1. Òýíãýðèéí êîîðäèíàòûí
ñèñòåì
97-ð ñóðãóóëèéí 11à àíãèéí ñóðàã÷ :
̺íõöýöýã
Ñàðàíãóà
Ñàðàíãýðýë
̺íõçóë

2. Òýíãýðèéí êîîðäèíàòûí
ñèñòåì¿¿ä
Òýíãýðèéí ýðõñèéí áàéðëàëûã òîäîðõîéëîõûí òóëä
êîîðäèíàòûí õýä õýäýí ñèñòåì àøèãëàäàã. Ñèñòåì á¿ðä
¿íäñýí öýã áà õàâòãàéã ñîíãîí àâíà.
Õýâòýý êîîðäèíàò
Ýíý ñèñòåìä îðîéí öýãèéã ¿íäñýí öýã , õýâòýý õàâòãàéã
¿íäñýí õàâòãàé áîëãîí àâíà. ªíäºð áà àçèìóòûã ýðõñèéí
áàéðëàëûã õýâòýý êîîðäèíàòóóä ãýíý. ªíöºã õýìæèõ áàãàæààð
ýðõñèéí áàéðëàëûã øóóä õýìæèí òîäîðõîéëîõîä õýâòýý
êîîðäèíàòûã àøèãëàíà.

4. Экваторын
Õýâòýý êîîðäèíàòûí ñèñòåìä òýíãýðèéí õîíîãèéí ýðãýëòýíä
îðîëöäîãã¿é õýâòýý õàâòãàéòàé õàðüöóóëàí ýðõñèéí
координатын систем
êîîðäèíàòûã õýìæäýã òóë òýíãýðèéí õîíîãèéí ¿çýãäýõ ýðãýëò
áîëîõîä ýðõñèéí õýâòýý êîîðäèíàòóóä ººð÷ëºãääºã òóë áàéíãà
àøèãëàõ áîëîìæã¿é. Èíãýæ êîîðäèíàòóóä íü
ººð÷ëºãäºõã¿éãýýð, ýðõýñòýé õàìò ýðãýæ áàéõ ñèñòåì íü
ýêâàòîðûí êîîðäèíàòûí ñèñòåì áîëíî.
Ýíý ñèñòåì íü åðòºíöèéí òóéëûã ¿íäñýí öàã, òýíãýðèéí
ýêâàòîðûí õàâòãàéã ¿íäñýí õàâòãàé áîëãîí àâäàã.

6. Õàâðûí òýíöëèéí öàã

8. Òýíãýðèéí áºìáºëºã
Ñàíñðûí òîéðîã çàìä ( óëààí) áóé äýëõèé íü
îãòîðãóéí óóäàìä íàðûã òîéðîí ýðãýëäýæ
õóñûí ýêâàòîðûí (öýíõýð) áàéðëàëûã õóñ÷èëæ
áàéäàã ó÷ðààñ íàð õèðòäýãã¿é áàéíà.

9. Click to edit Master text styles
Second level
●
Third level
●
Fourth level
●
Fifth level

10. Украйн дахь
аналемма

11. Тайлбар:
Íарны байрлал жилийн турш өөрчлөгдөх тэр дүрсийг
аналемма гэж нэрлэдэг. Нарны энэ мэдэгдэм
шилжилт нь дэлхий түүнийг тойрон эргэж байгаагаас
болон
дэлхийн өөрийн эргэлтийн тэнхлэгийн хазайлтын өнцгөөс
болдог. Нар өөрийн аналеммынхаа хамгийн өндөр
цэгт зун хүрэх ба өвөл хамгийн доод цэгтээ хүрнэ.
Дэлхийн өөр өөр өргөргөөс хийгдсэн аналеммууд
бага зэрэг ялгаатай байх ба өдрийн өөр өөр цагт
хийгдсан аналеммууд ч мөн ялгаатай байдаг.
Энэ зураг дээрх аналемма нь 1998 оны найман
сараас 1999 оны найман сар хүртэл Украйнд авсан
нарны зургаар хийгдсэн. Фон нь 1999 оны долоон
сарын өглөө мөн газраас авсан зураг юм.

12. Тойрог зам
дээрээ байгаа
Хаббл сансрын
дуран

13. Тайлбар:
Хабблын нэрэмжит сансрын дуран нь ШУ-ний түүхэн дэх
тойрог зам дээрх хамгийн том дуран юм. Түүний 2.4 м
диаметртэй толь болон атмосферээс дээр орших
байрлал нь маш тод зураг авах боломж олгодог. Уг
телескопыг 1990 онд тойрог замд нь гаргасан. Гэвч
зургийн чанар тооцоолсноос муу байжээ. 1993 онд уг
станцид сансрын нисэгчид анх очиж оптик системийг нь
сайжруулсан. Хаббл телескопыг ашиглаж эхэлснээс хойш
одон орончид
манай ертөнцийн насыг шинээр тодорхойлох, урьд нь
мэдэгдээгүй байсан галактикуудыг олох, галактикуудын
төвд том хэмжээний хар нүхнүүд байгааг батлах, шинэ
дагуулууд олох зэрэг ШУ-ны олон нээлтүүдийг хийжээ.

14. Хейл-Боппын сүүлт
од

15. Уг фото зураг дээр сүүлд нь энэ зууны хамгийн тод сүүлт од
болох зөв бус хэлбэртэй толбо харагдаж байна. Энэ зургаар
сүүлт од хэр тод байхыг хэлэх аргагүй юм. Хейл-Боппын сүүлт
од гэж нээсэн хүмүүсийнхээ нэрлэгдсэн энэ сүүлт од нарнаас
холуур өнгөрөх тул энгийн нүдээр ч харж болно гэж үзэж
байгаа. Уг зургийг түүнийг нээснээс хоёр өдрийн дараа буюу
1995 оны долоон сарын 25-нд авсан байна. Телескопын
тусламжгүйгээр харж болох сүүлт од арван жилд нэг л
тохиолддог. Том толгой, урт сүүлтэй сүүлт од олон ард түмний
дунд муу явдлыг зөгнөдөг гэж тооцогдно. Сүүлт од хэдэн
секундын дотор харваж өнгөрдөггүй ба шөнө болгон байрлал,
бүтцээ өөрчлөн харагддаг.

16. Холимог А
центавр

17. Тэнгэрийн энэ тод зургийн төвд А центавр хуучин
шар одод, шинэ цэнхэр одод болон харанхуй
тоосон үүлний холимог байдлаар харагдаж байна.
Энэ пекуляр эллипс галактик нь хоёр энгийн
галактикийн мөргөлдөөний үр дүнд үүссэн нь
илэрхий. Мөргөлдөөний дараа үлдсэн бодис нь А
центаврын төвд орших миллиард Нарны жинтэй
хар нүх рүү тасралтгүй унаж байна. А центавр
болон бусад идэвхтэй галактикуудын гаргадаг
радио, рентген болон гамма туяанууд нь төвдөө
хар нүхтэй механизмын ачаар гаргадаг энергээс
болж байж магадгүй. Идэвхтэй галактик А центавр
нь бидэнд харьцангуй ойрхон буюу 10 сая
гэрлийн жилийн зайд байрлах ба одон орончид
түүнийг хангалттай сайн судалсан.

18. M83 спираль
галактик: Өмнөд
эргүүлэг

19. Òàéëáàð
М83 нь тэнгэр дэх хамгийн тод, ойрхон спираль галактикуудын нэг
юм. Гидрагийн оддын дунд дурангаар харж болох уг галактикийг
спираль гарнаас нь болж Өмнөд эргүүлэг гэж нэрлэдэг. 250 жилийн
өмнө анх нээгдсэн боловч нэлээн сүүлд M83 нь ойр орших хийн үүл
биш манай Сүүн замын адил зурвастай спираль галактик болохыг нь
тогтоожээ. Энэ зурагт үзүүлсэн M83 нь А Центавр, NGC 5253-ийг
багтаасан галактикийн бүлгийн гишүүн бөгөөд энэ бүлэг нь 15 сая
гэрлийн жилийн алсад оршино. М83 дотор хэд хэдэн хэт шинэ
одны дэлбэрэлт болсон. Мөн М83-ын цөмийг тойрсон хос цагираг
олдсон нь эрдэмтдийн сонирхлыг маш их татаж байгаа.

20. Горизонтал систем буюу Хэвтээ чиглэлийн координатын
системд:
azimuth - Азимут
altitude - Өндөр
zenith - Оройн Цэг
equinox -Огтлолцол (дээд ба доод)
sidereal time - Одны Цаг
transit - Дайрч Өнгөрөх
culmination - Орой Хадалт
ephemeris - Эрхсийн байршилын Тооцоо
mean sun - Дундаж Нар
parallax - Паралакс - Шилжилтийн Өнцөг
aberration - Абераци
nutation - Нутац
precession - Прецес
libration - Либраци
saros - Сарос

21. Экваторын Координатын Систем:
right ascension - Цэх Мандал
declination - Хэлбийлт
hour angle - Цагийн Өнцөг
Дээрх жагсаалтанд зарим үгсүүдэд монгол нэр байхгүй шууд
хэрэглэдэг байх гэж бодож байна. Тайлбарын хувьд бол,
жишээ нь
nutation - НУТАЦ
aberration - АБЕРАЦ
Нутац,
Хатуу биеийн хөдөлгөөн 3 өнцгөөр тодорхойлогдоно
(Эйлерийн өнцөг (φ,ψ,θ)).
1.Хувийн эргэлтийн өнцөг φ=φ(t), 0<=φ<=2π
2.Прецесийн өнцөг ψ=ψ(t), 0<=φ<=2π
3.Нутацын өнцөг θ=θ(t), 0<=θ<=π

22. Эндээс нутац гэдгийг ингэж тайлбарлаж болох юм. Эргэлтийн
тэнхлэг дээрх хийх жигд бус тойрог хөдөлгөөн.

23. Сансар огторгуйн
тайлагдашгvй 10
vзэгдэл 1-р байр: Сансрын дайралт
Хvчтэй нь доройгоо дийлдэг хорвоогийн жам сансар
огторгуйд ч vйлчилдэг нь гайхалтай. Зах хязгааргvй, тvнэр
харанхуйн ертєнцєд том биетvvд нь арай жижиг, арай сул
дорой нэгнийгээ “идэж”, эвдэж, єєртєє шингээдэг байна.
Энэхvv vзэгдлийг сансрын дайралт буюу харгислал гэж
нэрлэдэг ажээ. Жишээлбэл, Сvvн Замын хажууханд орших
Андромед нь ойр орчмынхоо жижиг биетvvдийг єєртєє
нэгтгэн “идсээр” байдаг юм. Одоо Андромедийн дотор
талд, тvvнд идэгдсэн vй олон жижиг однууд оршдог
байна. Харин доорхи зурагт, 3 тэрбум жилийн дараа,
манай гариг Андромедтэй хэрхэн нэгдэхийг харуулсан
байгаа.

25. 2-р байр: Квазар
Энэхvv квазар гэгч зvйлийг дэлхийгээс одон орон судлалын
дурангаар ажиглах боломжтой байдаг. Хэдэн тэрбум жилийн
тэртээх, бvдэгхэн цагт, Дэлхий маань анх vvсэхээсээ ємнє
иймэрхvv бvтэц, vзэмжтэй байсан гэж эрдэмтэд таамагладаг
билээ. Квазар нь зуу зуун галагтикийг нийлvvлсэнээс ч их
энерги ялгаруулдаг юм байна. Зарим судлаачид, квазарыг,
єєр хоорондоо хамааралгvй галактикуудын дундах хар нvх
хэмээн vзэх нь ч бий.
1979 онд авсан доорхи зурагт 3C 273 квазарыг харуулсан
байна.

27. 3-р байр:
Харанхуйн биет
Нvдэнд vзэгдэж, гарт баригдах нь битгий хэл, орчин vеийн
технологийн дэвшлээр ч олж тогтоох аргагvй, биетvvдийн нэгдэл
огторгуйд оршдог гэж мэргэжилтнvvд таамагладаг. Одон орон
судлалын vеэр vзэгддэг тааварлашгvй, сонин vзэгдэл болох
биесvvд бие биенрvvгээ таталцахыг харанхуйн vл vзэгдэх
биетээс хамаардаг гэж итгэдэг байна. Иймэрхvv биет болон
материйн нэгдэлийг бие болгодог харанхуйн биет нь vл vзэгдэх
хар нvхнvvдээс авахуулаад хєнгєн нейтрон зэргээс бvрддэг гэж
vздэг ажээ. Харин зарим эрдэмтэд харанхуйн биетийг огт
байдаггvй гэж vзэхээс гадна, огторгуйн биетvvд хоорондоо
таталцахад соронзон хууль нєлєєлдєг гэжээ.
Доорхи зурагт харанхуйн биетийг тєсєєлєн дvрсэлсэн байна.

29. 4.Таталцлын
давалгаа
Орон зай- цаг хугацааны гажуудал єєрчлєлтийг Таталцлын
давалгаа гэдэг билээ. Энэхvv vзэгдлийг А. Эйнштэйн
єєрийн харьцангуйн ерєнхий онолоороо урьдчилсан
таамагласан байдаг. Харин энэхvv vзэгдэл нь гэрлийн
хурдтай єрнєдєг учраас, LIGO, LISA мэтийн хамгийн дээд
чанарын хамгийн шилдэг лазерийн тусгай аппаратаар ч
тогтоон ажиглаж болдоггvй агаад, зєвхєн сансрын тусгай
vзэгдлийн vед vvссэн таталцлын давалгааг л буулгаж
чаддаг байна. Жишээлбэл доорхи зурагт буй, хоёр хар
нvх мєргєлдєхєд vvссэн таталцлын давалгааг арай гэж
хальсанд буулгаж дєнгєснийг та харж байна.

31. 5-р байр: Вакууман
энерги
Сансар огторгуйн вакуум орон зай хvртэл хоосон биш гэдгийг
хэдийнэ тогтоожээ. Од хоорондын тvнэр харанхуй орон зайд
хvртэл хагас атомон бvтэцтэй, виртуал хэлтэрхийнvvдээр дvvрэн
байдаг бєгєєд зогсоо зайгvй мєхєж, ахин бие болсоор байдаг
гэдгийг квантын физикээр нотолсон байна. Энэхvv сансрын
vлэмж бичил хэлтэрхийнvvд нь огторгуйн хоосон зай, булан бvрт
vй олноороо оршиж, таталцлын эсрэг энерги ялгаруулан, сансар
огторгуйг хєдлєхєд хvргэдэг байна. Хэдийгээр сансар огторгуй
хаашаа, яах гэж хєдлєєд байдгийг хэн ч мэдэхгvй ч, тvvнийг
алгуурхан шилжvvлдэг хvчин зvйл болох вакуум энерги гээч юм
оршдог нь vнэн юм. Зурагт огторгуйн орон зайг vзvvлжээ.

33. 6-р байр: Бичил
хар нvхнvvд
Орчин vеийн эрдэмтэд “Том тэсрэлт”-ийн шалтгааныг
тайлбарлаад зогсохгvй, орчлонт ертєнц маань єчvvхэн
атомны цємийн хэмжээтэй бичил хар нvхнvvдээр дvvрэн
байдаг гэж таамаглажээ. Энэхvv таамаглал vнэн байх
магадлал тун єндєр байгаа юм байна. Энэ бичил хар
нvхнvvд нь огторгуйн асар том хар нvнvvздээс огт єєр
vйлчлэл vзvvлдэг агаад, 5 дахь хэмжигдэхvvнтэй ямар
нэгэн нууц сэжмээр холбоотой байдаг тул цаг хугацаа,
орон зайд нєлєєлєх чадвартай ажээ.
За ингээд нэгэн одон оронч, зураачийн тєсєєлєн
дvрсэлсэн бичил хар нvхний зургийг та бvхэн харж байна.

35. 7-р байр: Нейтрино
Нейтрино гэдэг нь ямар ч жин, массгvй энгийн нейтраль
хэлтэрхийнvvд юм. Энэхvv хэлтэрхийнvvд нь нейтраль бvтэцтэй
боловч, хэдэн сая километр ч vргtлжлэх хатуу биетийг нэвтлэх
чадвартай юм байна. Магадгvй, єглєєхєн таны идсэн
хачирхалтай талхан дундуур ч нейтрино нэвтлэн гарсан байх
магадлалтай гэсэн vг юм. Нейтрино нь “эрvvл” одны цємийн
галанд болон, мєхєж байгаа одны тэсрэлтэнд бие болдог
байна. Далай тэнгисийн гvнд юмуу мєсєн дунд суулгасан
аварга том хэмжээтэй нейтро-илрvvлэгч тєхєєрємжийн
тусламжтайгаар тvvнийг харж болдог ажээ.
Зурагт Нейтрино-гийн загварыг харуулсан байна.

37. 8-р байр: Харь
гаригууд
Нарны аймгаас гадуур оршдог гаригуудыг харь гариг гэнэ. 1990-
ээд оны эхээр, ямар нэгэн идэвхитэй одны аймагт
харъяалагддаггvй гариг гэж vгvй гэж vздэг байсан. Гэтэл 2006
оны 6-р сарын байдлаар идэвхитэй одны орчимд биш, єєрєє
бие даан оршдог 190 гаригийг олж илрvvлсэн байна. Энэхvv
биеэ даасан тэнэмэл гаригуудын хэмжээ нь томоохон од шигээс
авахуулаад, диаметр, дулаанаараа нарны гуравны нэгтэй тэнцэх
хэмжээний сэрvvн одой одыг тойрон орбит vvсгэдэг бичил гариг
хvртлээ янз бvр байдаг ажээ. Ямар ч л гэсэн, хvн амьтан
амьдрах бололцоотой хоёр дахь дэлхийг бид єнєєг хvртэл
олоогvй байгаа ч, техник технологи хурдацтай хєгжиж буй энэ
vед, эх дэлхийг маань орлох гаригийг бид тун удахгvй олох биз
ээ.
Харин доорхи зурагт, дэлхийтэй тєстэй харь гаригийг т єсєєлєн
дvрсэлсэн байна

39. 9-р байр: Сансрын
цацраг идэвхит дvрс
Сансрын цацраг идэвхит дvрс (CMB-Cosmic Microwave
Background) -ийг єнгєрсєн зууны 60-аад оны vед бvх эд
юмсаас цацардаг сул радио долгион гэдгээр нь хvн
тєрєлхтєнд мэддэг болжээ. Энэхvv vзэгдлийг мєн манай
гаригийг vvсгэх шалтгаан болсон сансрын асар хvчтэй
дэлбэрэлтийн vр дvнд бие болсон гэж vздэг. Дэлхий
дэлбэрэлтийн vр дvнд бие болсон гэдгийг нотлох хамгийн
оновчтой баталгаа нь энэ CMB дvрс юм. CMB нь -270
градусын тогтмол хэмтэй байдаг гэдгийг тогтоожээ.
Нvдэнд vзэгдэх орчлонт ертєнцийн дулааны дvрслэлийг та
доорхи зургаас харж болно.

41. Хамгийн сvvлийн 10-
р байранд:
Антиматери буюу
с єр єг биет
Сайны замд саар нь садаа болдгийн жамаар, эгэл
ертєнцийн бичил биетvvд буй газар сансрын сєрєг
материуд хэзээд оршдог байна. Жишээлбэл бид
бvгдийн хамгийн сайн мэдэх сєрєг цэнэгтэй
электрон бvрт тохирсон эерэг цэнэгтэй позитрон гэж
байдаг билээ. Сєрєг цэнэгтэй хоёр биет
мєргєлдєхдєє єєрсдийнхєє нийлбэр масс бvхий
цэвэр энерги ялгаруулж, Эйнштэйний E=mc2
томъёоны дагуу нэгддэг ажээ. Сансар судлаачдын
таамаглаж буйгаар, ирээдvйн сансрын хєлгvvд сєрєг
биетээс бvтсэн тvлш бvхий хєдєлгvvрээр ажиллах юм
байна.