Introligator 734[02] o1.03_u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Piotr Krutulski
Posługiwanie się dokumentacją techniczną i technologiczną
734[02]O1.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
mgr inż. Bogdan Kostecki
mgr inż. Przemysław Śleboda
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Piotr Krutulski
Konsultacja:
mgr inż. Teresa Jaszczyk
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 734[02].O1.03
„Posługiwanie się dokumentacją techniczną i technologiczną”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu introligator.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podstawy rysunku technicznego 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 16
4.1.3. Ćwiczenia 17
4.1.4. Sprawdzian postępów 18
4.2. Znormalizowane zasady i elementy rysunku technicznego maszynowego 19
4.3. Dokumentacja techniczno-ruchowa 45
4.4. Dokumentacja procesu technologicznego 57
5. Sprawdzian osiągnięć 64
6. Literatura 70

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o podstawowych zasadach
wykonywania rysunków technicznych, różnych formach tych rysunków i pozwoli nabyć
umiejętność posługiwania się szeroko rozumianą dokumentacją techniczną, począwszy
od ofertowych i katalogowych rysunków maszyn, a kończąc na konstrukcyjnych rysunkach
wykonawczych części i rysunkach złożeniowych zespołów części i całych maszyn.
Nabędziesz także umiejętność posługiwania się dokumentacją techniczno-roboczą
maszyny produkcyjnej (np. introligatorskiej). Będziesz potrafił odczytać niezbędne dane
z instrukcji obsługi maszyny, instrukcji smarowania i konserwacji oraz będziesz potrafił
zlokalizować w katalogu części zamiennych uszkodzony element maszyny i ewentualnie
zamówić go. Poradnik ułatwi także nabycie umiejętności korzystania z różnych pozycji
literatury technicznej. To bardzo ważne podczas pracy z maszynami przemysłowymi.
W poradniku zamieszczono:
− wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać, abyś mógł
korzystać z poradnika,
− cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
− materiał nauczania – wiadomości niezbędne do opanowania treści jednostki modułowej.
− zestaw pytań sprawdzających stopień opanowania materiału,
− ćwiczenia, które pomogą zweryfikować nabyte wiadomości teoretyczne i pozwolą
utrwalić posiadaną wiedzę,
− sprawdzian postępów,
− sprawdzian osiągnięć w formie przykładowego zestawu zadań,
− wykaz niezbędnej literatury.

4
Schemat układu jednostek modułowych
734[02].O1
Podstawy zawodu
734[02].O1.01
Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej
oraz ochrony środowiska
734[02].O1.02
Charakteryzowanie procesów
poligraficznych
734[02].O1.03
Posługiwanie się dokumentacją
techniczną i technologiczną
734[02].O1.04
Stosowanie maszyn i urządzeń
734[02].O1.05
Stosowanie materiałów introligatorskich

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
− znać podstawowe pojęcia z zakresu geometrii, takich jak: linia prosta, łuk, płaszczyzna,
rzut na płaszczyznę, odwzorowanie na płaszczyźnie,
− znać nazewnictwo podstawowych elementów maszyn, takie jak: wałek, otwór, gwint, koło
zębate, przegub, łożysko, silnik itp.,
− posługiwać się podstawowymi przyrządami kreślarskimi, takimi jak: linijka, trójkąt
kreślarski, cyrkiel, kątomierz itp.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
− określić rodzaje rysunków technicznych i zasady ich wykonywania,
− rozpoznać rysunki szkicowe, techniczne, schematyczne i konstrukcyjne,
− dobrać materiały i przybory kreślarskie do rysowania,
− posłużyć się przyborami kreślarskimi,
− zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,
− posłużyć się podziałką rysunkową,
− dobrać rodzaj i grubość linii do określonych rysunków,
− zastosować zasady normalizacji w rysunku,
− opisać pismem technicznym rysunki elementów maszyn, urządzeń i wyrobów,
− wykonać rysunki rozwinięć i przekrojów brył,
− wykonać rzuty aksonometryczne i prostokątne brył,
− sporządzić rysunki przekrojów prostych części maszyn i urządzeń,
− opisać pismem technicznym rysunki elementów maszyn i urządzeń,
− określić zasady tolerancji w rysunku technicznym,
− rozpoznać maszyny i urządzenia introligatorskie na podstawie rysunków technicznych,
− rozróżnić na rysunku technicznym podstawowe zespoły i części maszyn,
− posłużyć się instrukcjami obsługi urządzeń i maszyn introligatorskich,
− posłużyć się instrukcją bezpieczeństwa i higieny pracy stosowaną podczas obsługi
określonego urządzenia lub maszyny poligraficznej,
− posłużyć się dokumentacją techniczno-ruchową,
− posłużyć się dokumentacją konstrukcyjną maszyn i urządzeń,
− posłużyć się literaturą techniczną, katalogami części zamiennych, katalogami wyrobów,
− wyjaśnić zasady obiegu dokumentów w zakładach poligraficznych,
− zinterpretować dane zawarte w karcie technologicznej,
− zastosować zasady współpracy w zespole,
− skorzystać z różnych źródeł informacji zawodowej.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Podstawy rysunku technicznego
4.1.1. Materiał nauczania
Rysunek techniczny jest graficzną formą opisu urządzenia technicznego np. części
maszyny, zespołu lub całej maszyny.
Rysunek techniczny jest także jednym z narzędzi służących do komunikacji konstruktora
maszyny z:
− wykonawcami poszczególnych części, służących do złożenia maszyny (rysunki
wykonawcze),
− monterami składającymi maszynę z części (rysunki złożeniowe),
− potencjalnymi nabywcami maszyny (rysunki katalogowe, ofertowe, reklamowe),
− użytkownikami końcowymi, eksploatującymi zakupioną maszynę w procesie
produkcyjnym (schematy budowy, schematy smarowania i konserwacji, instrukcje
obsługi, katalogi części zamiennych),
− wykonawcami usług serwisowych (instrukcje napraw i regulacji),
− osobami dokonującymi złomowania i utylizacji maszyny po jej zużyciu i zakończeniu
procesu eksploatacji (instrukcja złomowania i utylizacji).
Z powyższego wynika, że czytelnikami rysunków technicznych są osoby
o zróżnicowanym poziomie wykształcenia technicznego i realizującymi całkiem odmienne
cele.
Aby zapewnić skuteczną realizację tych celów, rysunki techniczne muszą przybierać
rozmaite formy, przystosowane do potrzeb konkretnego odbiorcy. Czytelność rysunków
zapewnia standaryzacja metod służących do ich sporządzania.
Metody te opisane są w dokumentach, zwanych Polskimi Normami oraz Normami
Branżowymi. Normy regulują w sposób jednoznaczny i szczegółowy zasady sporządzania
wszelkiego rodzaju rysunków technicznych. Normy ustanawia Polski Komitet
Normalizacyjny. Normy Polskie są dokumentami powszechnie dostępnymi, jednak należy
je kupić. Każdorazowo stosując przepisy Polskiej Normy należy upewnić się, co do jej
aktualności. Normy przewidują istnienie kilkudziesięciu różnych rodzajów rysunków
technicznych.
W praktyce produkcyjnej najczęściej spotykamy jeden z następujących przypadków:
− szkic – jest to rysunek wykonany odręcznie i niekoniecznie w podziałce. Przydatny
we wstępnej fazie projektowania urządzenia lub części;
− rysunek techniczny – informacja techniczna przedstawiona graficznie zgodnie z obowiązującymi
normami. Zazwyczaj wykonany w podziałce;
− widok – jest to rzut prostokątny przedstawiający widoczną część przedmiotu, a także
w miarę potrzeby jego zarysy niewidoczne;
− przekrój – jest to kład przedstawiający dodatkowo zarysy leżące poza płaszczyzną
przekroju;
− kład – jest to przedstawienie rysunkowe pokazujące tylko zarysy przedmiotów leżące
w jednej lub kilku płaszczyznach przekroju;
− rysunek wykonawczy – jest to rysunek zawierający wszystkie informacje potrzebne
do wykonania przedmiotu;
− rysunek złożeniowy – jest to rysunek przedstawiający wzajemne usytuowanie lub kształt
zespołu na wyższym poziomie strukturalnym zestawianych części;

8
− schemat – jest to rysunek, w którym zastosowano symbole graficzne w celu pokazania
funkcji części składowych układu i ich współzależności;
− rysunek ofertowy – zawiera podstawowe informacje o funkcji i wyglądzie oferowanego
produktu. Charakteryzuje się atrakcyjną formą graficzną, jednak nie zawiera istotnych
informacji o szczegółach konstrukcyjnych wyrobu;
− rysunek katalogowy części zamiennych – zawiera szczegóły techniczne umożliwiające
zamówienie uszkodzonej części. Na ogół wykonany jest bez zachowania podziałki, ale
jego forma graficzna ułatwia klientowi identyfikację niezbędnego fragmentu
skomplikowanej konstrukcji maszyny.
Rysunki ofertowe wyrobów przemysłowych.
Rys. 1. Rysunek ofertowy – przykłady [opracowanie własne]
Rysunek taki umożliwia tylko zorientowanie się w podstawowych funkcjach produktu.

9
Rysunki katalogowe
Rys. 2. Rysunek katalogowy [opracowanie własne]
Rys. 3. Rysunek katalogowy części zamiennych 1 [opracowanie własne]

10
Na rys. 3 rysunku części są rozłożone, widać wyraźnie ich kształt, co ułatwia
identyfikację. Części są oznakowane w sposób umożliwiający złożenie zamówienia.
Rys. 4. Rysunek katalogowy części zamiennych 2 [opracowanie własne]
Na rys. 4 rysunku części są przedstawione w widoku „po eksplozji”. Ta forma rysunków
bardzo ułatwia analizę budowy zespołu części i sposobu ich montażu. Jednak ich wykonanie
jest bardzo pracochłonne i czasami są zastępowane materiałem fotograficznym
z wkopiowanym opisem.

11
Rysunek przedstawiający widok części maszyny – forma szkicu
Rys. 5. Szkic części [opracowanie własne]
Rysunek w tej postaci powstaje we wstępnej fazie projektowania części maszyny. Nie
zawiera informacji o wymiarach części, parametrach użytych materiałów ani szczegółach
wykonania. Można sobie jednak łatwo wyobrazić funkcję jaką będzie realizować. Często jest
to rysunek odręczny, wykonany bez pomocy przyrządów kreślarskich.
Poniżej inny przykład szkicu części.
Rysunek wykonawczy części
Rys. 6. Rysunek wykonawczy części typu „wałek” [6, s. 104]
Rysunek w tej postaci zawiera wszystkie informacje niezbędne do wykonania części,
zgodnie z założeniami konstruktora tzn.:
− informacje o formie geometrycznej części,
− informacje o szczegółowych wymiarach fragmentów części,
− informacje o parametrach dokładności wykonania części,
− informacje o materiałach, użytych do wykonania części,
− informacje o obróbce końcowej części (obróbka cieplno-chemiczna, powłoki ochronne
antykorozyjne, malowanie zewnętrznych powierzchni itp.),
− informacje o sposobie wykonania części, np. odlew, odkuwka itp.

12
Jak widać na powyższych przykładach rysunki takie zawierają bardzo dużo
szczegółowych informacji a poprawne ich zaprojektowanie i wykonanie wymaga wiedzy
inżynierskiej z zakresu budowy maszyn.
Rysunek złożeniowy zespołu części.
Rys. 7. Rysunek złożeniowy zespołu części 2 [2, s. 178]
Rysunek złożeniowy jest najbardziej skomplikowanym rysunkiem technicznym.
Przedstawia w sposób przejrzysty wyodrębniony fragment maszyny (zespół). Rysunki takie
wykonane są z zachowaniem podziałki. Rysunki te są fragmentem instrukcji montażu zespołu
maszyny. Jeżeli niezbędne jest ukazanie normalnie niewidocznych części, to na rysunku
złożeniowym stosuje się wielopłaszczyznowe przekroje.

13
Wykorzystanie rysunku złożeniowego w katalogu części zamiennych
Rys. 8. Rysunek złożeniowy, wykorzystany w katalogu części zamiennych - zespół napędowy
krajarki jednonożowej [5]
Na rys. 8 przedstawiono przykład wykorzystania fabrycznego rysunku złożeniowego
w katalogu części zamiennych. Poszczególne części zespołu są opisane w sposób ułatwiający
identyfikację i umożliwiający zamówienie niezbędnych części.

14
Schemat funkcjonalny
Rys. 9. Schemat funkcjonalny noży złamujących – złamywarka nożowa [9, s. 69]
Rysunki takie w sposób uproszczony, przy użyciu umownych symboli graficznych
ilustrują sposób funkcjonowania maszyny. Rysunek jest bardzo przejrzysty i wraz
z towarzyszącym mu opisem umożliwia zrozumienie zasady działania urządzenia każdemu
użytkownikowi. Rysunki takie nie zawierają żadnych informacji o szczegółach
konstrukcyjnych i często są wykorzystywane w instrukcjach obsługi maszyny, podręcznikach,
itp.
Technika wykonywania rysunków technicznych
Poprawne wykonanie rysunku technicznego nie jest czynnością prostą. Wymaga
znajomości odpowiednich zasad i przepisów (normy) oraz stosowania właściwych materiałów
i narzędzi kreślarskich.
Materiały i narzędzia kreślarskie
W zależności od przeznaczenia rysunku może być on wykonywany na papierze,
specjalnym kartonie (brystol), kalce technicznej, folii technicznej. Na papierze i brystolu
rysunki wykonywane są ołówkiem, na kalce technicznej i folii rysunki z reguły kreślone są
przy użyciu specjalnego tuszu, tzw. tuszu kreślarskiego. Odrębną grupę stanowią rysunki
wykonywane za pomocą urządzeń elektronicznych (plotery i drukarki). Wówczas rodzaj
użytych materiałów, zależy od zastosowanego sprzętu.
Ołówki kreślarskie
Ołówki kreślarskie są najprostszym narzędziem przeznaczonym do sporządzania
rysunków. W zależności od użytego podłoża i rodzaju kreślonej linii należy zastosować
ołówek o odpowiedniej twardości. Ołówki miękkie oznaczane są literą „B”, ołówki twarde
oznaczane są literą „H”. Dodatkowo przy oznaczeniu ołówka występują cyfry – od 1 do 9.
Im wyższa liczba, tym ołówek jest bardziej miękki lub twardszy. Oprócz standardowych
ołówków można zastosować ołówki automatyczne. Wówczas zarówno twardość ołówka, jak
i grubość kreślonej linii zależą od użytego, wymiennego wkładu.

15
Rys. 10. Komplet ołówków automatycznych [7, s. 15]
Do kreślenia tuszem można używać przyrządu o regulowanej grubości linii, tzw. grafionu
lub (znacznie wygodniejszych w użyciu) rapidografów albo pisaków tuszowych.
Są to przyrządy o ustalonej, kalibrowanej grubości kreślonej linii.
Rys. 11. Komplet rapidografów [7, s. 16]
Staranne wykreślenie skomplikowanych obiektów graficznych wymaga użycia
dodatkowych narzędzi, takich jak: przykładnice, linijki, cyrkle, trójkąty kreślarskie, wzorniki
określonego kształtu, krzywiki itp. Przyrządy te umożliwiają dokładne wykreślenie okręgów,
łuków o różnym zarysie, elips, trójkątów, kwadratów, sześciokątów, a także elementów
nakrętek itp. elementów rysunku. Poprawne wykorzystanie tych wszystkich narzędzi wymaga
wprawy oraz staranności. Stanowisko kreślarskie powinno być odpowiednio oświetlone,
arkusz papieru lub kalki zamocowany i zabezpieczony przed przesuwaniem. Na stanowisku
powinny znajdować się wyłącznie aktualnie niezbędne narzędzia, np. tylko do rysowania
tuszem lub tylko do rysowania ołówkiem. Wylana niechcący buteleczka tuszu może
zniszczyć całkowicie wielogodzinną pracę.
Rys. 12. Podstawowe stanowiska kreślarskie [7, s. 17]

16
Rys. 13. Pomocnicze przyrządy kreślarskie [7, s. 18]
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie funkcje pełni rysunek techniczny?
2. Jakie formy może przybierać rysunek techniczny?
3. Jakie osoby są czytelnikami rysunków technicznych?
4. Jakie przepisy regulują zasady sporządzania rysunków technicznych?
5. Jaka instytucja jest wydawcą tych przepisów?
6. Czy każdy rysunek techniczny zawiera informacje o szczegółach konstrukcyjnych?
7. Na jakich materiałach sporządza się rysunki ołówkiem, a na jakich tuszem?
8. W jaki sposób można wykreślić skomplikowaną linię krzywą?
9. Jakim przyrządem kreśli się okręgi?

17
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zorganizuj stanowisko pracy w pracowni kreślarskiej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uporządkować przydzielone stanowisko pracy,
2) sprawdzić warunki bhp – oświetlenie, ergonomia,
3) skompletować materiały kreślarskie: papier biały, brystol, kalka techniczna, folia do rysowania
na kalce,
4) skompletować narzędzia kreślarskie: ołówki kreślarskie, rapidografy, tusz, cyrkle, linie,
trójkąty, krzywiki kreślarskie, wzorniki,
5) dobrać narzędzia kreślarskie do zadania, np. do wykonania szkicu części na papierze ołówkiem
lub do wykreślenia tuszem rysunku na kalce kreślarskiej,
6) sprawdzić stan techniczny narzędzi kreślarskich.
Wyposażenie stanowiska pracy:
− stanowisko kreślarskie,
− materiały kreślarskie,
− przyrządy i narzędzia kreślarskie,
− przykładowe wzory rysunków technicznych wykonane różnymi technikami,
− foliogramy przedstawiające różne rysunki techniczne,
− poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Wykonaj rysunki techniczne, stosując różne techniki kreślarskie.
1) wykonać szkic ołówkiem na papierze prostego rysunku technicznego, kopiując wzór
dostarczony przez nauczyciela,
2) zwrócić uwagę na poprawny dobór materiałów i narzędzi kreślarskich do zaplanowanego
zadania,
3) wykonać szkic rapidografami na kalce technicznej rysunku technicznego, kopiując wzór
dostarczony przez nauczyciela,
4) zwrócić uwagę na poprawny dobór materiałów i narzędzi kreślarskich do zaplanowanego
zadania,
5) wykreślić na kalce technicznej prosty rysunek techniczny, powielając rysunek techniczny
podłożony pod kalkę.
− materiały kreślarskie,
− przyrządy i narzędzia kreślarskie,
− przykładowe wzory rysunków technicznych wykonane różnymi technikami,
− foliogramy przedstawiające różne rysunki techniczne,

18
4.1.3. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozróżnić rodzaje rysunków technicznych?  
2) posłużyć się katalogiem wyrobów?  
3) kreślić linie równoległe, prostopadłe i okręgi?  
4) wykreślić linię przechodzącą przez zbiór punktów?  
5) dobrać ołówek do rodzaju kreślonej linii?  
6) dobrać właściwe oświetlenie stanowiska kreślarskiego?  

19
4.2. Znormalizowane zasady i elementy rysunku technicznego
maszynowego
Znormalizowane formaty arkuszy rysunkowych
Rysunki techniczne maszynowe wykonywane są na arkuszach o wymiarach określonych
przez normę. Arkuszem zasadniczym jest arkusz A4 o wymiarach 297 mm x 210 mm.
Oznaczenie A4 jest formatem arkusza. Poprzez zwielokrotnienie formatu A4 można otrzymać
arkusze o większych formatach A3 = 2A4, A2 = 2A3, A1 = 2A2, A0 = 2A1.
W razie potrzeby można stosować także większe arkusze o formatach pochodnych od A4.
Zasady tworzenia arkuszy przedstawiają poniższe rysunki.
Rys. 14. Podstawowe formaty arkuszy [2, s. 1]
Formaty rysunków są utworzone w sposób przewidujący ich kopiowanie metodami
światłoczułymi. W tym celu na arkuszu przewidziane jest miejsce na oryginał rysunku, ramkę
i linię obcięcia kopii rysunku. Rozmieszczenie poszczególnych linii pokazuje rysunek 15.
Rys. 15. Rozmieszczenie linii formatu arkusza [2, s. 11]
Arkusze utworzone zgodnie z powyższymi zasadami nazywają się arkuszami
znormalizowanymi.
Znormalizowane linie rysunkowe
Rysunki techniczne maszynowe wykonywane są przy użyciu różnych rodzajów linii.
Wykaz stosowanych linii określa norma. Wyróżnia się następujące rodzaje linii:
Ze względu na kształt linii:
− linia ciągła,
− linia kreskowa,

20
− linia punktowa,
− linia dwupunktowa,
− linia falista,
− linia zygzakowa,
Ze względu na grubość linii:
− linia bardzo gruba 2a,
− linia gruba a,
− linia cienka 1/3 a.
Różne rodzaje linii przedstawia rysunek 16.
Rys. 16. Znormalizowane linie rysunkowe [2, s. 12]
Wielkość „a” dobiera się w zależności od wielkości rysowanego przedmiotu i stopnia
złożoności rysunku. Czynnikiem decydującym powinna być maksymalna czytelność rysunku.
Na jednym rysunku (arkuszu) wszystkie linie danego rodzaju muszą być jednakowe. Kolor
linii: czarny. Grubość linii uzyskuje się, stosując specjalne przyrządy kreślarskie. Urządzenia
elektroniczne kreślące rysunki (plotery lub drukarki) umożliwiają także uzyskanie linii
o pożądanych parametrach kształtu i grubości.
Zastosowanie różnych rodzajów linii
Normy dotyczące rysunku technicznego maszynowego bardzo szczegółowo określają
przypadki zastosowania poszczególnych rodzajów linii rysunkowych.
Przykładowo:
Linia ciągła gruba służy do rysowania:
− widocznych krawędzi rysowanych przedmiotów w widokach i przekrojach,
− zarysów kładów przesuniętych,
− zarysów powierzchni obrabianych (rysunki wykonawcze),
− krótkich kresek wyznaczających ślady płaszczyzn przekrojów.
Linia ciągła cienka służy do rysowania:
− linii wymiarowych,
− linii pomocniczych, np. linii odniesienia,
− kreskowania przekrojów,
− zarysów kładów miejscowych,
− zarysów rdzeni gwintów,
− osi symetrii przedmiotów mniejszych niż 12 mm,
− linii przenikania w miejscach łagodnie zaokrąglonych,
− linii ograniczającej powiększany szczegół budowy.
Linia kreskowa służy do rysowania:
− niewidocznych krawędzi i zarysów przedmiotów,
− linii wykresów.
Linia punktowa cienka służy do rysowania:

21
− osi symetrii i śladów płaszczyzn symetrii,
− osi symetrii przedmiotów większych od 12 mm,
− linii podziałowych w kołach zębatych.
Linia dwupunktowa cienka służy do rysowania:
− skrajnych położeń części ruchomych,
− pierwotnego lub ostatecznego kształtu obrabianego przedmiotu,
− linii gięcia przedmiotów przedstawionych w rozwinięciu.
Linia falista cienka służy do rysowania:
− linii urwania i przerwania przedmiotów,
− linii ograniczających przekroje cząstkowe.
Linia zygzakowa cienka ma podobne zastosowanie jak falista (linię taką kreślą elektroniczne
urządzenia kreślarskie).
Przykłady rysunków technicznych maszynowych – zastosowanie różnych rodzajów linii.
Rys. 17. Przykład zastosowania linii [2, s. 14]
Na rysunku 17 zastosowano linię ciągłą grubą do narysowania zarysów i widocznych
krawędzi rysowanego przedmiotu oraz krótkich kresek, wyznaczających płaszczyznę
zaprojektowanego przekroju (przypadek b). Linią punktową narysowano osie symetrii, osie
symetrii małych otworów narysowano linią ciągłą.
Rys. 18. Przykład zastosowania linii [2, s. 15]
Na rys. 18 linią ciągłą grubą narysowano kontur przedmiotu, falistą zaznaczono urwanie
a punktową oś symetrii przedmiotu.
Znormalizowane pismo techniczne
Rysunek techniczny niezależnie od zastosowanej formy wymaga na ogół dodatkowych
opisów (nazwa rysunku, wymiary elementów geometrycznych, wskazówki i uwagi
montażowe, wykonawcze itp.). Poza rysunkami ofertowymi (funkcja reklamowa) wszelkie
napisy muszą być wykonywane przy użyciu liter, znaków diaktrycznych, przystankowych,
itp. zgodnych z przepisami stosownej Polskiej Normy. Dopuszczalne rodzaje pisma opisują
następujące normy:
− PN-EN ISO 3098-0,
− PN-EN ISO 3098-2,

22
− PN-EN ISO 3098-5; 2002 (pismo dokumentacji wykonywanej przy użyciu programów
komputerowych).
Normy te zawierają szczegółowe informacje o rodzajach stosowanego pisma, wymiarach
i kształcie liter, grubości linii przeznaczonych do kreślenia znaków itp. Normy rozróżniają
pisma typu A, typu B oraz pismo proste i pochyłe. Wysokość zastosowanych znaków zależy
od wielkości rysunku. Pismo wykonane zgodnie z zasadami tych norm nazywa się pismem
technicznym.
Poniższe ilustracje wyjaśniają sposób tworzenia i stosowania pisma technicznego.
Rys. 19. Sposób tworzenia znaków pisma Rys. 20 Wytyczne stosowania różnych wysokości liter pisma
technicznego [7] technicznego [7]
Pismo techniczne służy do umieszczania na rysunkach technicznych wszelkiego rodzaju
napisów, wymiarów, uwag montażowych itp. Litery są kreślone ręcznie, przy użyciu
przyrządów lub przy użyciu urządzeń elektronicznych (plotery i drukarki).
Tabliczki rysunkowe
Tabliczka rysunkowa jest elementem graficznym arkusza rysunkowego. Składa się
z przylegających do siebie prostokątów, tworzących rubryki. W rubryki te wpisywane są
informacje techniczne niezbędne do odczytania rysunku. Tabliczka zawsze umieszczana jest
w prawym, dolnym narożniku arkusza rysunkowego. Może być umieszczona na oddzielnym
arkuszu. Zasady tworzenia tabliczek rysunkowych określa norma: PN-EN ISO 7200. Zgodnie
z przepisami tej normy można utworzyć bardzo dużo rozmaitych tabliczek rysunkowych,
zależnie od potrzeb.
Poniżej przykłady różnych, możliwych tabliczek rysunkowych:
T – tabliczka rysunkowa
Rys. 21. Sposób umieszczenia tabliczki na arkuszu rysunkowym [2, s. 11]

23
Rys. 22. Przykład tabliczki na rysunku wykonawczym części [2, s. 104]
Rys. 23. Przykład tabliczki na rysunku złożeniowym [2, s. 178]
Norma przewiduje pewną dowolność układu graficznego tabliczek rysunkowych, jednak
miejsce umieszczenia tabliczki, jej wymiary, rodzaj wprowadzanych danych muszą być
zgodne z odpowiednią PN.
Podziałki rysunkowe
Projektowane przez konstruktorów części maszyn mają rozmaite rozmiary, nie zawsze
„pasujące” do rozmiarów arkusza rysunkowego. Przedmioty takie muszą być odwzorowane w
wielkości nienaturalnej tak, aby czytelnik rysunku mógł odczytać wszystkie niezbędne
szczegóły „małej” części lub, aby rysunek „dużej” części w ogóle zmieścił się na arkuszu
rysunkowym. Odwzorowania małych lub dużych części będą, więc na rysunkach
odpowiednio powiększone lub zmniejszone w stosunku do oryginału. Skala zwiększenia lub
zmniejszenia odwzorowania nazywa się podziałką rysunku:
Rys. 24. Definicja podziałki rysunkowej [9, s. 32]
Podziałki rysunkowe są znormalizowane i określa je norma PN-EN ISO 5455: 1998.
Zgodnie z przepisami normy przewidziane są następujące wartości podziałek:
− podziałki zwiększające: 2:1; 5:1; 10:1; 20:1; 50:1; 100:1,
− podziałka naturalna: 1:1,
− podziałki zmniejszające: 1:2; 1:5; 1:10; 1:20; 1:50; 1:100.

24
Powyższe szeregi podziałek można rozszerzać jako wielokrotności ich i liczby 10 w obu
kierunkach. Zastosowana podziałka powinna zapewniać maksymalną czytelność rysunku przy
zachowaniu funkcjonalnych rozmiarów arkusza rysunkowego.
Wartość zastosowanej podziałki musi być zawsze umieszczona w tabliczce rysunkowej.
Na ogół umieszczana jest w lewym, dolnym narożniku tabliczki (rys. 32, rys. 33).
Rzutowanie prostokątne
Projektowane i konstruowane części maszyn są na ogół trójwymiarowymi obiektami
o skomplikowanych kształtach. Zapisanie wszystkich, niezbędnych informacji o parametrach
geometrycznych tych obiektów wymaga zastosowania metod umożliwiających „obejrzenie”
obiektu z różnych kierunków, tak, aby osoba czytająca rysunek mogła wyobrazić sobie
w całkowicie jednoznaczny sposób geometrię części maszyny przedstawionej na rysunku.
Jedną z metod, umożliwiających osiągnięcie tak zdefiniowanych celów, jest metoda
rzutowania prostokątnego na płaszczyznę.
Zasada europejska
Rzutowanie prostokątne polega na umieszczeniu rysowanego przedmiotu wewnątrz
wyobrażonego prostopadłościanu. Poszczególne ściany tego sześcianu nazywają się
rzutniami.
Na poszczególnych rzutniach jest rysowany widok przedmiotu, przy założeniu, że
przedmiot znajduje się między rzutnią i obserwatorem. Ilustruje to rys. 25:
Rys. 25. Rzutowanie prostokątne [2, s. 32]
Poszczególne rzuty noszą nazwy:
− rzut w kierunku A – rzut z przodu (jest to rzut główny),
− rzut w kierunku B – rzut z góry,
− rzut w kierunku C – rzut z lewej strony,
− rzut w kierunku D – rzut z prawej strony,
− rzut w kierunku E – rzut z dołu,
− rzut w kierunku F – rzut z tyłu.
Widoki poszczególnych rzutów są rysowane na płaskim arkuszu papieru. Arkusz ten
powstaje po rozwinięciu prostopadłościanu rzutni w następujący sposób:

25
Rys. 26. Rozwijanie prostopadłościanu rzutni [2, s. 32]
Po rozwinięciu rzutni na arkuszu powstanie następujący rysunek:
Rys. 27. Widok rzutów przedmiotu po rozwinięciu rzutni (metoda europejska) [2, s. 33]
Na arkuszu nie rysuje się krawędzi rozwiniętej rzutni. Są one wyobrażalne. Powstały
w ten sposób rysunek umożliwia czytelnikowi „obejrzenie” rysowanego przedmiotu ze
wszystkich stron. Wyobrażenie sobie przestrzennych parametrów geometrycznych
przedmiotu na podstawie tak narysowanych rzutów wymaga pewnego doświadczenia
i wprawy – zależnie od stopnia złożoności narysowanego przedmiotu. Obowiązuje zasada
rysowania minimalnej, niezbędnej liczby rzutów.
Zasada amerykańska
Na poszczególnych rzutniach rysowany jest przedmiot przy założeniu, że rzutnia znajduje
się między obserwatorem a przedmiotem. Na arkuszu powstanie wówczas rysunek, w którym
poszczególne rzuty będą znajdowały się w innych miejscach niż poprzednio. Ilustruje to
rysunek 28.
Rys. 28. Widok rzutów przedmiotu (metoda amerykańska) [7, s. 34]
Metoda amerykańska stosowana jest w krajach anglosaskich i w praktyce użytkownika
maszyny produkcyjnej można spotkać rysunki wykonane w ten sposób.

26
Przekroje
Nawet średnio skomplikowane części maszyn posiadają na ogół krawędzie i szczegóły
geometryczne niewidoczne przy oglądaniu przedmiotu z zewnątrz. Ukazanie tych szczegółów
jest możliwe przy zastosowaniu metody przekrojów. Polega ona na wyobrażalnym przecięciu
rysowanego przedmiotu jedną lub kilkoma płaszczyznami (zwanymi płaszczyznami
przekroju). Jedna z części tak „przeciętego” przedmiotu zostaje odrzucona a pozostała część
narysowana jako normalny rzut. Metoda ta umożliwia zajrzenie „do wnętrza” narysowanej
części. Ilustruje to rysunek 29.
Rys. 29 Widok „wnętrza” przekrojonego przedmiotu [7, s. 95]
Część a) rysunku przedstawia proces wyobrażalnego przecinania rysowanego przedmiotu,
część b) rzut pozostałej części na płaszczyznę rysunku. Przekrojony materiał został
zaznaczony poprzez zakreskowanie ukośnymi, cienkimi liniami. Rysunki c), d) przedstawiają
proces powstawania rysunku przekroju innej części. Wyobrażalne ślady płaszczyzny
przekroju są zaznaczane na rysunku w postaci krótkich, grubych kresek i w razie potrzeby
opisywane dużymi literami alfabetu. Ilustruje to rysunek 30.
Rys. 30. Oznaczenie śladu płaszczyzny przekroju [2, s. 38]
Na rysunkach zaznaczono ślad płaszczyzny przekroju za pomocą grubych, krótkich
kresek. W części a) rysunku wyobrażalna płaszczyzna przekroju została opisana jako A-A.

27
Materiał przekrojony został zaznaczony kreskowaniem cienkimi, ukośnymi liniami. Jeżeli na
rysunku widać kilka stykających się przedmiotów to kreskowanie może przebiegać pod
różnymi kątami, w różnych kierunkach lub przy użyciu różnych podziałek linii kreskowania.
Poniżej przykłady takiego kreskowania.
Rys. 31. Kreskowanie przekroju kilku części [1, s. 38]
Kłady
W celu zwiększenia przejrzystości rysunku, a także w celu zmniejszenia jego
pracochłonności można na rysunku przekroju pominąć widok krawędzi przedmiotu, leżących
poza płaszczyzną przekroju Powstanie wówczas rzut zwany kładem.
Rys. 32. Kłady przedmiotu przekrojonego trzema płaszczyznami [2, s. 42]
Zasady kreskowania kładów są identyczne jak zasady kreskowania przekrojów.
Często dla pokazania wszystkich, niezbędnych szczegółów rysowanego przedmiotu
niezbędne jest przekrojenie go kilkoma płaszczyznami, których ślad tworzy linię łamaną.
Wówczas rzut rysowanego przekroju rysowany jest tak, jakby przedmiot przekrojono jedną
płaszczyzną. Ślad łamania płaszczyzny musi być wyraźnie oznaczony.
Rys. 33. Przekroje wykonane płaszczyzną łamaną [2, s. 39, 40]
Na rysunkach złożeniowych, przedstawiających zespół części niektóre elementy zespołu
mogą być wykonane z różnych materiałów. Wówczas dla poprawienia czytelności rysunku
przekrojone fragmenty części będą zakreskowane przy użyciu różnych wzorów graficznych.
Części, których budowa jest ogólnie znana, przedstawiane są jak części nieprzekrojone, nawet
wówczas, gdy zaprojektowana płaszczyzna przekroju przechodzi przez te części. Zasada ta
dotyczy części złącznych takich, jak: śruby, nakrętki, podkładki, nity, kołki, a także wałki,
jeżeli nie są drążone i ich wnętrze nie zawiera żadnych szczegółów istotnych dla czytelnika

28
rysunku. W przypadku rysunków korpusów i innych części będących odlewami także żebra
wzmacniające pozostaną niezakreskowane. Poniższe przykłady ilustrują tą zasadę.
Rys. 34. Przedstawianie elementów złącznych i żeber na przekrojach [2, s. 41, 42]
Na rys. 34 śruba, podkładka, nakrętka, kołek, wpust, żebra i wałek przedstawione zostały
jako nieprzekrojone.
Rysunki, w których zastosowano przekroje, dostarczają wszystkich niezbędnych
informacji o wewnętrznej strukturze geometrycznej części. Poprawne czytanie takich
rysunków, zwłaszcza w przypadku części skomplikowanych lub zespołów części, wymaga
doświadczenia i wprawy.
Wymiarowanie
Zastosowanie rzutów, przekrojów i kładów umożliwia czytelnikowi rysunku
technicznego zapoznanie się z formą i strukturą geometryczną narysowanego przedmiotu.
Pełna informacja o zaprojektowanej części musi zawierać szczegółowe dane liczbowe
o wymiarach jej poszczególnych elementów geometrycznych. Do tego celu służą procedury
wymiarowania. Wymiarowanie stosowane jest głównie na rysunkach wykonawczych części,
jednak niektóre dane liczbowe mogą być podawane także na rysunkach złożeniowych.
Zasady wymiarowania rysunków są znormalizowane. Regulują je normy PN-ISO 129:1996
oraz PN-ISO 129/AK:1996.
Podstawowymi elementami wymiaru rysunkowego są: linie wymiarowe i pomocnicze
linie wymiarowe. Pomocnicza linia wymiarowa jest linią będącą przedłużeniem krawędzi
przedmiotu lub jest styczna do krawędzi. Linia wymiarowa jest linią równoległą do
wymiarowanego elementu geometrycznego. Końce linii wymiarowej zakończone są grotami
strzałek. Linie wymiarowe kreślone są jako linie cienkie.
Rys. 35. Przykłady zastosowania linii wymiarowych [2, s. 46]

29
Jeżeli rozmiary wymiarowanego elementu są bardzo małe, to można zamiast strzałki
narysować krótką, ukośną, cienką linię. Zawsze jednak koniec i początek linii wymiarowej
muszą być zaznaczone. Nad linią wymiarową umieszczana jest liczba określająca wartość
opisywanego wymiaru. W przypadku rysunków technicznych maszynowych wymiary
podawane są zawsze w milimetrach (mm). Wymiary mogą przybierać także wartości
ułamkowe. Jeżeli wymiar podany jest w innych jednostkach niż mm to obok liczby
wymiarowej należy podać informację o zastosowanej jednostce (np. cal). Oprócz wymiarów
liniowych na rysunkach można spotkać także wymiary kątowe. Wartości wymiarów
kątowych podawane są w stopniach. Symbol stopnia jest zgodnie z uprzednią zasadą
umieszczony obok liczby. W przypadku wymiarów kątowych linia wymiarowa przyjmuje na
ogół kształt łuku.
Rys. 36. Rysunek części zwymiarowanej kątowo [2, s. 61]
Jeżeli krawędź wymiarowanego elementu ma ustalony kształt geometryczny (średnica,
promień, kwadrat, sześciokąt), to przed liczbą wymiarową wpisany jest odpowiedni symbol
graficzny. Ułatwia to czytanie rysunku i umożliwia zastosowanie minimalnej liczby rzutów.
Na rysunku 37 przedstawiono przykłady zastosowania znaku średnicy, kwadratu, sześciokąta
i promienia. Przy rysowaniu przekrojów i kładów obowiązują identyczne zasady
wymiarowania.
Rys. 37. Tabela znaków wymiarowych stosowanych na rysunkach maszynowych 7, s. 129]

30
Rys. 38. Przykłady zastosowania znaków wymiarowych [2, s. 51, 52]
Zasady wymiarowania
Poprawne wymiarowanie jest bardzo ważnym elementem projektowania części maszyn.
Błędy popełnione na tym etapie mogą skutkować wyprodukowaniem niepoprawnych części
i doprowadzić do strat ekonomicznych wytwórcy. Z tych względów zasady wymiarowania
zostały unormowane. Normą ustalającą porządkowe zasady wymiarowania jest PN-
ISO129:1996. Poniżej wymieniono najważniejsze zasady wymiarowania.
Zasada niepowtarzania wymiarów
Zgodnie z tą zasadą nie należy podawać danego wymiaru przedmiotu więcej niż jeden raz,
niezależnie od liczby rzutów lub arkuszy rysunku. Wymiarować należy tam, gdzie dany
wymiar jest najbardziej czytelny, zrozumiały i potrzebny z punktu widzenia czytelnika
(np. wykonawcy).
Rys. 39. Przykłady poprawnego i niepoprawnego Rys. 40. Ilustracja zasady pomijania wymiarów
wymiarowania [7, s. 142] oczywistych [7, s. 143]
Zasada pomijania wymiarów oczywistych
Zgodnie z tą zasadą na rysunku nie należy umieszczać oczywistych informacji
wymiarowych np. wymiarów kątowych 0 pomiędzy liniami równoległymi, podziałek
określonej liczby równomiernie rozmieszczonych otworów, promieni półokręgów łączących
linie o znanej odległości, śladów po narzędziu itp.
Zasada grupowania wymiarów
Zgodnie z tą zasadą wymiary dotyczące tego samego szczegółu powinny być zgrupowane
na tym samym rzucie.

31
Rys. 41. Ilustracja zasady grupowania wymiarów [7, s. 143]
Zasada otwartego łańcuch wymiarowego
Zgodnie z tą zasadą jeden z wymiarów musi pozostać jako wynikowy innych, wpisanych
na rysunku wymiarów.
Rys. 42. Ilustracja zasady otwartego łańcucha wymiarowego [7, s. 145]
Zasada wymiarowania od bazy
Zgodnie z tą zasadą wymiary poszczególnych elementów geometrycznych przedmiotu
powinny być podawane od tej samej, wstępnie przyjętej bazy np. tej samej krawędzi
przedmiotu lub tej samej osi. Ścisłe przestrzeganie tej zasady nie zawsze jest praktycznie
możliwe, należy jednak dążyć do jej realizacji.
Rys. 43. Ilustracja zasady wymiarowania od bazy [7, s. 14]
Tolerancje
W procesie wytwarzania części wymiary poszczególnych elementów przedmiotu osiągane
są z określoną dokładnością. Zależy ona od rodzaju zastosowanych procesów
technologicznych. Konstruktor projektuje części w ten sposób, aby możliwy był montaż, zaś
po zmontowaniu osiągnięto zamierzony efekt współpracy wszystkich elementów zespołu.
Ze względów ekonomicznych niecelowe jest też osiąganie maksymalnie możliwej technicznie
dokładności. Na rysunkach wykonawczych części przy poszczególnych wymiarach często

32
podawane są informacje dotyczące wymaganej dokładności wykonania danego elementu.
Wówczas do liczby określającej wartość wymiaru dodane zostaną liczby opisujące skrajne,
dopuszczalne odchyłki. Wymiar taki nazywa się wymiarem tolerowanym.
Rys. 44. Wymiary graniczne i tolerancja [2, s. 69]
A – wymiar minimalny
B – wymiar maksymalny
T – szerokość pola tolerancji
ei, es, EI, ES – odchyłki graniczne tolerowanego wymiaru.
Rys. 45 Przykłady wymiarów tolerowanych 9 [2, s. 69]
Na rysunkach 44 i 45 przedstawiono istotę wymiarów tolerowanych i sposoby ich zapisu.
Znormalizowany układ tolerancji
Aby zapewnić wzajemną zamienność części, zbudowano znormalizowany system
tolerancji. W systemie tym zaprojektowano różne położenia pól tolerancji, względem
„zerowej pozycji wymiaru”, a także szerokość tych pól, która zależy od klasy dokładności
(IT). Różne pola tolerancji oznaczane są literami alfabetu: duże litery w przypadku wymiarów
typu „otwór” i małe litery dla wymiarów zewnętrznych (wałki). Korzystanie z tego systemu
ułatwia proces konstruowania części. Do systemu znormalizowanych tolerancji
przystosowane są zarówno narzędzia (np. wiertła, rozwiertaki), jak i sprzęt pomiarowy
(np. sprawdziany) dostępne w handlu. Wymiary zaprojektowane z użyciem tego systemu są
oznaczone następująco: po liczbie wymiarowej następuje oznaczenie typu pola tolerancji,
a następnie jego klasa dokładności, np. wymiar „30 h7” oznacza wałek o średnicy 30 mm,
który ma pole tolerancji typu „h”, wykonane w 7 klasie dokładności, zaś wymiar „60 D9”
oznacza otwór, którego średnica wynosi 60 mm, a pole tolerancji leży w zakresie „D” i jest
wykonane w 9 klasie dokładności. Dokładne wartości tolerancji dla poszczególnych klas
(20 klas dokładności należy odczytać z odpowiedniej tabeli. Norma dotycząca układu
tolerancji zawiera taką szczegółową tabelę. Norma opisująca o układ tolerancji normalnych to
PN-EN-20286-1.

33
Rys. 46. Znormalizowany układ tolerancji [7, s. 181] Rys. 47. Rysunek części z wymiarem
o tolerancji znormalizowanej
[7, s. 311]
Uproszczenia rysunkowe
Wiele elementów maszyn ma skomplikowaną geometrię, trudną i pracochłonną do
narysowania. Zasady rysunku technicznego przewidują w takich przypadkach rysowanie lub
wymiarowanie takich części w umownie uproszczony sposób. Dotyczy to np. rysowania
gwintów i połączeń gwintowych. Szczegółowe zasady rysowania gwintów zawiera norma
PN-EN ISO 6410-1.
Rys. 48. Zasada uproszczonego rysowania gwintu [7, s. 222]
Innym, często spotykanym rodzajem części są wszelkiego rodzaju koła zębate,
łańcuchowe, ślimaki, ślimacznice, itp. elementy przekładni napędowych. Także te części
rysowane są na ogół zgodnie z unormowanymi zasadami w sposób uproszczony.

34
Rys. 49. Przykłady kół zębatych spotykanych Rys. 50. Elementy koła zębatego [7, s. 284]
w maszynach [7, s. 283]
Szczegółowe narysowanie takiej części byłoby bardzo pracochłonne. W praktyce części tego
rodzaju rysowane są w sposób pokazany na rysunku.
Rys. 51. Sposób rysowania różnych kół zębatych [7, s. 288]
Nawet najprostsze koła zębate są częściami bardzo skomplikowanymi i ich
zaprojektowanie wymaga specjalistycznej wiedzy inżynierskiej. Szczegółowe zasady
rysowania kół zębatych określa norma PN-ISO 1340.
Rzuty aksonometryczne
Oprócz rzutów prostokątnych normy przewidują stosowanie rzutów aksonometrycznych.
Rysunek taki ukazuje w jednym rzucie przestrzenne cechy geometryczne rysowanego
przedmiotu. Istnieją dwa systemy rysowania aksonometrycznego:
− rzuty aksonometryczne izometryczne – wszystkie narysowane krawędzie ulegają
skróceniu w tym samym stopniu,
− rzuty aksonometryczne dimetryczne – różne krawędzie ulegają skróceniu rysunkowemu
w różnych stopniach (zależnie od przyjętego układu współrzędnych).
Niezależnie od przyjętego systemu rysunki te odznaczają się dużą czytelnością i są
stosowane tam, gdzie potencjalny czytelnik może być nieprzygotowany do poprawnego
czytania rzutów prostokątnych (np. w rysunkach ofertowych, instrukcjach obsługi czy
katalogach części zamiennych). Są one wykorzystywane także do celów dydaktycznych.
Rysunki te mogą być wymiarowane, zgodnie z ogólnymi zasadami, jednak przy bardziej
skomplikowanych przedmiotach czytelność takiego rysunku może się zmniejszyć.
Wykonanie takich rysunków jest kosztowne (pracochłonne) i ich zastosowanie w przemyśle
wytwarzającym maszyny jest niewielkie. Zastosowanie programów komputerowych
wspomagających projektowanie (zwłaszcza tzw. programy 3D) znacznie zmniejsza
pracochłonność wykonania takiego rysunku. Na rysunkach wykonywanych przy użyciu
takich programów często w narożniku arkusza umieszcza się rzut aksonometryczny
poprawiając czytelność całego rysunku.

35
Rys. 52. Rzut aksonometryczny izometryczny i dimetryczny [1, s. 183,184]
Rys. 53. Rzut aksonometryczny wykreowany przez program 3D 1,2,3,4 – odnoszą
się do menu komputerowego widocznegona rysunku [3, s. 213]
Rysunki złożeniowe
Rysunki złożeniowe przedstawiają wyodrębniony zespół części przedstawiony
w pozycji zmontowanej tak jak zespół będzie funkcjonował. Rysunki złożeniowe
wykonywane są w rzutach prostokątnych, zgodnie z ogólnymi zasadami. Obowiązuje zasada
rysowania minimalnej liczby rzutów. Każda część, wchodząca w skład narysowanego
zespołu, jest na rysunku oznaczona cyfrą. Jedna część może być oznaczona na danym rysunku
tylko jeden raz. Wykaz wszystkich części znajduje się nad tabliczką rysunkową i musi
zawierać nazwy części, numery rysunków wykonawczych części, numery norm lub
określenie dla części handlowych (śruby, nakrętki, kołki). Rysunki złożeniowe wykonywane
są w podziałce. Umieszcza się na nich tylko wymiary niezbędne do wykonania poprawnego
montażu, np. wartości luzu między współpracującymi częściami. Jeżeli zespół stanowi
wyodrębnioną całość, to podaje się wymiary gabarytowe w celu ułatwienia zaprojektowania
opakowania.
Rysunki złożeniowe ze względów technicznych często przyjmują formę przekroju lub
kilku przekrojów. Poprawne odczytanie wszystkich niezbędnych informacji wymaga
doświadczenia. W przypadku urządzeń złożonych z wielu zespołów rysunki tworzone są
w sposób hierarchiczny, tzn. rysowane są rysunki mniej szczegółowe (wszystkie zespoły
razem), a następnie rysunki coraz bardziej szczegółowe. Na rysunkach mogą być umieszczane
uwagi o operacjach technologicznych wykańczających (np. malowanie całości, konserwacja,
pakowanie i zabezpieczanie). Ponieważ rysunki takie mają często format większy niż A4,
są one składane w sposób przewidziany normą (tabliczka rysunkowa widoczna po złożeniu
rysunku).

36
Rys. 54. Przykład rysunku złożeniowego prostego zespołu [2, s. 179]
Rysunki schematyczne
Projektowanie urządzenia technicznego (np. maszyny introligatorskiej) jest procesem
wieloetapowym. Szczegółowe rysunki konstrukcyjne wykonawcze lub złożeniowe powstają
w końcowej fazie realizacji projektu. Podczas realizacji fazy wstępnej, kiedy rozpatrywana
jest ogólna koncepcja przyszłej maszyny, konstruktor posługuje się rysunkami
schematycznymi. Są to rysunki uproszczone, można z nich jednak odczytać zasadę działania
urządzenia i wyodrębnić wchodzące w jego skład zespoły funkcjonalne.
Rys. 55. Proces powstawania dokumentacji technicznej maszyny [7, s. 328]

37
Istnieje wiele różnych rodzajów rysunków schematycznych – określa je norma PN-M-
01156: 1980. Do bardziej interesujących należą tzw. schematy kinematyczne. Opisują one
zasadę działania urządzenia, przedstawiając te elementy i zespoły, które biorą udział
przenoszeniu ruchu części maszyny. Dzięki temu można przy pomocy takiego schematu
opisać działanie całej projektowanej maszyny. Sposoby wykonywania schematów
kinematycznych reguluje norma PN-M-01088: 1980.
W zależności od przeznaczenia można wyodrębnić następujące rodzaje schematów
kinematycznych:
− schemat strukturalny – przedstawia podstawowe części funkcjonalne, przybiera na ogół
postać powiązanych ze sobą bloków z nazwami zespołów umieszczonymi wewnątrz,
− schemat funkcjonalny – przedstawia te części, które wyjaśniają zasadę działania
urządzenia. Jest narysowany w postaci prostych figur geometrycznych, musi zawierać
nazwy wszystkich przedstawionych elementów,
− schemat zasadniczy – przedstawia w sposób wyraźny wszystkie powiązania kinematyczne
wraz ze źródłem ruchu. Narysowany jest z użyciem symboli, przewidzianych przez PN.
Musi zawierać tabelaryczny wykaz wszystkich elementów.
Rys. 56. Schematy kinematyczne: a) strukturalny b) funkcjonalny c) zasadniczy [7, s. 332]

38
Schematy kinematyczne ze względu na swoją prostotę znalazły szerokie zastosowanie
także poza biurami konstrukcyjnymi, służą do opisu funkcjonowania maszyny w instrukcjach
obsługi, podręcznikach szkolnych lub literaturze popularno-naukowej.
Poniżej przedstawiono przykładowy wykaz symboli, stosowanych na schematach kinematycznych.
Rys. 57. Symbole stosowane na schematach kinematycznych [7, s. 333-340]
W literaturze spotyka się bardzo często opisy działania maszyn przemysłowych w oparciu
o takie schematy. W zależności od daty wydania książki używane symbole mogą różnić się
od aktualnie obowiązujących. Zasada rysowania takich schematów pozostaje jednak
niezmienna.

39
Na rysunku 58 kilka przykładowych schematów kinematycznych maszyn stosowanych
w przemyśle poligraficznym:
Rys. 58. Schemat działania złamywarki kasetowej i nożyc uniwersalnych [1, s. 76, 118]
1. Co to jest format podstawowy arkusza rysunkowego?
2. Jakie są rodzaje linii rysunkowych?
3. Czy grubość linii zależy od zastosowanego formatu papieru?
4. Jakie napisy umieszcza się na rysunkach technicznych?
5. Do czego służą tabliczki rysunkowe?
6. Czy rysunek wykonany w podziałce 1:5 przedstawia przedmiot jako zmniejszony czy jako
powiększony?
7. Ile metod rzutowania prostokątnego stosują konstruktorzy?
8. W jaki sposób zaznacza się płaszczyznę przekroju?
9. W jaki sposób wyróżnia się „ przekrojony” materiał?
10. Jakie rysunki są wymiarowane?
11. Co to jest baza wymiarowa?
12. Co to jest pole tolerancji?
13. Czy wymiar Ø45h9 oznacza średnicę wałka, czy otworu?
14. Jakie części maszyn rysuje się w sposób uproszczony?
15. Co to jest rysunek złożeniowy?
16. Jak oznacza się części na rysunku złożeniowym?
17. Jakie rodzaje rysunków schematycznych przewidują normy?

40
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj napisy pismem technicznym.
1) na przygotowanym arkuszu papieru formatu A4 wykreślić ramkę i tabliczkę rysunkową
według wzoru wskazanego przez nauczyciela,
2) wypełnić rubryki tabliczki pismem technicznym pochyłym. Wysokość liter dobrać do
rozmiarów odpowiednich rubryk tabliczki. Grubość linii dobrać odpowiednio do
wysokości liter,
3) na arkuszu wykreślić cienkimi liniami pomocniczą siatkę uproszczoną według
poniższego wzoru,
4) dobrać proporcje elementów siatki pomocniczej do wysokości pisma wskazanego przez
nauczyciela. Posłużyć się normami rysunkowymi na temat pisma technicznego.
Wypełnić rubryki, wpisując tekst wskazany przez nauczyciela. Grubość linii dobrać
według normy, odpowiednio do zastosowanej wysokości pisma.
− papier biały format A4,
− przyrządy kreślarskie do kreślenia na papierze,
− poradnik dla ucznia,
− normy rysunkowe (PN),
− foliogramy przedstawiające konstrukcje geometryczne,
− literatura z rozdziału 6 poradnika dla nauczyciela.
Ćwiczenie 2
Wykonaj rysunki figur płaskich, wykorzystując konstrukcyjne sposoby kreślenia linii.
1) na przygotowanym arkuszu papieru formatu A4 wykreślić ramkę, tabliczkę rysunkową
2) wypełnić rubryki tabliczki pismem technicznym pochyłym. Wysokość liter dobrać
do rozmiarów odpowiednich rubryk tabliczki. Grubość linii dobrać odpowiednio do
wysokości liter,
3) wykonać rysunki figur płaskich według wskazówek nauczyciela.

41
Zalecane metody nauczania–uczenia się:
− ćwiczenie.
− rysunki przykładowych figur płaskich według literatury poz. 2 wykazu z rozdziału
7 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Wykonaj rysunki prostej figury geometrycznej w podziałce zwiększającej i zmniejszającej.
do rozmiarów odpowiednich rubryk tabliczki. Grubość linii dobrać odpowiednio
do wysokości liter,
3) wskazany przez nauczyciela rysunek prostej figury geometrycznej odtworzyć
w podziałce zwiększającej i zmniejszającej. Wartości zastosowanych podziałek dobrać
jako znormalizowane.
− przykładowe rysunki figur płaskich,
Ćwiczenie 4
Wykonaj rysunek figury płaskiej, która ma cechy części maszyny.
3) wykorzystując znane konstrukcje geometryczne, wykonać wskazany przez nauczyciela
rysunek figury płaskiej, mającej cechy prostej części maszyny.

42
− foliogramy przedstawiające konstrukcje geometryczne
− foliogramy przedstawiające rysunki figur płaskich, które mają cechy części maszyny,
Ćwiczenie 5
Wykonaj rysunek figury płaskiej, stosując metodę rzutowania ukośnego.
3) wykonać rysunki z zastosowaniem zasad aksonometrii izometrycznej, wykorzystując
wskazane przez nauczyciela rysunki płaskich figur geometrycznych.
− foliogramy przedstawiające konstrukcje geometryczne,
− foliogramy przedstawiające zasady rzutowania ukośnego,
Ćwiczenie 6
Wykonaj rysunki brył geometrycznych, stosując metodę rzutowania prostokątnego.
3) wykonać rysunki w postaci 6 rzutów prostokątnych metodą europejską, wykorzystując
wskazane przez nauczyciela rysunki aksonometryczne.

43
− przygotowane rysunki aksonometryczne,
− foliogramy przedstawiające zasady rzutowania prostokątnego,
− modele rzutni,
− foliogramy przedstawiające rzuty aksonometryczne brył geometrycznych,
Ćwiczenie 7
Wykonaj analizę rysunku przedstawiającego przekrój części maszyny.
1) odczytać rysunek prostej części maszyny dostarczony przez nauczyciela. Rysunek
powinien zawierać elementy narysowane w przekroju,
2) przeanalizować w zespole wszystkie elementy rysunku i wypracować pogląd na
rzeczywisty kształt narysowanego przedmiotu,
3) wykonać zwięzły opis słowny analizowanego przedmiotu,
4) przygotować rysunek przedmiotu w postaci rzutu aksonometrycznego. Rysunek należy
wykonać jako szkic ołówkiem na papierze.
− materiały piśmienne,
− przygotowane rysunki części maszyn zawierające elementy narysowane w przekroju,
− foliogramy przedstawiające zasady stosowania i oznaczania przekrojów,
− modele przekrojonych części typu „tuleja”,
Ćwiczenie 8
Odczytaj rysunek schematyczny prostego zespołu maszyny.
1) przeanalizować materiał nauczania i normy PN związane z tematyką schematycznych
rysunków maszyn,
2) rozpoznać rodzaj przedstawionego schematu: strukturalny, funkcjonalny, zasadniczy,
3) określić elementy wchodzące w skład narysowanego zespołu, posługując się normą
zawierającą wykaz symboli używanych na rysunkach schematycznych
(PN-82/M-01088),
4) wypełnić tabelę zawierającą wykaz wskazanych elementów.

44
− normy rysunkowe (PN) dotyczące rysowania schematów kinematycznych,
− foliogramy przedstawiające zasady rysowania schematów kinematycznych,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) odróżnić rysunki narysowane metodą rzutów aksonometrycznych
od rysunków narysowanych metodą rzutów prostokątnych?  
2) narysować prostą część maszyny w rzutach prostokątnych?  
3) narysować prostą część maszyny metodą rzutów aksonometrycznych?  
4) dobrać grubość linii do użytego formatu arkusza?  
5) zaprojektować tabliczkę rysunkową do rysunku części?  
6) wymienić podstawowe zasady wymiarowania?  
7) odróżnić schemat strukturalny, funkcjonalny i zasadniczy?  

45
4.3 Dokumentacja techniczno-ruchowa maszyny
4.3.1 Materiał nauczania
Nowo zakupiona maszyna dostarczana jest do klienta wraz z kompletem dokumentacji
techniczno-ruchowej. Jest to zestaw dokumentów umożliwiających uruchomienie i poprawną
eksploatację maszyny. Różni producenci dostarczają dokumentację w odmiennej formie,
jednak zawsze wraz z maszyną powinne zostać dostarczone następujące dokumenty:
− instrukcja montażu i posadowienia maszyny.
− instrukcja uruchomienia maszyny.
− instrukcja obsługi maszyny.
− katalog części zamiennych.
− instrukcja konserwacji.
− schemat instalacji elektrycznej.
− świadectwa dopuszczenia do ruchu urządzeń elektrycznych, zbiorników ciśnieniowych
(jeżeli występują) itp.
Schematy instalacji elektrycznej i świadectwa dopuszczenia do ruchu są dokumentami,
którymi posługują się służby utrzymania ruchu drukarni lub specjalistyczny serwis. Instrukcja
montażu i posadowienia maszyny i instrukcja uruchomienia maszyny są używane praktycznie
tylko podczas procesu wdrażania nowej maszyny do produkcji..
Obsługa maszyny podczas codziennej pracy korzysta z pozostałych dokumentów,
tj. instrukcji obsługi, katalogu części zamiennych i instrukcji konserwacji maszyny.
Instrukcja obsługi maszyny
Instrukcja obsługi maszyny zawiera wszystkie informacje techniczne umożliwiające
przeszkolonemu pracownikowi wykonywanie codziennej pracy przy użyciu urządzenia
technicznego. Powinna zawierać: dane techniczne maszyny, informację o przeznaczeniu
maszyny, informację o dopuszczalnym obciążeniu maszyny (np. maksymalna wysokość
krojonego stosu papieru) oraz rysunki wszystkich elementów obsługowych (pulpity sterujące,
przyciski i przełączniki, położenie wyłącznika awaryjnego itp.). Jeżeli z pracą na maszynie
związana jest konieczność częstej wymiany osprzętu (np. przy złamywarkach lub klejarkach
albo narzędzi roboczych krajarki), to instrukcja zawiera takie (na ogół ilustrowane rysunkami
lub fotografiami) informacje. Poniżej zamieszczono fragmenty instrukcji krajarki
jednonożowej, ilustrujące powyższe uwagi.

46
Rys. 59. Fragment instrukcji obsługi zawierający dane techniczne krajarki [5, s. 5]
II. WYPOSAŻENIE NORMALNE
Lp. Rodzaj i oznaczenie Sztuki
1 Skrzynka na przechowywanie 2 noży 1
2
Śruby do mocowania noża A25
– model SEY 132
13
15
3 Sprawdzian do ustawiania noża 2
4 Uchwyt do wymiany noża 2
5 Pierścień zabezpieczający 1
6
Listwa tnąca 16 x 1 160 mm – model SEY 132
16 x 1 330 mm
1
1
7 Wkładka 1
8 Klucz nasadowy sześciokątny 19 x 460 1
9 Klucz z pierścieniem do wyłącznika głównego 2
10 Klucz maszynowy dwustronny płaski 10 x 14 1
11 Klucz maszynowy dwustronny 17 x 19 1
12 Klucz maszynowy dwustronny 22 x 24 1
13 Klucz maszynowy jednostronny płaski nr 36 1
14 Klucz fajkowy sześciokątny nr 6 1
Rys. 60. Fragment instrukcji maszyny zawierający listę wyposażenia krajarki [5, s. 5]

47
OBSŁUGA KRAJARKI I URZĄDZEŃ DODATKOWYCH
Obsługa krajarki
Załączenie krajarki
a) włączyć klucz i obrócić pokrętłem wyłącznika
głównego (a1) na pozycję I (1)
b) załączyć silnik główny m10 (2)
Przygotowanie do cięcia i cięcie
a) nastawienie zgrubne siodła (3)
b) bieg do przodu wolno – szybko (4)
c) bieg w przód wolno – szybko (5)
d) nastawienie dokładne siodła (6)
e) regulowane nastawienie belki dociskowej
400–4000 kp (7)
f) w razie potrzeby naciskać impulsowo pedał nożny
docisku wstępnego za pomocą belki dociskowej (8)
g) wcisnąć jednocześnie obydwa przyciski (b50 i b51)
h) w najwyższym górnym położeniu dźwigarów noża
odłącza się sprzęgło napędu.
Codzienna kontrola
Ostrze noża w najwyższym górnym położeniu dźwigarów
noża musi stać z prawej strony, o 6 mm wyżej niż krawędź
belki dociskowej.
Wskaźnik miary
a) odczytać podziałkę przy znaczku trójkątnym (9)
b) na podziałce noniusza odczytać lub nastawić
0,1 mm (10)
c) odczytać na śrubach nastawczych, nastawić zależnie
od wielkości cięcia (11)
Cięcie z płytą pokrywającą belkę dociskową
Praca przy miękkim materiale.
Rys. 61. Fragment instrukcji maszyny – pulpit sterujący [5, s. 23]

48
Powyższe rysunki przedstawiają początkowe fragmenty instrukcji obsługi: dane techniczne,
wykaz narzędzi przeznaczonych do obsługi, panel główny wraz ze szczegółowym opisem
przeznaczenia poszczególnych elementów.
Poniżej fragment instrukcji obsługi przedstawiający proces wymiany noża krajarki.
Rys. 62. Fragment instrukcji krajarki – opis wymiany noża introligatorskiego [5, s. 25].
Jak widać na rys. 62 czynności związane z obsługą maszyny są opisane bardzo
szczegółowo i są ilustrowane za pomocą prostych i czytelnych rysunków.
Oprócz informacji obsługowych instrukcja zawiera także podstawowe informacje dotyczące
konstrukcji maszyny. Umożliwia to dokonywanie niezbędnych regulacji lub zlokalizowanie
uszkodzonego elementu w przypadku awarii, wykonywanie zabiegów utrzymania czystości
lub dokonywanie prostych napraw. Dane te są ilustrowane schematami blokowymi,
kinematycznymi lub materiałem fotograficznym.

49
Poniżej przykłady odpowiednich fragmentów instrukcji krajarki jednonożowej:
Rys. 63. Schemat działania instalacji hydraulicznej mechanizmu
docisku[6,s. 40]
Rys. 64. Wykorzystaniemateriału fotograficznego
winstrukcji obsługi[6,s. 46]
Jak widać nawet w tej samej instrukcji mogą być wykorzystywane różne techniki
ilustracji. Istotna jest maksymalna czytelność załączanych rysunków. Wszystkie rysunki są
szczegółowo opisywane.
Instrukcja konserwacji i smarowania
Wieloletnia, bezawaryjna praca każdej maszyny zależy od wykonywania systematycznych
zabiegów konserwacyjnych, takich jak: czyszczenie, smarowanie, wymiany oleju. Proste
czynności konserwacyjne wykonują operatorzy obsługujący maszynę, czynności
specjalistyczne pracownicy służb utrzymania ruchu lub autoryzowany serwis.
Poprawny przebieg procesu konserwacji maszyny musi być zgodny z założeniami producenta
urządzenia. Aby to zapewnić, producent wraz z maszyną dostarcza klientowi instrukcję
konserwacji i smarowania. Dokument ten zawiera wszystkie informacje niezbędne do
fachowego wykonania zabiegów konserwacyjnych. Instrukcja powinna zawierać ilustracje
wskazujące punkty smarowania oraz tabele zawierające opis tych punktów. W tabelach
umieszczona jest informacja o właściwościach materiałów smarowniczych i pożądanej
częstotliwości wykonywania zabiegów konserwacyjnych. Poniżej przedstawiono fragmenty
instrukcji konserwacji i smarowania.

50
Rys. 65. Rysunek maszyny wskazujący punkty smarownicze [5, s. 54]
Cyfry umieszczone w trójkątach są numerami punktów smarowniczych. Poniżej fragment
tabeli opisującej te punkty:
Rys. 66. Fragment tabeli opisującej punkty smarownicze [5, s. 50]
Przeznaczenie katalogu części zamiennych
Podczas eksploatacji maszyny niektóre części zużywają się, inne ulegają zniszczeniu
wskutek zdarzających się czasami awarii maszyny. Maszyna musi być w takim wypadku
naprawiona. Naprawa często wiąże się z koniecznością wymiany uszkodzonych części lub
zespołów. Także podczas okresowych przeglądów lub remontów zużyte lub uszkodzone
części podlegają wymianie. Nowe części muszą być dostarczone przez producenta maszyny
lub innego dostawcę, wskazanego przez producenta. Poprawną identyfikację niezbędnych

51
części zapewnia dostarczony wraz z nową maszyną katalog części zamiennych. Jest to
dokument, w którym w sposób możliwie przejrzysty narysowano poszczególne zespoły
maszyny w stanie rozłożonym i oznakowano je w sposób umożliwiający złożenie
jednoznacznego zamówienia.
Budowa katalogu części zamiennych
Katalog części zamiennych składa się z następujących części:
− rysunku maszyny z zaznaczonym podziałem na wydzielone zespoły – zespoły
są oznaczone i nazwane, np.: korpus, urządzenie tnące, urządzenie dociskowe, cylinder
prasy, zbiornik oleju, napęd przesuwu, wskaźnik miary, sterowanie programowe, element
ustalający cięty materiał, napęd noża. Przy nazwach zespołów wskazane jest miejsce
gdzie dany zespół został narysowany w postaci rozłożonej,
− rysunków poszczególnych zespołów w postaci rozłożonej na części. Poszczególne części
są narysowane w sposób uproszczony, ale ułatwiający czytelnikowi ich identyfikację.
Części są oznakowane symbolami cyfrowymi lub literowymi,
− tablic, zawierających szczegółowy wykaz wszystkich uprzednio narysowanych części.
W tablicach podane są numery identyfikujące część, zgodnie z nomenklaturą producenta.
Zamówienie na część zamienną powinno powoływać się właśnie na ten numer i nazwę.
Czasami – w przypadku katalogów maszyn o niezbyt skomplikowanej budowie tablice
mogą być pominięte, a nazwy części umieszczone wprost na rysunku. W niektórych
przypadkach producent załącza wykaz części zużywających się, sugerując ich zakup
„na zapas”.
Poniżej ilustracje, przedstawiające budowę przykładowego katalogu części zamiennych:

52
Rys. 67. Rysunek krajarki – podział na główne zespoły – przegląd podzespołów części zamiennych krajarki
1 – korpus, 2 – urządzenie tnące, 3 – urządzenie dociskowe, 4 – cylinder prasy, 5 – zbiornik oleju,
6 – napęd przesuwu, 7 – wskaźnik miary, 8 – sterowanie programowe, 9 – element ustalający cięty
materiał, 10 – napęd noża [6, s. 57]

53
Rys. 68. Części zamienne krajarki jednonożowej [5, s. 58–72]
Aby poprawnie złożyć zamówienie na część zamienną, należy:
− zidentyfikować zespół, który został uszkodzony,
− odnaleźć odpowiednią stronę w katalogu części,
− zidentyfikować na rysunku części uszkodzoną część, zapisać jej numer i nazwę,
− napisać zamówienie, podając nazwę maszyny, jej numer fabryczny, rok budowy, nazwę
i numer części.
Rys. 69. Przykładowa lista zużywających się części [5, s. 55]

54
Instrukcje bhp
Maszyny produkcyjne wszelkiego typu mogą w określonych warunkach stanowić
zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia obsługujących je osób, a także osób postronnych
przebywających w pobliżu maszyny. Dzieje się tak wówczas, gdy maszyna jest obsługiwana
w sposób niezgodny z przeznaczeniem, jest przeciążana (np. krojony jest zbyt wysoki stos
papieru, używany jest nieostry nóż introligatorski, w maszynie zamontowano niepoprawne
części zamienne itp). Każdy pracodawca zobowiązany jest do zapewnienia bezpieczeństwa
wszystkim uczestnikom procesu produkcyjnego. W tym celu, w uzgodnieniu z producentem,
dla każdego stanowiska jest opracowana oddzielna instrukcja bezpieczeństwa, zwana
instrukcją bhp (bezpieczeństwa i higieny pracy).
Instrukcja taka ma formę dokumentu podpisanego przez dyrektora zakładu i posiada status
obowiązującego przepisu. Instrukcja bhp znajduje się przy każdej maszynie w widocznym
miejscu. Stanowi zwięzły zbiór zasad bezpiecznej obsługi danego urządzenia. Czasami są tam
również umieszczane krótkie uwagi o sposobach postępowania w przypadku awarii,
nieszczęśliwego wypadku lub pożaru. Przy omawianiu zagadnień technicznych instrukcja
często odwołuje się do instrukcji obsługi maszyny. Dla wyróżnienia i poprawy widoczności
instrukcje bhp czasami drukowane są na papierze koloru żółtego. Poniżej przykładowa
stanowiskowa instrukcja bhp przeznaczona dla standardowej klejarki opakowań.
Instrukcja bezpiecznej obsługi maszyny
Nazwa maszyny: Klejarka do papieru typ ............................nr...................
Do obowiązków pracownika obsługującego maszynę należy:
− znać budowę maszyny, konstrukcję zespołów wchodzących w jej skład oraz układ
kinematyczno-napędowy,
− znać układ mechanizmów sterujących, dźwigni, wyłączników i przełączników,
− znać szczegółowa instrukcję smarowania,
− znać przepisy bhp dotyczące ruchu i pracy na maszynie.
Przed przystąpieniem do pracy pracownik jest zobowiązany do:
− sprawdzenia zasilania elektrycznego i sprawności urządzeń ochronnych,
− uruchomienia maszyny bez obciążenia, celem sprawdzenia wszystkich mechanizmów czy
nie wykazują błędów eksploatacyjnych,
− nie wkładania rąk w strefie części wirujących, wszelkie ustawienia wykonywać w czasie
postoju,
− zamknięcia osłon maszyny,
− ustawienia kół zmianowych przy wyłączonej maszynie,
− maszyny będącej w ruchu nie pozostawiania bez obsługi,
− nie przebywanie przy maszynie w odzieży z luźnymi rękawami, krawatem, szalikiem oraz
bez nakrycia głowy.
W czasie pracy maszyny pracownik należy przestrzegać następujących zasad:
− podczas pracy maszyny w trybie ciągłym produkcyjnym nie wolno wykonywać czynności
w obszarze roboczym ani dokonywać korekty lub konserwacji,
− należy kontrolować pulpit sterujący oraz prawidłowość zadanego procesu produkcyjnego,
− zauważone nieprawidłowości zgłaszać do nadzoru, kierownika produkcji, mistrza lub
działu utrzymania ruchu,

55
− należy zachować porządek na stanowisku, narzędzia nie mogą być składowane na
pulpitach lub stołach – odbierającym i podającym,
− opakowania będące przedmiotem produkcji na maszynie muszą być odpowiednio ułożone
w stosie na palecie,
− po zakończeniu pracy maszynę należy oczyścić pozostawiając porządek i sprawność
wszystkich zespołów. O nieprawidłowościach meldować pracownikom następnej zmiany.
Bezwzględne zakazy związane z bhp
− nie wolno dopuszczać do pracy pracownika bez wymaganych kwalifikacji, instruktażu,
szczegółowego szkolenia bhp, wstępnego orzeczenia lekarskiego oraz osób chorych lub
w stanie po spożyciu alkoholu,
− nie wolno uruchamiać maszyny w złym stanie technicznym lub przy otwartych osłonach,
− nie wolno spożywać posiłków na stanowisku pracy,
− nie wolno zastawiać dostępu do wyłączników i środków gaśniczych.
Zabrania się używać wody do gaszenia pożaru maszyn lub w jej pobliżu
– używać gaśnic proszkowych lub śniegowych.
Inspektor bhp Dyrektor
1. Co to jest dokumentacja techniczno-ruchowa?
2. Które części dokumentacji techniczno-ruchowej powinien poznać operator przed
przystąpieniem do pracy?
3. Z jakich części składa się katalog części zamiennych?
4. Jakie czynności należy wykonać, aby zakupić właściwą część zamienną?
5. Jaki dokument opisuje zasady bezpiecznej obsługi maszyny?
6. Czy wolno włączać uszkodzoną maszynę?
7. Gdzie powinna być przechowywana instrukcja bhp?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj fragment maszyny na podstawie analizy instrukcji obsługi dostarczonej przez
nauczyciela.
1) przestudiować fragment dokumentacji (instrukcji maszyny introligatorskiej) dotyczący
ćwiczenia,
2) na podstawie analizy rysunków i tekstu zamieszczonych w dokumentacji:
− zlokalizować opisane mechanizmy maszyny,

56
− opracować sposób wykonania czynności opisanej w instrukcji,
− wykonać opisane czynności zgodnie z dokumentacją.
− maszyna introligatorska, np. krajarka jednonożowa,
− dokumentacja techniczno-ruchowa maszyny,
− stanowiskowa instrukcja bhp maszyny,
− foliogramy przedstawiające sposób wykonywania ćwiczonych czynności,
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj elementy maszyny w katalogu części zamiennych.
1) przestudiować fragment dokumentacji oraz katalog części zamiennych maszyny
introligatorskiej,
2) na podstawie analizy rysunków i tekstu zamieszczonych w dokumentacji:
− zlokalizować w katalogu zespoły maszyny,
− zlokalizować w katalogu część maszyny,
− ustalić nazwę znalezionej części zgodną z nazewnictwem zastosowanym w katalogu,
− ustalić numer katalogowy znalezionej części,
− utworzyć przykładowe zamówienie części zamiennej.
− foliogramy przedstawiające budowę katalogu części zamiennych,
− dokumentacja techniczno-ruchowa maszyny oraz katalog części zamiennych.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) znaleźć w katalogu części zamiennych dowolną część maszyny?  
2) na podstawie instrukcji obsługi uruchomić krajarkę?  
3) na podstawie instrukcji obsługi zaplanować wymianę noża w krajarce?  
4) na podstawie instrukcji bhp opisać odzież używaną podczas pracy
przy maszynie?  
5) wskazać, kto powinien podpisać instrukcję bhp?  
6) opisać główne zespoły maszyny na podstawie katalogu części
zamiennych?  
7) znaleźć punkty smarowania maszyny na podstawie instrukcji
smarowania?  

57
4.4. Dokumentacja procesu technologicznego
Schemat procesu technologicznego
Wyroby przemysłu poligraficznego, podobnie jak wszystkie inne wyroby przemysłowe
powstają etapami. Zależnie od stopnia złożoności produktu liczba etapów może być bardzo
różna – od kilku do kilku tysięcy. W przypadku produktów przemysłu poligraficznego liczba
etapów zawiera się pomiędzy liczbą kilku, kilkudziesięciu, np. wykonanie ulotki
informacyjnej wymaga tylko jej wydrukowania, pocięcia na odpowiedni wymiar, policzenia,
zapakowania i wysłania do zamawiającego. Jednak zaawansowane wyroby, np. książki
zaopatrzone w twardą, ozdobioną tłoczeniami i złoceniami okładkę z płóciennym grzbietem
będą wymagały zastosowania kilkudziesięciu operacji przed uzyskaniem ostatecznego
produktu. Uporządkowany zbiór wszystkich czynności prowadzących do uzyskania gotowego
wyrobu nazywa się procesem technologicznym. Poszczególne składniki tego procesu
nazywają się etapami procesu technologicznego, pojedyńcze fragmenty etapów są to operacje
lub czynności. W każdej firmie poligraficznej można wyróżnić trzy podstawowe działy:
prepress – przygotowanie materiałów i narzędzi do kolejnych etapów, press – drukowanie
nakładu na podłożu i postpress – obróbka wykańczająca wyrobu. Dział postpress to
najczęściej po prostu introligatornia. Rysunek 70 przedstawia proces technologiczny
w najbardziej ogólnym ujęciu.
Rys. 70. Etapy procesu technologicznego [opracowanie własne]
Do każdego konkretnego zamówienia można opracować szczegółowy schemat
technologiczny.
Schematy takie tworzone są w postaci rysunków zawierających bloki, opisane jako
poszczególne operacje lub czynności technologiczne. Bloki powiązane są miedzy sobą
liniami lub strzałkami, obrazującymi przebieg obrabianego materiału. W przypadku
stosunkowo prostego wyrobu schemat składa się z kilku bloków. Poniżej przedstawiono
schemat technologiczny wykonywania oprawy zeszytowej poprzez zbieranie arkuszy.

58
Rys.71 Przykład prostego schematu technologicznego [8, s. 245]
W przypadku wyrobów o bardziej skomplikowanej strukturze schemat może być bardzo
rozbudowany. Poniżej przykład schematu technologicznego obróbki grzbietu wkładu
z okładką w oprawie złożonej z okładkami twardymi i wkładem wieloskładkowym o grubości
do 5 mm.
Rys. 72. Fragment rozbudowanego schematu technologicznego [8, wkładka]
Schematy technologiczne umożliwiają zaplanowanie produkcji. Na ich podstawie
specjaliści z Działu Technologicznego ustalają możliwość wykonania poszczególnych
operacji na miejscu, operacje przeznaczone dla ewentualnych kooperantów, zapotrzebowanie
na niezbędne materiały i narzędzia oraz przewidywaną pracochłonność poszczególnych
etapów produkcji. Opracowanie takie jest podstawą do obliczenia kosztów wykonania
1 sztuki wyrobu, a następnie do skalkulowania ceny wyrobu. Analizę przeprowadza dział

59
kalkulacji. Wyliczona cena wyrobu jest przedstawiana zleceniodawcy, który podejmuje
ostateczną decyzję o ulokowaniu zlecenia w danej firmie. Schemat technologiczny stanowi
zatem ważny element w procesie zarządzania produkcją w firmie poligraficznej.
Karta technologiczna
Po przyjęciu zlecenia do realizacji, ale jeszcze przed rozpoczęciem produkcji wszystkie
uzyskane poprzednio dane wprowadzane są do dokumentu zwanego kartą technologiczną.
Dokument ten jest szczegółowym opisem przebiegu procesu technologicznego
uwzględniającym zarówno opis operacji technologicznych, kolejność czynności, użyte
materiały i narzędzia (formy drukowe, wykrojniki itp.), stanowiska robocze (maszyny), rodzaj
użytych materiałów, pracochłonność, termin realizacji, a także sposób kontrolowania jakości,
pakowania i wysyłki. Karta technologiczna ma formę tabeli sporządzonej na arkuszu papieru.
Wzór karty technologicznej każda firma opracowuje we własnym zakresie, uwzględniając
specyfikę realizowanej produkcji. Poniżej rysunek przykładowego wzoru karty
technologicznej. W nowoczesnych firmach poligraficznych wszystkie informacje
o realizowanych zleceniach są rejestrowane w postaci formularzy elektronicznych
i zapisywane w pamięci komputera. Umożliwia to szybką obróbkę danych technologicznych
powtarzających się zamówień.
Rys. 73. Przykładowy wzór karty technologicznej [opracowanie własne]
Obieg dokumentów
Podczas realizacji zlecenia wystawiona przez dział technologiczny karta „wędruje” wraz
z obrabianym surowcem przez poszczególne stanowiska robocze, gdzie nanoszone są dane
dotyczące faktycznego zużycia materiałów i pracochłonności. Po zakończeniu zlecenia
wypełniona karta stanowi podstawę do rozliczenia faktycznych kosztów realizacji

60
zamówienia (dział kosztów, księgowość). W ten sposób droga dokumentacja techniczna
zlecenia tworzy obieg zamknięty. W wielu nowoczesnych drukarniach system obiegu
dokumentów jest skomputeryzowany – wówczas wszystkie niezbędne dane docierają
do zainteresowanych komórek organizacyjnych praktycznie natychmiast. System taki
usprawnia zarządzanie firmą, np. ułatwia szybkie uzupełnianie wyczerpujących się zapasów
magazynowych, dorobienie zużytych narzędzi produkcyjnych. Istnieje wiele programów
wspomagających zarządzanie firmą, jednak szczegółowe rozwiązania w zakresie systemu
zarządzania i obiegu informacji stanowią na ogół tajemnicę firmy. Poniżej przykłady
schematów obiegu dokumentów w firmie poligraficznej.
Rys.74 Przykładowy schemat obiegu dokumentów w firmie poligraficznej [opracowanie własne]

61
Rys. 75. Przykład schematu obiegu informacji z wykorzystaniem komputerowej
bazy danych [opracowanie własne]
Przy stosowaniu systemów skomputeryzowanych przepływ informacji i dokumentów
pomiędzy poszczególnymi komórkami organizacyjnymi przedsiębiorstwa jest realizowany
drogą elektroniczną. Jednak na każdym etapie zarządzania procesem produkcyjnym istnieje
możliwość uzyskania dokumentu w formie wydruku na kartce papieru.
1. Z ilu etapów składa się proces wykonania jednostronnie zadrukowanej ulotki reklamowej?
2. Jakie podstawowe działy produkcyjne występują w firmach poligraficznych?
3. W jakim celu tworzy się schematy technologiczne?
4. Jaki dział firmy poligraficznej decyduje o możliwości realizacji zamówienia?
5. Kto opracowuje wzór karty technologicznej?
6. Do czego służy karta technologiczna?
7. Czy wszystkie dokumenty niezbędne podczas realizacji zlecenia produkcyjnego muszą
mieć zawsze postać kartek papieru?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Odczytaj i przeanalizuj informacje zawarte w karcie technologicznej.
1) przestudiować wypełnioną kartę technologiczną,
2) opracować schemat przebiegu procesu technologicznego,

62
3) sporządzić rysunek blokowy przebiegu procesu technologicznego,
4) sporządzić wykaz materiałów zużytych podczas realizacji zlecenia,
− wypełnione karty technologiczne,
− foliogramy przedstawiające schematy procesów technologicznych,
− formularz wykazu niezbędnych materiałów.
Ćwiczenie 2
Na podstawie schematu procesu technologicznego oprawy zeszytowej, wypełnij
niezbędne rubryki karty technologicznej. Przyjmij, że zamówiony nakład wynosi 1000 sztuk.
Sporządź wykaz materiałów, które powinien zakupić dział zaopatrzenia. Podaj niezbędne
ilości tych materiałów. Policz, ile stanowisk pracy trzeba zaangażować do wykonania
zlecenia.
Zakładając, że na każdą operację potrzeba 30 s, policz ile czasu potrzeba na wykonanie
całego nakładu.
1) przeanalizować schemat technologiczny oprawy zeszytowej,
2) określić liczbę stanowisk pracy, niezbędnych przy realizacji zlecenia,
3) przeanalizować dane dotyczące użytych materiałów,
4) sporządzić wykaz niezbędnych materiałów,
5) wypełnić kartę technologiczną dla zlecenia produkcyjnego zgodnego ze schematem.
Rysunek do ćwiczenia 2
− wypełnione karty technologiczne,
− foliogramy przedstawiające schematy procesów technologicznych,
− formularz wykazu niezbędnych materiałów.

63
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) narysować schemat procesu technologicznego wykonania oprawy
zeszytowej?  
2) policzyć na podstawie schematu procesu technologicznego liczbę operacji,
niezbędnych do wykonania wyrobu?  
3) wypełnić kartę technologiczną dla procesu wykonania jednostronnie
zadrukowanej ulotki?  
4) sporządzić na podstawie wypełnionej karty technologicznej wykaz
materiałów niezbędnych do realizacji zlecenia?  

64
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 min.
9. Po zakończeniu testu podnieś rękę i zaczekaj aż nauczyciel odbierze od Ciebie pracę.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Poniższy rysunek przedstawia
a) rysunek ofertowy, zamieszczony w ulotce reklamowej.
b) rysunek wykonawczy części.
c) fragment katalogu części zamiennych.
d) schemat kinematyczny zespołu części.
2. Szkicem nazywamy
a) rysunek, w którym zastosowano symbole graficzne w celu pokazania funkcji części
składowych układu i ich współzależności.
b) rysunek zawierający wszystkie informacje potrzebne do wykonania przedmiotu.

65
c) jest to rzut prostokątny przedstawiający widoczną część przedmiotu, a także w miarę
potrzeby jego zarysy niewidoczne.
d) rysunek wykonany odręcznie i niekoniecznie w podziałce. Przydatny we wstępnej
fazie projektowania.
3. Zasady sporządzania rysunków technicznych regulują
a) ustawy.
b) obyczaje.
c) Polskie Normy.
d) wewnętrzne przepisy biur konstrukcyjnych.
4. Podstawowym parametrem ołówka kreślarskiego jest
a) kształt.
b) twardość.
c) kolor zastosowanego wkładu.
d) średnica zastosowanego wkładu.
5. Do wykreślenia rysunków tuszem stosuje się
a) papier.
b) kalkę techniczną.
c) brystol.
d) dowolny materiał białego koloru.
6. Za pomocą cyrkla kreślarskiego można narysować
a) dowolną figurę geometryczną.
b) sześciokąt równoboczny.
c) okrąg.
d) linię krzywą o skomplikowanym kształcie.
7. Jako format zasadniczy dla rysunków technicznych przyjęto stosować
a) format B1.
b) format A4.
c) format A2.
d) format B3.
8. Linią ciągłą grubą należy narysować
a) największy fragment rysowanego przedmiotu.
b) zarys skrajnych położeń części ruchomych.
c) widoczne krawędzie rysowanych przedmiotów w widokach i przekrojach.
d) linie urwania i przerwania przedmiotów.
9. Rysunki techniczne są opisywane
a) pismem technicznym w sposób określony przez normy.
b) dowolnym pismem, ale czytelnie.
c) przy użyciu specjalnych maszyn do pisania.
d) specjalnymi znakami, używając odpowiednich szablonów.

66
10. Zastosowanie na rysunku technicznym podziałki 2:1 oznacza, że
a) rysowany przedmiot jest dwukrotnie większy niż jego odzwierciedlenie.
b) rysowany przedmiot jest identyczny jak jego odzwierciedlenie.
c) rysowany przedmiot jest dwukrotnie mniejszy niż jego odzwierciedlenie.
d) nie ma żadnego związku między zastosowaną podziałką a proporcjami rozmiarów
przedmiotu i jego odzwierciedlenia.
11. Jeżeli przedmiot narysowano metodą rzutów prostokątnych to
a) na jednym rzucie można zawsze narysować wszystkie szczegóły rysowanego przedmiotu.
b) na rysunku nie zachowane są proporcje wymiarów liniowych elementów przedmiotu
leżących w tej samej płaszczyźnie.
c) poszczególne rzuty przedstawiają przedmiot widziany z różnych, dowolnych kierunków.
d) poszczególne rzuty przedstawiają przedmiot widziany z różnych kierunków wzajemnie
prostopadłych.
12. Metodę rzutowania aksonometrycznego stosuje się, ponieważ
a) jest mniej pracochłonna niż metoda rzutów prostokątnych.
b) w przypadku przedmiotów o skomplikowanych kształtach ułatwia wyobrażenie sobie
przedmiotu, zwłaszcza przez osoby niedoświadczone.
c) umożliwia zaoszczędzenie papieru, gdyż można na jednym rzucie umieścić więcej
informacji o kształcie przedmiotu.
d) rysunki wykonywane tą metodą nie wymagają stosowania specjalnych przyrządów
kreślarskich.
13. Rysowanie przedmiotów z wykorzystaniem metody przekrojów umożliwia
a) podanie dokładnych informacji o krawędziach przedmiotu niewidocznych przy
oglądaniu go z zewnątrz.
b) zaoszczędzenie miejsca na rysunku, ponieważ przekrojony przedmiot jest mniejszy.
c) łatwiejsze wyobrażenie sobie przedmiotu, ponieważ tak wykonany rysunek jest
bardziej czytelny, zwłaszcza dla osób niedoświadczonych.
d) zaoszczędzenie czasu konstruktora, ponieważ tak wykonany rysunek jest mniej
pracochłonny.
14. Elementy przekroju zakreskowane cienkimi, ukośnymi liniami oznaczają
a) miejsca, w których po przecięciu przedmiotu płaszczyzną przekroju nie ma materiału
gdyż w tym miejscu znajduje się np. otwór.
b) widoczne elementy rysowanego przedmiotu.
c) niewidoczne elementy rysowanego przedmiotu.
d) miejsca, w których po przecięciu przedmiotu płaszczyzną przekroju znajduje się
materiał.
15. Wymiary liniowe na rysunkach wykonawczych części maszyn podawane w
a) centymetrach.
b) milimetrach.
c) dowolnych jednostkach, dostosowanych do rozmiarów przedmiotu.
d) jednostkach, które wybierze konstruktor.

67
16. Poniższy rysunek jest ilustracją zasady
a) wymiarowania od jednej bazy.
b) grupowania wymiarów.
c) pomijania wymiarów oczywistych.
d) otwartego łańcucha wymiarowego.
17. Poniższy rysunek przedstawia
a) rysunek złożeniowy zespołu części.
b) fragment katalogu części zamiennych.
c) schemat kinematyczny strukturalny zespołu maszyny.
d) schemat kinematyczny zasadniczy zespołu maszyny.
18. Dokumentacja techniczno-ruchowa maszyny produkcyjnej zawiera
a) rysunki konstrukcyjne części wchodzących w skład maszyny.
b) katalog części zamiennych i instrukcję obsługi.
c) rysunki złożeniowe wszystkich zespołów maszyny.
d) prospekty reklamowe producenta maszyny.
19. Na podstawie schematu procesu technologicznego można poznać
a) kolejność wykonywania operacji dla danego wyrobu.
b) pracochłonność poszczególnych operacji.
c) koszty realizacji danego zlecenia.
d) wykaz materiałów niezbędnych do realizacji konkretnego zlecenia.

68
20. Zasady obiegu dokumentów w firmie poligraficznej
a) regulują normy.
b) regulują przepisy branżowe.
c) regulują wewnętrzne zarządzenia osób kierujących działalnością firmy.
d) nie są uregulowane i zależą od potrzeb realizowanego właśnie zlecenia.

69
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..................................................................................
Posługiwanie się dokumentacją techniczną i technologiczną
Zakreśl poprawną odpowiedź.
Nr
zadania
Odpowiedź Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:

70
6. LITERATURA
1. Babich M.: SolidWorks 2006 w praktyce. Helion, Gliwice 2007
2. Dobrzański T.: Rysunek techniczny maszynowy. Wyd. XXIV WNT, Warszawa 2005
3. Giełdowski L.: Rzutowanie prostokątne. Widoki. Ćwiczenia i zadania rysunkowe
z rozwiązaniami. WSiP, Warszawa 1998
4. Giełdowski L.: Wymiarowanie. Ćwiczenia i zadania rysunkowe z rozwiązaniami. WSiP,
Warszawa 1999
5. Krajarka SEY 115/132. Wydawnictwo Katalogów i Cenników.
6. Kurmaz L. W., Kurmaz O. L.: Projektowanie węzłów i części maszyn. Wydawnictwo
Politechniki Świętokrzyskiej, Kielce 2006
7. Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. WSiP, Warszawa 2007
8. Magdzik S. Introligatorstwo przemysłowe. WSiP, Warszawa 1992
9. Pietruczak I., Godlewski H., Jędrych W.: Technika i technologia introligatorstwa
przemysłowego. WNT, Warszawa 1985
Czasopisma:
– Poligrafika,
– Poligrafia polska,
– Print Publishing,
– Przegląd Papierniczy,
– Opakowania,
– Świat Druku,
– Świat Poligrafii.

Introligator 734[02] o1.03_u

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (18)

Similar to Introligator 734[02] o1.03_u

Similar to Introligator 734[02] o1.03_u (20)

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe (20)

Introligator 734[02] o1.03_u