sporządzania dokumentacji technicznej?
4. Jakimi kryteriami posługujemy się przy zakupie i nauce obsługi oprogramowania do
sporządzania dokumentacji technicznej?

33
4.4.4. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zapoznaj się z programem kursu obsługi oprogramowania do sporządzania dokumentacji
technicznej dostępnym w pracowni. Korzystaj z rad i doświadczenia nauczyciela. Zabiegaj,
by na stanowisku komputerowym pracowała tylko jedna osoba. Gdy to jest niemożliwe ustal
z kolegą (koleżanką) częstotliwość i sposób zamieniania się przy pracy. Jeśli takie ustalenia
nastręczają trudności, poproś o pomoc nauczyciela.
1) zapoznać się z programem kursu obsługi oprogramowania do sporządzania dokumentacji
technicznej, który jest dostępny w pracowni,
2) zrealizować kolejno wszystkie ćwiczenia, jakie program obejmuje, a w szczególności:
– rysowania płaskich figur geometrycznych według zadanych współrzędnych
względnych i bezwzględnych,
– wykonywania rysunku płaskiego z zastosowaniem linii, okręgu, łuku, elipsy,
wieloboku,
– dokonywania transformacji rysunku płaskiego na przestrzenny i odwrotnie,
– nanoszenia oznaczeń i symboli.
– narzędzia i przyrządy pomiarowe,
– program kursu obsługi oprogramowania do sporządzania dokumentacji technicznej wraz
z zadaniami,
– stanowisko komputerowe z zainstalowanym odpowiednim programem do sporządzania
dokumentacji technicznej z możliwością drukowania efektów zadań,
– bryły geometryczne,
– eksponaty i modele części maszyn z przekrojami,
– literatura i właściwe PN,
– zeszyt.
Ćwiczenie 2
Dla zadanych części maszyn i ich opisów technologicznych sporządź rysunki złożeniowe
i wykonawcze wykorzystując program komputerowy. Przykłady części oraz opisy przygotuje
dla Ciebie nauczyciel.
Sposób wykonania
1) wykonać pomiary zadanych części
2) wykonać odpowiednie rysunki techniczne zadanych części maszyn, wykorzystując
pomiary, informacje technologiczne oraz program i stanowisko komputerowe,
3) zadbać o różnorodność wykonywanych rysunków i stopień złożoności,
4) wydrukować swoje rysunki.
5) przedstawić je nauczycielowi i ocenić,
6) wziąć pod uwagę sugestie nauczyciela i poprawić ewentualne błędy.

34
– przygotowane przez nauczyciela części maszyn i opisy technologiczne ich wykonania,
– narzędzia i przyrządy pomiarowe,
– stanowisko komputerowe z zainstalowanym odpowiednim programem do sporządzania
dokumentacji technicznej z możliwością drukowania efektów zadań,
– literatura, inne źródła informacji,
– odpowiednie PN,
– zeszyt.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) obsłużyć program komputerowy do sporządzania dokumentacji
technicznej?  
2) wykonać rysunki i ich transformacje?  
3) zaprojektować dokumentację techniczną w oparciu o program
komputerowy do jej sporządzania dla dowolnej części maszyn?  

35
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 22 zadania. 17 zadań jest z poziomu podstawowego, 5 zadań jest z poziomu
ponadpodstawowego Do każdego z nich podane są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko jedna
jest jednocześnie pełna i poprawna.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej KARCIE ODPOWIEDZI, stawiając
w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź
zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić poprawną odpowiedź.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz mieć pewność, ze sprawdziłeś swoją
wiedzę.
7. Nie musisz zachowywać kolejności rozwiązywania zadań.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Technik budownictwa okrętowego powinien posługiwać się
a) przede wszystkim rysunkami technicznymi złożeniowymi, wykonawczymi,
zestawieniowymi, montażowymi i innymi, oraz branżowymi zestawami Polskich
Norm.
b) najczęściej ofertami firm zaopatrujących zarówno w maszyny, narzędzia pomiarowe,
jak i części czy narzędzia i urządzenia naprawcze.
c) dokumentacją techniczną i instrukcjami obsługi większości popularnych
mechanizmów.
d) tylko branżowymi zestawami Polskich Norm.
2. Rysunek techniczny to
a) obrazki części.
b) zestaw niezrozumiałych symboli i znaków.
c) znormalizowany i skodyfikowany język porozumiewania się projektantów,
konstruktorów i pracowników uczestniczących w procesie produkcji lub usług.
d) język porozumiewania się projektantów, konstruktorów i pracowników
uczestniczących w procesie produkcji lub usług.
3. Symbol A4 oznacza
a) format arkusza o wymiarach 210x297 mm.
b) symbol pisma technicznego.
c) format arkusza o wymiarach 297x420 mm.
d) rodzaj wymiarowania.
4. W rysunku technicznym używa się pisma
a) kaligrafowanego.
b) ozdobnego.
c) zwykłego.
d) technicznego prostego lub pochyłego.

36
5. Informacje tekstowe na rysunku umieszcza się w taki sposób, że
a) zbiorcze oznaczenia stanu powierzchni znajdują się w górnym prawym rogu,
w dolnym prawym rogu umieszcza się tabliczkę rysunkową, zawiera ona dodatkowe
informacje, na przykład: nr rysunku, nazwę przedmiotu lub urządzenia, nazwisko
kreślarza lub projektanta.
b) w dolnym prawym rogu umieszcza się tabliczkę rysunkową, zawiera ona dodatkowe
informacje, na przykład: nr rysunku, nazwę przedmiotu lub urządzenia.
c) zbiorcze oznaczenia stanu powierzchni znajdują się w górnym prawym rogu,
w dolnym prawym rogu umieszcza się tabliczkę rysunkową, zawiera ona dodatkowe
informacje, na przykład: nr rysunku.
d) zbiorcze oznaczenia stanu powierzchni znajdują się w górnym prawym rogu.
6. Rysunek przedstawiający część może być
a) rysunkiem wykonawczym.
b) rysunkiem montażowym.
c) wykresem.
d) rysunkiem złożeniowym.
7. Rysunki wykonywane są w skali ponieważ
a) nie wolno wykonywać rysunku przedmiotu w jego rzeczywistym wymiarze.
b) nie zawsze można wykonać rysunek przedmiotu w jego rzeczywistym wymiarze.
c) trzeba wykonywać rysunki pomniejszone.
d) trzeba wykonywać rysunki powiększone.
8. Przy wykonywaniu rzutowania prostokątnego obowiązuje zasada, że
a) liczba rzutów powinna być minimalna, ale niezbędna do jednoznacznego
przedstawienia przedmiotu i jego zwymiarowania.
b) liczba rzutów jest nieistotna.
c) liczba rzutów powinna wynosić 3.
d) liczba rzutów powinna być maksymalna.
9. Rysunki 1 i 2 przedstawiają
Rys. 1.
Rys. 2.

37
a) rysunek 1 – widok, a rysunek 2 – przekrój.
b) rysunek 1– przekrój, a rysunek 2 – widok.
c) rysunek 1 – widok i rysunek 2 – widok.
d) rysunek 1 – przekrój i rysunek 2 – przekrój.
10. Wśród zasad prawidłowego wymiarowania jest zasada, że
a) nie należy powtarzać tych samych wymiarów na różnych rzutach przedmiotu.
b) należy powtarzać te same wymiary na różnych rzutach przedmiotu.
c) nie nanosi się wymiarów na rysunkach.
d) wymiaruje się dowolnie.
11. Tolerowanie wymiarów jest niezbędne, ponieważ
a) są maszyny, którymi można wykonać część lub element urządzenia bezbłędnie.
b) każda maszyna i każdy wykonawca, wykonujący część lub element urządzenia, zrobi
to z pewnym błędem.
c) błędy maszyn są nieistotne.
d) tylko ludzie są omylni.
12. Oznaczone na rysunku 3 wymiary to
Rys. 3.
a) N – wymiar nominalny, A i B – dolne wymiary graniczne.
b) N – górny wymiar graniczny, A – wymiar nominalny, B – dolny wymiar graniczny.
c) N – dolny wymiar graniczny, A – górny wymiar graniczny, B – wymiar nominalny.
d) N – wymiar nominalny, A – dolny wymiar graniczny, B – górny wymiar graniczny.
13. Oznaczone na rysunku 3 wymiary to
a) ES, es – odchyłki dolne, EI, ei – odchyłki dolne.
b) ES, es – odchyłki górne, EI, ei – odchyłki górne.
c) ES, es – odchyłki górne, EI, ei – odchyłki dolne.
d) ES, es – odchyłki dolne, EI, ei – odchyłki górne.

38
14. Tolerancję przedstawia się wzorem
a) T = A – B, gdzie T – tolerancja, A – dolny wymiar graniczny, a B – górny wymiar
graniczny.
b) T = B – A, gdzie T – tolerancja, A – dolny wymiar graniczny, a B – górny wymiar
graniczny.
c) T = A – B, gdzie T – górny wymiar graniczny, A – tolerancja, a B – dolny wymiar
graniczny.
d) T = A – B, gdzie T – dolny wymiar graniczny, A – tolerancja, a B – górny wymiar
graniczny.
15. Odchyłkę górną przedstawia wzór
a) ES = B – N, gdzie B – dolny wymiar graniczny, a N – wymiar nominalny.
b) ES = A – N, gdzie A – dolny wymiar graniczny, a N –wymiar nominalny.
c) ES = B – N, gdzie B – górny wymiar graniczny, a N – wymiar nominalny.
d) ES = B – A, gdzie B – górny wymiar graniczny, a A – wymiar nominalny.
16. Odchyłkę dolną przedstawia wzór
a) EI = A – N, gdzie A – górny wymiar graniczny, N – górny wymiar graniczny.
b) EI = A – N, gdzie A – dolny wymiar graniczny, N – wymiar nominalny.
c) EI = A – N, gdzie A – dolny wymiar graniczny, N – górny wymiar graniczny.
d) EI = B – N, gdzie B – górny wymiar graniczny, N – wymiar nominalny.
17. Pasowanie luźne występuje, gdy
a) występuje wcisk i luz.
b) występuje wcisk.
c) występuje luz albo wcisk.
d) zawsze zapewniony jest luz.
18. Pasowanie ciasne występuje, gdy
a) zawsze zapewniony jest luz.
b) występuje luz albo wcisk.
c) zawsze zapewniony jest wcisk.
d) występuje wcisk i luz.
19. Pasowanie mieszane występuje, gdy
a) zawsze zapewniony jest wcisk.
b) może być luz, albo wcisk.
c) zawsze zapewniony jest luz.
d) występuje wcisk i luz.
20. Najbardziej istotnymi układami pasowań są
a) pasowanie według stałego wałka i stałego otworu.
b) pasowanie według stałego wałka.
c) pasowanie według stałego otworu.
d) pasowanie według wałka.
21. Dokładność wykonania powierzchni określają parametry
a) falistość.
b) nierówność.
c) falistość i chropowatość powierzchni.
d) tylko chropowatość powierzchni.

39
22. Najbardziej istotnymi warunkami przy zakupie oprogramowania do wspomagania
projektowania dokumentacji technicznej są
a) jak często występuje ono w warunkach przemysłu lub usług i czy nie jest
przestarzałe.
b) cena i atrakcyjność.
c) występowanie w pracowni szkolnej.
d) upodobania użytkownika.

40
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ...........................................................................................
Odwzorowywanie części maszyn
Zakreśl poprawną odpowiedź.
Nr
zadania
Odpowiedź Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
21 a b c d
22 a b c d
Razem:

41
6. LITERATURA
1. Burcan J.: Podstawy rysunku technicznego. WNT, Warszawa 2006
2. Ciekanowski A.: Poradnik ślusarza narzędziowego wzorcarza. WNT, Warszawa 1989
3. Dobrzański T.: Rysunek techniczny maszynowy. WNT, Warszawa 2004
4. Domański Z. Danielewicz J.: Rysunek techniczny maszynowy i okrętowy. Wydawnictwo
Morskie, Gdańsk 1982
5. Górecki A.: Technologia ogólna. WSiP, Warszawa 2000
6. Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. WSiP, Warszawa 1995
7. Legutko St.: Podstawy eksploatacji maszyn i urządzeń. WSiP, Warszawa 2004
8. Maksymowicz A.: Rysunek zawodowy dla szkół zasadniczych. WSiP, Warszawa 1999
9. Okoniewski S.: Technologia maszyn. WSiP, Warszawa 1995
10. Okoniewski S.: Podstawy technologii mechanicznej. WNT, Warszawa 1983
11. Palasik L.: Monter kadłubowy. Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1969
12. Pawlicki K.: Transport w przedsiębiorstwie. Maszyny i urządzenia. WSiP, Warszawa
1996
13. Rutkowski A.: Części maszyn. WSiP, Warszawa 1996
14. Instrukcja klasyfikacji dokumentacji projektowo-konstrukcyjnej statków. Centrum
techniki okrętowej, Gdańsk
15. http://z ss-zywiec.strefa.pl//publikacje/rysunki.ppt Jerzy Rakoczy ZSS Żywiec
16. http://www.zspzlockie.muszyna.pl/rysunek_techniczny/index.html
17. Adobe Illustrator Tutorial 1 - Vector Cutaway Illustrations.htm
18. http://adam.imir.agh.edu.pl/staff/OLEKSIAK/skrypt1/3_3/3_3.htm
19. http:home.agh.edu.pl
20. www.student.agh.edu.pl/~qwas/air/kreski/wyklady/Struktura%20mechanizm%F3w.pdf
21. http://www.netblok.pl/~bartek/Wyk%B3ady/wyklad_5/WYKLAD_5.PPT#263,9,Slajd 9

3

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to 3

Similar to 3 (20)

More from Emotka

More from Emotka (20)

3