Het Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) organiseerde op 11 oktober 2013 de eerste Inspiratie- en Contactdag van de Erfgoedgemeenschap Landbouw, Platteland en Voeding. Deze dag ging door in het Museum aan de Stroom (MAS) te Antwerpen. In de voormiddag belichtten onderzoekers het belang van het culinair erfgoed en werden de resultaten van het “Traject Voeding” voorgesteld. De depotwerking van het MAS werd uit de doeken gedaan en na de lunch werd het kijkdepot bezocht. In de namiddag brachten erfgoedzorgers een uniek verhaal over hun (deel)collectie aan de hand van een object. Daarnaast vertelden zij meer over een specifiek aspect met betrekking tot behoud en beheer of publiekswerking. Sarah Luyten, stafmedewerkster bij CAG, stelde het onderzoek en de resultaten van het “’Traject Voeding’ Voedingscollecties in Vlaanderen en Brussel” voor. Ze vertelde waarom het project werd opgericht en schetste hoe ze hierbij tewerk ging. Van de 175 voedingscollecties die werden getraceerd, bezocht ze er 52 in detail. Het collectiebeleid rond behoud en beheer en publiekswerking werd in kaart gebracht alsook welke objecten zich in deze collecties bevinden en welke niet. Ze zette de sterkten en zwakten, kansen en bedreigingen van deze sector op een rij. Ze sprak over het belang van samenwerking om meer historisch onderzoek te verrichten met betrekking tot deze collecties, over de nood tot een gedetailleerde inventarisering met een eenvormige terminologie, de belangrijkheid van een goed beheer en optimale bewaring voor de volgende generaties en een goede ontsluiting van dit specifiek erfgoed. Ze duidde op de interesse vanuit andere sectoren zoals onderwijs, toerisme en horeca, waar meer op kan worden ingezet. Ze schetste de noden van de erfgoedspelers en benadrukte dat CAG zijn verantwoordelijkheid wil nemen, samen met de erfgoedgemeenschap, om samenwerking en ontmoeting te bevorderen en expertise te vergroten en uit te wisselen.

1. Traject Voeding
Voedingscollecties in Vlaanderen en Brussel
11 oktober 2013
Sarah Luyten
Centrum Agrarische Geschiedenis

2. Inhoudstafel
 Doelstellingen
 Werkwijze
 Resultaten
 Besluit
 Rol CAG

3. Doelstellingen
 Cultureel erfgoed: eten en drinken
 Welke collecties zijn er in Vlaanderen en Brussel?
• Veld in kaart brengen
 Hoe is de werking van elke collectie?
• Beheer en ontsluiting
 Wat is er bewaard in elke collectie?
• Categorieën
• Verkennend
 SWOT-analyse
 Rol CAG als expertisecentrum landbouw,
platteland en voeding

4. Werkwijze
1. Afbakening
 Collecties
 Publiek toegankelijk: circa 175 collecties
 Vlaanderen en Brussel
 Roerend cultureel erfgoed: objecten
• Voedselketen (verwerking, bereiding, distributie, verkoop,
consumptie)
• Verpakking, reclame en speelgoed
• ME tot heden
 Selectie 52 collecties → in detail bekeken

5. Werkwijze
2. Collectielijst
 Collectielijst
 Divers
• Musea
• Privécollecties
• Bezoekerscentra
• Bedrijven
 Hoofdcollecties (57)
 Deelcollecties (81)
 Minimale collecties (38)

6. Werkwijze
2. Collectielijst - Hoofdcollecties
 Spreiding
 West-Vlaanderen 13
 Oost-Vlaanderen 4
 Onderwerpen
 Drank, met nadruk op bieren
 Molenmusea
 Bakerfgoed (inclusief chocolade)
 Enkele ‘unieke’ thema’s → link met de regio?

7. Werkwijze
2. Collectielijst - Hoofdcollecties
 West-Vlaanderen
• Mosterd-, zuivel-,
kaasmuseum
→ Regionale link
productie/bedrijf
• Frietmuseum
→ Geen regionale link
 Limburg
• Fruitstreekmuseum
→ Regionale link
teelt/productie
 Vlaams-Brabant
• Witloof-, suikermuseum
bezoekerscentrum tafeldruif
→ Regionale link
teelt/productie
 Antwerpen
• Groentemuseum
→ Regionale link
teelt/productie

8. Werkwijze
2. Collectielijst - Deelcollecties
 Verspreiding
 Antwerpen (28)
 Brussel (2)
→ Regionale link teelt/productie
 Onderwerpen
 Volkskunde
→ Lokale link
(bijv. Zuidwestbrabants Museum Halle – mandjeskaas, schepkaas en Brusselse
kaas)

9. Werkwijze
3. Vragenlijst
 Cometamodel
 Voor en door
erfgoedinstellingen
 Beschrijven van
collecties
 Ja/neen of meerkeuze
 Inhoud
 Werking collectie
• Algemene gegevens
• Behoud en beheer
• Ontsluiting
• SWOT
 Voeding
• Tekst, beeld en
audiovisueel materiaal
• ICE
• Voorwerpen

10. Werkwijze
3. Vragenlijst
 Voorwerpen
 Tijd
• 7 tijdsvakken
• Symbolische datums
• Van 500 tot heden
 Techniek
• Niet of wel
gemechaniseerd
• Extern aangedreven

11. Werkwijze
3. Vragenlijst
 Voorwerpen
 Specifiek gebruik
• Algemene verwerking
(bijv. toestel voor reinigen van witloof)
• Specifieke verwerking
(bijv. object om graan te malen)
• Algemene bereiding
(bijv. kookgerief)
• Specifieke bereiding
(bijv. mengkuip brouwer)
• Nabewerking
(bijv. weckpot om eten te conserveren)
• Distributie en verkoop
(bijv. ijsroomwagen)
• Consumptie
(bijv. vorken)
 Selectie getelde
voorwerpen

12. Werkwijze
4. CollectiveAcces
 CollectiveAccess
 Databeheersysteem
 Brede erfgoedveld
 Op maat gebruiker
 Publiceren website
 Verwerking gegevens
 Structuur vragenlijst
 Stukniveau → indicatie
aantal voorwerpen

13. Werkwijze
4. CollectiveAcces

14. Resultaten
1. Algemeen
 Oprichtingsdatum
 1950: het eerste themamuseum gericht op voeding
• Biermuseum van de Belgische Brouwers (Brussel)
 1975: mediaan
• Meerderheid deelcollecties hiervoor opgericht
• 80% van de hoofdcollecties zijn pas hierna verschenen
 Kwaliteitslabel
 Via Kunsten en Erfgoed
 Voldoen aan 4 basisfuncties
• 4 hoofdcollecties
• 6 deelcollecties

15. Resultaten
1. Algemeen
 Eigenaar gebouw, collectie en beheer
 44% volledig van eenzelfde eigenaar of instelling
 58% gebouwen eigendom overheid
→ Materiële steun verenigingen
 54% is vereniging zowel eigenaar collectie als beheerder
 Verzekering
 78% wel
 Globaal → symbolisch bedrag
 Per stuk → soms hoge bedragen

16. Resultaten
1. Algemeen
 Personeel
 86% werkt met vrijwilligers
 48% werkt enkel met vrijwilligers
 Gemiddelde leeftijd ligt hoog
 45 collecties goed voor 481 actieve vrijwilligers
→ Gemiddelde 10,5 vrijwilligers per collectie

17. Resultaten
1. Algemeen
 Personeel
 52% werkt met betaalde personeelsleden
 Samen goed voor 339,5 VTE
→ 4 grootste musea 232 VTE
→ gemiddeld 4,5 personeelsleden per collectie
(uitgezonderd 4 grootste musea)
Let op: 21% draait op 0,5 tot 2 personeelsleden

18. Resultaten
2.Behoud en beheer
 Bewaarcondities
 42% meerdere ruimten met verschillende
bewaarcondities
 Open lucht of onder afdak
• Vooral landbouw gerelateerd
• Grote objecten
 Winddicht of tijdelijk verwarmd
• Temperatuurschommelingen
• Luchtvochtigheid
 Geacclimatiseerde ruimte
 Collectieonderhoud

19. Resultaten
2.Behoud en beheer
 Collectieverwerving
 84% verwerft actief
• Vooral via schenkingen
• Gerichte aankopen
• Weinig via ruil of
bruiklenen
 Vooral kleine objecten
 Slechts 16% niet of
nauwelijks
 Ruimteprobleem
 74% heeft een
ruimteprobleem
 66% van hen verzamelt
verder (!)

20. Resultaten
2.Behoud en beheer
 Afstoten objecten
 52% heeft dit al gedaan
• Stukken in slechte staat (bijv. gebroken)
• Niet relevant meer voor collectie
→ Schenken, ruilen, verkopen, weggooien
 48% heeft dit nog niet gedaan
• Meer dan ¼ van deze 48% op korte termijn van plan
• Plaatsgebrek vraagt betere afbakening (specifiekere focus)
 Dit moet wel overdacht gebeuren in samenspraak met
andere beheerders

21. Resultaten
2.Behoud en beheer
 Inventarisatie
 40% heeft een volledige
inventaris
 Zegt niets over kwaliteit
en detailniveau
 Wat met terminologie?

22. Resultaten
3. Behoud en beheer
 Registratiewijze
 66% zijn op meerdere manieren geregistreerd
→ Bij overstap eerdere registraties niet mee
→ Onoverzichtelijk
→ Kans op verlies gegevens
 Beheerders evolueren mee

23. Resultaten
3. Publiekswerking
 Opstelling collectie
 Vaste tentoonstelling
 66% organiseert hiernaast
tijdelijke expo’s
 Publicaties
 Folder, boek
 Tijdschrift en
(gedeeltelijke) inventaris
 Doelgroep
 Iedereen
 Extra aandacht voor
kinderen
 Bezoekers: senioren
 Niet altijd toegankelijk
voor iedereen

24. Resultaten
3. Publiekswerking
 Openingstijden
 Afhankelijk beschikbare
werkkrachten
 Winterstop
 43% minder dan 50
dagen open
 Privécollecties,
verenigingen

25. Resultaten
3. Publiekswerking
 Bezoekersaantal per jaar
 Afhankelijk van openingstijden
 38% minder dan 2 500
• Beperkt toegankelijk
• Vrijwilligers
 24% meer dan 12 500
• Hoofdcollectie 15 000 tot 150 000
• Deelcollecties 16 000 tot 731 854
→ Goede ligging !
 Mediaan hoofdcollecties 4 588 bezoekers
 Mediaan deelcollecties 4 629 bezoekers

26. Resultaten
3. Publiekswerking
Collectie Provincie Aandeel
voeding
Beheerder Erkenning
K & E
Toegangsprijs Bezoekers per
jaar
Herkomst meeste
bezoekers
MAS Antwerpen Deel Stad Ja 10€ 731854 België
Openluchtmuseum
Bokrijk
Limburg Deel Provincie Ja, landelijk 10€ 300000 Vlaanderen
Choco Story West-Vlaanderen Hoofd Privé Geen 7€ 150000 Internationaal
Frietmuseum West-Vlaanderen Hoofd Privé Geen 6€ 70000 Internationaal
Museum van Cacao en
Chocolade
Brussel Hoofd Vereniging Geen 5.50€ 48000 Internationaal
Jenevermuseum Hasselt Limburg Hoofd Stad Ja, regionaal 4.50€ 44223 Vlaanderen
Huis van Alijn Oost-Vlaanderen Deel Vereniging Ja, landelijk 5€ 40641 België
MIAT Oost-Vlaanderen Deel Stad Ja, landelijk 5€ 38000 België
Museum Belgische
Brouwers
Brussel Hoofd Vereniging Geen 5€ 27000 Internationaal
Bakkerijmuseum Veurne West-Vlaanderen Hoofd Vereniging Ja, regionaal 5€ 18900 Regionaal/
internationaal

27. Resultaten
3. Publiekswerking
Collectie Provincie Aandeel
voeding
Beheerder Erkenning
K & E
Toegangsprijs Bezoekers per
jaar
Herkomst meeste
bezoekers
Streekmuseum
Rietgaverstede
Oost-Vlaanderen Deel Privé Geen 3€ 134 Regionaal
Bijenteeltmuseum Lanaken Limburg Hoofd Privé Geen 0€ 150 Lokaal
Heemkundig museum De
Drie Rozen
Antwerpen Deel Vereniging Geen 1.25€ 150 Regionaal
Archief Annuntiaten
Heverlee
Vlaams-Brabant Deel Vereniging Geen 0€ 250 Vlaanderen
Stokerij Van Damme Oost-Vlaanderen Hoofd Privé Geen 5€ 250 België
Molenmuseum Domein De
Groote Hoef
Limburg Hoofd Vereniging Geen 3€ 500 Regionaal
Stropersmuseum Antwerpen Hoofd Privé Geen 0€ 500 Regionaal
Abdijbiermuseum
Grimbergen
Vlaams-Brabant Hoofd Vereniging Geen 5€ 800 Vlaanderen
Biermuseum Olen Antwerpen Hoofd Privé Geen 0€ 1000 Lokaal
Slagersmuseum West-Vlaanderen Hoofd Privé Geen 1€ 1000 Vlaanderen

28. Resultaten
4. Objecten
 Algemeen
 100% voeding → landbouwverhaal
 Musea over drank, graanverwerking en bakerfgoed
= belangrijkste groep
 Vooral objecten vervaardigd na 1918 bewaard
 Opmerkelijk veel objecten jonger dan 1980
 Meeste objecten niet gemechaniseerd
 Hoeveelheid aan objecten en datering → bij benadering

29. Resultaten
4. Objecten
 Algemene verwerking
 Sorteren (1918-1980)
• Zeer weinig bewaard
• Fruit, groenten
• Zwaartepunt 1950-1980
• Drie aandrijfvormen komen evenredig voor
 Reinigen (1800-2012)
• Weinig bewaard
• Gericht op voedingsproduct of verpakking
• Fruit, groenten, suikerbiet, drank, vlees
• Zwaartepunt 1918-1950
• Vooral wel en niet gemechaniseerd

30. Resultaten
4. Objecten
 Specifieke verwerking
 83% van de bezochte collecties
 Graanverwerking (Vanaf 1500)
• 36% van totaal specifieke verwerking
• In 2/3 van de collecties
• Zwaartepunt 1880-1950
• Gemechaniseerd en extern aangedreven
 Kruiden en specerijenverwerking (Vanaf 1500)
• 29% van totaal specifieke verwerking
• Zwaartepunt 1918-1950
• Wel en niet gemechaniseerd

31. Resultaten
4. Objecten
 Vleesverwerking (1800-1980)
• 14% van totaal specifieke verwerking
• Zwaartepunt 1918-1950
• Niet gemechaniseerd
 Melkverwerking (1500-1980)
• 11% van totaal specifieke verwerking
• Zwaartepunt 1880-1950
• Niet gemechaniseerd
 Aardappelverwerking (1900-2012)
• Kleine aantallen
• Frietmuseum - vooral verwerking tot frieten
• Wel en niet gemechaniseerd

32. Resultaten
4. Objecten
 Fruitverwerking
• Kleine aantallen
• Zwaartepunt 1918-1950
• Wel en niet gemechaniseerd
 Suikerbietverwerking
• Weinig bewaard
• Zwaartepunt 1880-1918
• Wel en niet gemechaniseerd

33. Resultaten
4. Objecten
 Groenteverwerking
• Weinig bewaard
• Huishoudelijke werktuigen staan onder algemene bereiding
 Visverwerking
• Weinig bewaard
• Wel in andere musea gericht op visserij
 Cacao- en rietsuikerverwerking
• Enkel in chocolademusea
• Ter illustratie

34. Resultaten
4. Objecten
 Algemene bereiding
 71% van de bezochte collecties
 Keukenapparatuur (1800-2012)
• Weinig bewaard
• Zwaartepunt 1880-1950
• Extern aangedreven
 Keukengerei (1500-2012)
• Veel bewaard
• Vooral kleine objecten
• Zwaartepunt 1918-1950
• Niet gemechaniseerd

35. Resultaten
4. Objecten
 Specifieke bereiding
 92% van de bezochte collecties
 Zoete bereiding (1500-2012)
• 70% van totaal specifieke bereiding
• Chocoladevormen, banket, speculaas en koekplanken
• Wafels, suikergoed, marsepein in mindere mate
• Zwaartepunt 1880-1918
• Niet gemechaniseerd

36. Resultaten
4. Objecten
 Zuivelbereiding (1500-1980)
• 9% van totaal specifieke bereiding
• Vooral Boter, ijs en kaas
• Zwaartepunt 1880-1950
• Niet gemechaniseerd
 Broodbereiding (1500-1980)
• 8% van totaal specifieke bereiding
• Mindere mate hosties
• Zwaartepunt 1880-1950
• Niet gemechaniseerd

37. Resultaten
4. Objecten
 Drankbereiding (1500-2012)
• 7% van totaal specifieke bereiding
• Vooral koffie, bier en sterke drank
• Limonade komt nauwelijks voor
• Zwaartepunt 1918-1950
• Gemechaniseerd
 Vleesbereiding (1500-1980)
• 4% van totaal specifieke bereiding
• Minder helft bezochte collecties aanwezig
• Zwaartepunt 1918-1950
• Wel en niet gemechaniseerd

38. Resultaten
4. Objecten
 Nabewerking
 100% van de bezochte collecties
 Detailverpakking (1800-2012)
• 94% van totaal nabewerking
• Flessen, zakken
• Zwaartepunt 1950-2012 (!)
 Bulkverpakking (1800-2012)
• Kratten, tonnen
• Zwaartepunt 1918-1980

39. Resultaten
4. Objecten
 Verpakken voor verkoop (1880-2012)
• Kleine aantallen
• Zwaartepunt 1918-1950
 Conserveren (500-2012)
• Stenen potten, manden, weckpotten, blikken dozen
• Zwaartepunt 1880-1950
 Meten en wegen (1500-2012)
• Weegschalen en meettoestellen
• Zwaartepunt 1880-1950

40. Resultaten
4. Objecten
 Distributie en verkoop
 Transport (1880-1980)
• 65% van de collecties
• Landbouwer, bakker en brouwer
• Zwaartepunt 1918-1950
 Verkoop (1800-2012)
• 60% van de collecties
• Inrichting café, kruidenier, bakker, beenhouwer
• Zwaartepunt 1918-1950

41. Resultaten
4. Objecten
 Consumptie
 100% van de bezochte collecties
 Drinkgerei (1500-2012)
• 67% van totaal consumptie
• Zwaartepunt 1918-1950 en 1980-2012
 Borden en schotels (1500-2012)
• Zwaartepunt 1918-1950
 Bestek (1500-1980)
• Zwaartepunt 1918-1980

42. Besluit
SWOT-Analyse
 Sterkten
 Dynamisch veld met relatief jonge musea
 Veel bewaard in diverse collecties
 Ook nieuwe kleine objecten krijgen plaats in collectie
 Collectiebeheerders hebben een passie
 Veelal ruime technische kennis

43. Besluit
SWOT-Analyse
 Zwaktes
 Veel bewaard, maar ook veel dezelfde voorwerpen
 Weinig voor 1900 (focus 1900 tot heden)
 Plaatsgebrek
→ Reden om geen grote machines op te nemen
 Weinig grondig geïnventariseerd, kennis zit bij
collectiebeheerder
 Historische kennis is weinig aanwezig
→ “oud”, “gaat lang mee, kan je moeilijk dateren”
 Meeste collecties fungeren autonoom en niet binnen
een netwerk

44. Besluit
SWOT-Analyse
 Kansen
 Voeding is herkenbaar voor iedereen, er is interesse in
eetgewoonten, technieken etc. “van bij ons”. Biedt een
groot draagvlak:
→ Aantrekken nieuwe vrijwilligers
→ Lokale overheden musea blijven ondersteunen
→ Interesse vanuit andere sectoren:
onderwijs, toerisme, horeca

45. Besluit
SWOT-Analyse
 Kansen
 Grote bereidheid om samen te werken en kennis te
delen
→ Inventarisatie en onderzoek (objecten historisch
kaderen)
→ Meer inzetten op publiekswerking, zoals tijdelijke
tentoonstellingen en educatieve mogelijkheden
 Grotere herkenbaarheid en versterking
→ Info bundelen op één portaalsite

46. Besluit
SWOT-Analyse
 Bedreigingen
 Afbakenen van collectie gaat gepaard
met afstoting
→ Gevaar verdwijnen
 Winddicht depot
→ Schade op lange termijn
 Gebrek (financiële) steun
→ Kleine musea moeilijk overleven

47. Besluit
SWOT-Analyse
 Bedreigingen
 Opvolging lange termijn bij
“vrijwillige” collectiebeheerders?
→ Kans op verkoop en verspreiding
collectie
→ Verlies kennis en achtergrond
objecten
 Oudere mensen en moeilijk om
jongeren aan te trekken

48. Rol CAG
Noden collectiebeheerders
 CAG kan volgens hen helpen op volgende vlakken:
 Inventariseren
 Terminologie
 Onderzoek
 Samenwerkingsverbanden
 Publieksactiviteiten
 Promotie – reclame
 Netwerken
 Oprichten van een forum
 Verwerven nieuwe (unieke) stukken
 Stimuleren overheid subsidies geven

49. Rol CAG
 CAG wil verantwoordelijkheid opnemen
 Samen met erfgoedgemeenschap
 Samenwerking en ontmoeting bevorderen
 Expertise vergroten en uitwisselen
 Thema voeding integreren basiswerking
expertisecentrum, cfr. werkvelden
 Roerend erfgoed
• Landbouwwerktuigen en meer typische voedingscollecties
• Collecties verder in kaart brengen
→ Project onderwijscollecties (2013-2014)
• Inventarisatieprojecten op stukniveau
→ Beter zicht op wat er bewaard is, cfr. Brouwersmuseum (2014)

50. Rol CAG
 Immaterieel Cultureel Erfgoed (ICE)
• Voorbije jaren aandacht voedingserfgoed
• Dossiers over Belgische Biercultuur, frietkotcultuur,
Witloofteelt…
→ Aanmoedigen sector documenteren en borgen ICE
 HetVirtueleLand.be
• Bibliografie over landbouw én voeding
• Verhalen en objecten over landbouw én voeding (beeldbank)
→ Presentatie voedingscollecties en hun expertise
→ Europees project Ambrosia

51. Rol CAG
 Educatie
• Project “Wat eten we morgen?”; educatieve pakketten
→ Inzetten op duurzame landbouw- en voedingsproductie
 Publiekswerking
• Erfgoedgemeenschap landbouw, platteland en voeding
samenbrengen en expertise uitwisseling stimuleren
→ Jaarlijkse contact- en inspiratiedag
→ Opzetten gemeenschappelijke onderzoeks- en publieksprojecten,
bv. rond WOI, ikv erfgoeddag, Week van de Smaak,…
CAG werkt hierbij graag samen met de betrokken
erfgoedgemeenschap; alle ideeën en suggesties zijn welkom!

52. www.HetVirtueleLand.be
www.cagnet.be