1. ¿íý 400¥ 2008/2 ñàð ¹2 (20)Ç¿ðõ ñýòãýëèéí ñàëîí
Õýâëýõ ¿íý íýìýãäýæ áàéãààòàé õîëáîãäîí
Çàõèàëãûí ¿íý 1500ò áîëíî
3 ñàðààñ 2-ð óëèðëûí
çàõèàëãà ÿâàãäàíà
Óëààíáààтàð øóóäàí 317027, 317498
Èõ ìîíãîë øóóäàí 333333, 351987
с
а
р
т
у
т
а
м
Àìüäàð÷ áóé òà ÿðóó ñýòãýâýë
Àìüäðàë ººðºº ÿðóó ñàéõàí
Äàëä íóóöàä
íýâòðýõ¿é
ÁÈÄÝÍÄ ÞÓ
ÕÝÐÝÃÒÝÉ ÂÝ?
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍ
ÁÀ ǪÃͪË
ÓÕÀÀÐËÛÍ ÀÂÀÐÃÀ
Óóðëàõàà ºìíºº áàðèëã¿é
Óõààðàõàà ºìíºº áàðüöãààÿ!
Óëñûí àâàðãà áîëîõã¿é ÷
Óõààðëûí àâàðãà áîëöãîî¸!

2. 2008/2 (20)
ØÈíæëýõ óõààíÛ øèì
“ßðóó ñýòãýã÷” êëóáûí
èäýâõèòýí ãèø¿¿ä
* С.Сувд- “Яруу сэтгэгч” сонинг дэмжигч,
Увс.Улаангом сумын “Шинэ ирээдїй”
цогцолборын сайн дурын клубын тэргїїн,
сурагч- 99450962, suvd.sainjargal@yahoo.com
* Р.Нямдаваа- “Атланта” сургуулийн сурагч
* Э.Энхчимэг- ХТКоллежийн оюутан
* Б.Наранжаргал ХААИС-ийн оюутан
* Х.Номинзол “Ач” АУДС-ийн оюутан
* Увс.Улаангом. “Шинэ ирээдїй”
цогцолборын “Яруу сэтгэгч” клуб
* Ховд ИС “УТГА ЗОХИОЛЫН НЭГДЭЛ”
* ИЗИС Оюутны ЭШ-ий хїрээлэн
* Tesseract клуб
Ýðõëýã÷ Æ . Ë ó â ñ à í ä î ð æ 9 9 2 7 8 1 7 4
Ðåäàêòîð Æ.Áýãçñ¿ðýí 99861326
Ìåíåæåð Î . Á ó ë ã à í õ à í ã à é 9 9 1 4 1 3 5 6
Á.Àëòàíãýðýë 88610610
Ë . Ç î ë ç à ÿ à 8 8 0 8 6 1 0 0
À . Ï ¿ ð ý â æ à ð ã à ë 8 8 6 7 0 0 2 7
Äèçàéíåð Í.Àìàðáàÿð 99264929
“ßðóó ñýòãýã÷” êëóáûí õ¿íäýò ãèø¿¿ä
Ï.Íàðàíõ¿¿, À.ªëçèéñàéõàí, Á.Áýëã¿òýé,
Ä.Öýðýíáàò, Ý.Îäáàÿð, Ñ.Áàòñóóðü, Æ.Õîðëîî
Ö-øóóäàí: luka_itgel@yahoo.com
Ö-õóóäàñ: http://www.acic.edu.mn/yaruusetgegch
Õàÿã: Ä.Íàöàãäîðæèéí íýðýìæèò Óëààíáààòàð
õîòûí òºâ íîìûí ñàí 8 òîîò,Ѻ¿ëèéí ãóäàìæ-7,ÓÁ 28
ÍÎÌÛÍ ÑÀÍ ÁÀ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÉÍ ÕÎËÁÎÎ
ýðõëýí ׺뺺ò õýâëýë ÑÕY-ä õýâëýâ
Óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð 1536, Èíäåêñ 11536, ISSN 1995-0004
Ñîíèíû íýðèéã äóðüäàí íèéòýä ò¿ãýýõèéã çºâøººðíº
Энэ огторгуй гэдэг їг чинь “огт”, “оргїй”
гэсэн 2 їгнээс бїтсэн байгаа юм. Харин
оргїй гэдэг чинь унтах оргїй, тодорхой
оршин байх газаргїй, олдохгїй,
баригдахгїй, їзэгдэхгїй, харагдахгїй,
єєрєєр хэлбэл ерєєс тодорхойгїй
гэсэн їг л дээ. Тэгэхээр манай гарчиг
маань “ер нь тодорхойгїй” гэдэг їгтэй
эквивэлент болж байх шив. “Space”
гэдэг энэ англи їгийг монголоор
ийнхїї орчуулах тэр їед їнэхээр
сансар огторгуй тов тодорхойгїй, мэв
мэдэгдэхгїй байж л дээ. Хїн тєрлєхтєн
тєрж єссєн эх дэлхийгээсээ эхлэн
судалсаар єнєєдєр огторгуйн 10-н
ард 26-н тэгтэй тэнцэх км-н радиус
доторхыг судалж байна.
Ийм болтлоо хєгжихдєє энэ хїн
тєрлєхтєн эрдэмтэдийнхээ шатаахыг
нь шатааж, шагнахыг нь шагнаж, нэг
їгээр хэлбэл их л гарзтай их л тойруу
замаар тєєрч байж хїрсэн юм. Уул нь
шулуун зам байдаг л даа.
Эхлээд дэлхийгээ энгийн л
нэг гариг гэж мэдэв. Гариг гэж:
єєрєєсєє дулаан ялгаруулдаг
єєртэй нь харьцуулахад асар
их масстай нар мэт оддыг,
татах хїчны нєлєєгєєр тойрон
эргэж байдаг энгийн л нэг
сансарын обьект гэдгийг та
мэдэх байх. Чухам тэр л їеэс
дэлхийтэй ижил єєр олон
гариг байдаг гэсэн ойлголт
гарч ирсэн бєгєєд тїїнтэй
хамт мєн “харь гаригийнхан”
гэсэн ойлголт тєрсєн. Удалгїй
нарыг тойрсон есєн гариг
болох Буд, Сугар, Дэлхий,
Ангараг, Бархасбадь, Санчир,
Тэнгэр ван, Далай ван,
Дэлхий ванг нээсэн боловч хамгийн
харамсалтай нь энэ 9 дээр та биднээс
єєр оюун ухаантанууд илэрсэнгїй. Энэ
9-н 7-г нь нїдээрээ, 1-г нь їзгээрээ,
їлдсэн 1 нь хїрэлцэх мэдэрхїйгээрээ
нээж. Ойлгоогїй бол 7-г нь дурандаж,
1-г нь томьёгоор бодож нээж. Аа 1 нь
та бидний тєрєєд биеийнхээ аль нэг
хэсэгээр унадаг дэлхий л дээ.
За тэгээд гаригаас жижгийг нь эрхэс
гэдэг ба тэдгээрээс хамгийн ойрхон
нь сар. 384000 км радиустай тойргоор
чамайг тойрдог ба тїїн дээр очьё гэвэл
микронд суугаад 100 км/ц хурдтай
онхолдчихгїйхэн шиг давхивал хагас
жил явна.
Гэрлийн хурд гэж нэг ойлголт бий.
Вакум гэх нэн сийрэг орчинд чи гар
чийдэн асаавал 1 сек-д 300000 км
цаадах зїйлийг гэрэлтїїлнэ. Энэхїї
гэрэл тарах хурдыг “гэрлийн хурд”
гэх бєгєєд їїнээс илїї хурд єнєєгийн
шинжлэх ухаанд байхгїй гэж їздэг.
Товчоор хэлбэл мэдээлэл тарах дээд
хурд бол гэрлийн хурд юм. Тэгэхээр
энэ хурдаар явбал чи саран дээр 1
сек-ийн дараа л хїрэх нь.
Єнєєгийн шинжлэх ухаан саран дээр
буугаад ханахгїй Ангараг дээр хот
байгуулахаар чичэрч байна. Товчоор
хэлбэл хїн тєрєлхтєн дэлхий дээрээ
багтаж шингэж, хонож єнжих газаргїй
болж байна гэсэн їг. Їїнээс л болж
дайн дэгддэг. Тїїнээсээ болоод л
хєгжил удааширдаг. Їїнийгээ эртхэн
ухаарчихсан бол єдийд Нар хийгээд
сууж байхгїй юу.
Зарим нэг хїмїїсийн нар хиртэхийг
бурхан тэнгэрийн хилэгнэл гэж
ойлгодогоос бусад нь тэр нэг нар
гэдэг одны тухай овоо зєв ойлголттой
байдаг ч юм шиг. Халуун цємийн
гинжин урвал тасралтгїй явагдаж
байдаг химийн хэсэг элементийн их
хэмжээний бєєгнєрєл гэж шинжлэх
ухаан нарыг тодорхойлдог. Асар
богинохон хугацааны эгшинд асар их
энерги тасралтгїй ялгарсанаар нар
шар харагдаж, бид тїїнд нь гэдсээ илж
гадаа хэвтдэг. Бидний мэдэх Атомын
цахилгаан станц, Цємийн бємбєг тэнд
хэдэн саяаараа ажиллаж тэсэрч байгаа
гээд л ойлгочих. Мэдээж тэнд їйлдвэр
ажиллаж байгаа болохоор материал,
тїїхий эд нь дуусах нь ойлгомжтой.
Нарыг дэлхийтэй харьцуулахад: шар
будааны хажууд боулийнгийн шаариг
тависантай ижил. Тэгэхээр нарны
материал дуусна гэж санаа зовоод,
саваад алга болж болохгїй. Чиний
їр хїїхэд байтугай биднээс хамгийн
ахмад Дэлхийн ч нас хїрэхгїй. Нар
100-д сая жилийн настай. Тэгээд хар
нїх болно.
Оддыг хїнтэй харьцуулбал нар цэл
залуу насныхаа гал дєлєєр шатаж
яваа залуухаан од.
Нарны энэ их илч гэрэл ємнє хэлсэн
гэрлийн хурдаараа л тарна. Тэгэхээр
наран дээр нэг дэлбэрэлт боллоо
гэхэд 8-н минутын дараа л бидэнд
илч нь ирнэ. Тасралтгїй дэлбэрэлт
см/кв бїр дээр нь болж байдаг тул
нaрны илчнїїдийн хоорондох ялгааг
бид мэдрэхгїй. Яг л киноны кадруудыг
бид салгаж хардаггїй шиг. 8-н минутын
дараа л бид нарны мэдээллийг хїлээн
авна гэж хэлсэнийг ухаж тєнхєж
ойлгоё. Єнєєгийн бидний харж байгаа
нар хуурмаг. Учир нь 7-н минутын ємнє
шатаад дуусчихсан байвал яах уу?
Энэ л сэтгэхїй дээрээс тоглон нар
хиртэхийг тэнгэрийн хилэгнэл гэж
шашинч їзлээр тайлбарлаж ард
тїмний тархийг угааж байсан. Эсвэл
16-н дагуултай Бархасбадийн бурхан
тэнгэр нь уурандаа дэлбэрч байдаг
болж байна уу. Їнэн хэрэгтээ нарны
наагуур сар орох магадлал геометр
талаас нь аваад їзвэл єндєр. Тэгээд
л сар байн байн сахилгагїйтэж, эмээ
байн байн тємпєнгєє балбана.
Х а р и н С а р Н а р Д э л х и й 3
хєдєлгєєнийхєє явцад нэг шулуунд
орохдоо дэлхий нь дундаа байвал сар
хиртэнэ. Дэлхийн сїїдэр саран дээр
бууж байна л гэсэн їг.
Биднээс арай гадуур тойрдог
болохоороо Ангарагийн хувьд цаг
хугацааны хэмжїїр єєр. Тэдний жил,
сар, єдєр нь эргэлтийнхээ хурднаас
хамаараад дэлхийнхээс тэс ондоо.
Шєнє унтаад сэрэхэд шєнє л байна.
Бусад гариг ч ялгаагїй хєгжилтэй.
Хэтрїїлээд хэлчихэд єдєр болгон
шинэ жил ч хийж магадгїй. Зарим дээр
нь бїїр зун їзэлгїй нас барна. Юун
азаар хоногийн 24 цагтай, жилийн 365
хоногтой дэлхий дээр би тєрсийн.
Затэгээдэнэхэдэнгариг,нарсараабид
нарны систем гэчихнэ. Энэ дотор бас
хэдэн эрхэсїїд орно. Тэр нь гаригаас
жижиг бєгєєд харьцангуй хурдтайгаар
системээр зугаалж байдаг.
Зугаалга хадуурч дэлхийн
агаар мандалд орж ирэх нь
цєєнгїй. Сїїлт одны учир
ийм л хадуурсан зугаалагчид
юм. Олноороо хадуурхаараа
бїр гайхалтай харагдана.
Їнэндээ би хараагїй ч киног
нь їзсэн л дээ. Чи ч мэдэх л
байх “Солирын бороо” гэж.
О г т о р г у й н б и е т ї ї д э э с
амьдралд ойрхон нь эд.
Жаахан холдоод їзье.
Галактик гэж нэг ойлголт бий.
Олон од нийлээд нэг галактик
болно. Хэмжээний тухай
ярихад асар их. Гэрлийн
хурдаар явдаг пуужин
хийчихлээ. За яахав чамайг аваад
хамт нисийл дээ. 1 сек-н дараа саран
дээр, цаашлаад 8-н минутын дараа
наран дээр, бїр цаашлаад 5 цагийн
дараа Дэлхий ван дээр очно. Аж
амьдралаа мартаад тэтгэвэрт гарах
насандаа очитлоо цаашаа нислээ
гэхэд манай галактикийн дєнгєж 2
саяны нэгийг туулах болно. Єєрєєр
хэлбэл хїн тєрєлхтєн 20 сая жилийн
ємнє сармагчин байхдаа ниссэн бол
одоо галактикийнхаа захад хїрэх
замынхаа талд нь ч ороогїй явна.
Манай галактик шиг 100 тэрбум орчим
галактик бий. Тэдний хооронд асар их
уудам орон зай бий. Тэгэхээр бидний
асар холын Америк гэж яридаг яриа
шившиг болж байна даа.
Гишїїн Чингис
Олон зєгнєлт кинонд бид олон тєрлийн сонин хачин зїйл їзсэн билээ. Цаг
хугацааны машин, нисдэг машин, Робот гэх мэт. Харин энэ бїхнээс аль
нь їнэн аль нь орчин їед хийх боломжтой вэ гэдгийг энд тайлбарлая.
Цаг хугацааны машин:
Їїнийг бид олон кинонд їзсэн. Харин энэ боломжтой юу? Энэ томъёоны
хувьд 100% боломжтой ба бид аль хэдийн анхны єнгєрсєнєєс ирсэн цаг
хугацаагаар аялагчтай. Эйнштэйний 1905 онд бичсэн харьцангуй онол цаг
хугацаагаар аялах боломжтой гэдгийг харуулсан. Эйнштэйний харьцангуй
онол “хэрвээ хїн хурдан явах юм бол тэр хїний хувьд цаг удааширдаг”
гэж хэлсэн. Бид энэ онолыг туршиж їзэхдээ маш нарийн цагийг хурдан
онгоцонд тавиад олон цагийн турш нисгэж їзэхэд тэр цаг дэлхийн цагаас
удааширсан байснийг їзсэн ба тэр онгоцны нисгэгч дэлхийн анхны цаг
хугацаагаар аялагч болсон.
Єєр одруу очих:
Єєр одруу очиход 2 саад байдаг. Нэг нь од маш хол. Манай нарнаас
хамгийн ойр од очтол орчин їеийн сансарын хєлгєєр хэдэн мянган жил
явах болно. Иймд бидэнд хурдан хєлєг хэрэгтэй болно. Эйнштэйний
онолоор бол бид гэрлийн хурдтай дєхєж нисвэл хєлєг доторх хїний цаг
удааширдаг. Жишээ нь сансарын нисгэгч нэгэн одруу гэрлийн хурдын
99%-тай тэнцэх хурдтай 10 жил нисээд 10 жил буцаж яваад ирвэл дэлхий
дээр 450 жил болсон байх болно. Тэгэхээр эндээс 2 дахь асуудал гарч
ирнэ. Єєр одруу хурдан нисээд ирхэд дэлхий дээр маш их цаг єнгєрнє.
Энэ асуудлуудыг аргалахын тулд wormhole гэгчийг їїсгэж болно. Энэ
нь ертєнцийн гадаргууг нуглаж хооронд нь жижиг гарц їїсгэхийг хэлнэ.
Т о м ъ ё о н ы
х у в ь д б и й
б о л г о х
боломжтой ба
цаг хугацаанд
н є л є є
ї з ї ї л э х г ї й
хурдан єєр
г а з а р о ч и ж
болно.
Телепорт:
Нэг газраас
алга болж єєр
газарбиеболох
т е х н о л о г и .
Онолын хувьд
б о л о м ж г ї й .
Гэхдээ онолыг
аргалах боломжтой ба анхны телепортын туршилтууд амжилттай болсон.
Бид фотоныг хиймлээр бие болгож чадна.
Робот:
Хїн шиг хєдєлдєг, яридаг робот орчин їед хийх боломжгїй. Учир нь
хїний тархийг компьютерийн хэлд хєрвїїлэх боломжгїй. Бид хїний
энгийн їйлдэлийг дууриаж компьютерийг програмчилж болно. Хамгийн
том асуудал нь компьютерийн програмчилалд байгаа. Бид гїйдэг, суудаг,
єєрийгєє дахин бие болгодог роботууд хийж чадна.
Хїн роботууд:
Орчин їеийн технологийг ашиглаж хїн роботыг бие болгож болно. Ганц
хэрэгтэй зїйл нь тархи. Тархи зєв ажиллаж байвал бусад бїх юмыг
хиймлээр хийж болно.
Нисдэг машинууд:
Нисдэг машин ашиглахад бидэнд маш их тїлш хэрэгтэй болно. Аль
эсвэл татах хїчийн эсрэг хїч (anti-gravity) бие болгож болно. Ийм хїчийг
лаборторийн нєхцєлд маш хїчтэй цахилгаан соронзоор бие болгодог.
Энэ технологийг ашиглаж нисдэг машин хийх боломжтой.
Компьютерийн шилэн дэлгэц:
Зарим кинонд шилээр хийсэн компьютерийн дэлгэц гардаг. Орчин
їед їїнийг хийх боломжтой. Германы нэгэн тєв тодорхой хэмжээний
цахилгаан єгєхєд єнгєє єєрчилдєг нэгэн хуванцар бие болгосон.
Їїнийг їйлдвэрлэхэд маш їнэтэй учир хэргэлэгчийн гарт очих
хараахан боломжгїй.
Гишїїн Hans буюу Тэмїгэ
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍ
ÁÀ ǪÃͪË
ÎÃÒÎÐÃÓÉÃÀÀÐ ÀßËÀÕ ÓÓ
Tesseract êëóá www.tesseract.mn
ßðóó’Ñ
ÎÞÓÍËÀà ÒÎÃËÎÎÌÛÍ YÉË×ÈËÃÝÝ
Òîãëîíî îþóí òýëíý, òºâëºðëèéí äàñãàë áîëíî.
Çààëãàíà óõàæ îéëãîíî, áàãààð àæèëëàõûí ýõëýë áîëíî.
Óðàëäàíà õóðäàí ñýòãýíý, áèåý ýçýìäýõ äàñãàë áîëíî.
Õóäàëäàíà îþóíû õºðºí㺠îðóóëàëò õèéíý.
Òîãëóóëàõ ¿íý: 100¥
Òîãëîîìíû ¿íý: 200-2000¥
13 òºðëèéí òîãëîîìòîé áàãö-10000¥
Ìàãàäã¿é çàðèì õ¿ì¿¿ñ “òîãëîîì áîë öàã ¿ðñýí ç¿éë” ãýæ õýëæ ìàãàäã¿é.
Õàðèí òýãæ ÿðüäàã õ¿ì¿¿ñ òàìõè òàòàí ìóíõàã áîäîëä àâòàí ñóóõäàà õýäèé
õýð öàã ºíãºð÷ áàéãààã áîääîãã¿é íü äààí÷ õàðàìñàëòàé!
Ò Î Ã Ë Î Í Ã Î Î ÕªÃÆÈÖêªÅ!
”Øóâóóä íèñýæ ¿ë õ¿ðýõ ãàçàð áè òýì¿¿ëíý. Òýíãýð ìóóäàæ øóóðãà äýãäñýí ÷ áè ¿ë ãàéõíà” Î.Áóëãàíõàíãàé

3. 2008/2 (20)
SSðóó ñàéõàí
ÈÍÃÝÆ ÀÌÜÄÀÐ
“Àìüäðàëûíõàà òóðøèä õèéæ áàéãàà
ç¿éëýý áàéíãà ººëºí ÷àìëàæ áàéäàã
õ¿íèéã áè ìýäíý. Ãýâ÷ èíãýñíýý𠺺ðºº
õºãæèõ áîëîìæîî àëääàã”
×àðëåñ Ì.Øâàá
Öþðèõýýñ Öèíöèíàò õ¿ðýõ íèñëýã áèò¿¿
çàõèàëãàòàé áàéëàà. Áèä íèñýõýýð
ñóóäëàà ýçëýõ òýð ¿åä Íèööàä áàéäàã àâèà
êîìïàíèàñ áèäýíä ºãñºí òèéçýí äýõ ñóóäàë
ººð ýãíýý áàéòóãàé îíãîöíû õî¸ð ìóõàðò
áàéñíûã ìýäñýí þì. Àíõ óäàà æèðýìñëýýä
15 äîëîî õîíîæ áàéãàà ýõíýðòýý
òàéëáàðëàâ÷ íàäààñ òóñäàà 9 öàã íèñýõ íü
àñóóäàë áîëæ áàéãààã áè ìýäýðñýí þì.
Æèðýìñýí ýõíýðòýé àìüäðàõ òóðøëàãàã¿é
õ¿ì¿¿ñò æèðèéí ýìýãòýéãýýñ æèðýìñýí
ýìýãòýé õ¿íèé ñýòãýëèéí õºäëºë íü àðàâ
äàõèí èë¿¿ áàéäãèéã õýëýõ õýðýãòýé.
Æèðèéí ¿åäýý ìèíèé ýõíýð òèéì áóõèìäóó
áèø ÷ 15 äîëîî õîíîãèéí òóðø æèðýìñýí
áàéãàà íü ò¿¿íèé óóðûã áàäðààñàí þì. Áè
ººðèéíõººàìüäðàëáîëîíáóñàäçîð÷èã÷äûí
àþóëã¿é áàéäàëä ñàíàà çîâæ áàéëàà.
Èéì òîõèîëäîëä áóñàä õ¿ì¿¿ñ ÿàõ
áàéñàí áè ò¿¿íèéã ë õèéëýý. Õîíãîð
ìèíü ñóóãààä õ¿ëýýæ áàé, áè á¿ãäèéã
çîõèöóóëúÿ ãýýä ñóóæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí ýãíýýã
äàâàí ä¿¿ëýõ øàõàì ÿâæ áàéæ áèçíåñ
àíãèëàë ðóó î÷èæ îíãîöíû ¿éë÷ëýã÷ýýñ
ºâäºã ñºõðºõ øàõàì òóñëàõûã ãóéëàà.
Äàðàà íü áîëñîí ¿éë ÿâäàë íàìàéã
ãàéõøðóóëëàà. ªíãºðºã÷ 22 ñàðûí òóðø
100 ãàðóé íèñëýã õèéñýí ìèíèé áèå
îíãîöíû ¿éë÷ëýã÷, õ¿ì¿¿ñèéã áàéðàà
ýçýëòýë òà ò¿ð õ¿ëýýæ áàé. Äàðàà íü ÿàæ
òóñàëæ áîëîõûã õàðúÿ ãýæ õýëýõ áàéõ
ãýæ áîäîæ áàéëàà. Ãýòýë àç áîëæ òýð
¿éë÷ëýã÷ áèçíåñ àíãèëëûí çîð÷èã÷äîî
õ¿ðòýë îðõèí áèäíèé ñóóäàë ðóó èðæ
õàæóó äàõü çîð÷èã÷èéã ìèíèé ýõíýðòýé
áàéðàà ñîëèõûã ÿòãàæ áèäíèé à÷ààã 纺æ
èðñýí þì. Òýð îíãîöíû ¿éë÷ëýã÷ áàéâ
óó, òýíãýðýýñ èðñýí áóðõíû ýë÷ áàéâ óó?
Ãýðòýý èðýíã¿¿òýý áè “Äýëòà ýðëàéíç” ðóó
òýðõ¿¿ îíãîöíû ¿éë÷ëýã÷èä òàëàðõàë áè÷ñýí
þì. Àæèë ¿¿ðãèéíõýý õóâààðèéí äàãóó
áèçíåñ àíãèëëûã îðõèæ áîëîõã¿é áàéñàí
õýäèé ÷ òýð èõ çºâ ¿éëäýë õèéñýí. Õýäèéãýýð
îëîí óäàà íèñëýã õèéæ áàéñàí ÷ áè èéì
¿éë÷èëãýýã öººõºí ¿çñýí þì. Ò¿¿íèé õàíäëàãà
íü íèñëýãèéí òóðøèä íàäàä òààëàìæòàé
ñýòãýãäýë òºð¿¿ëæ áàéëàà. Èéì ¿éë÷èëãýýã
ýäëýõèéí òóëä îíãîöíû ¿éë÷ëýã÷ á¿ñã¿éä
òàë çàñàõ ¸ñòîé ãýæ áè áîääîã áàéñàí þì.
Áèä áàéíãà ìóó ¿éë÷èëñýí òóõàé ë ÿðüäàãààñ
ñàéí ¿éë÷èëæ áàéñàí òóõàé äóðñäàã ÷
¿ã¿é ø¿¿ äýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ òýä íàð
àæëààñàà ýð÷ õ¿÷ àâ÷ ÷àääàãã¿é áèëýý.
Èéìýðõ¿¿ ÿâäàë ìàíàé àæèë äýýð ÷ ãýð
îðîíä ÷ áîëäîã. Áèä þóí ò¿ð¿¿íä õ¿¿õýä,
ãýð á¿ëèéíõýí ººðèéí çàõèðãààíä áàéãàà
õ¿ì¿¿ñýý ø¿¿ìæëýõýýñ áèø òýäýíä óðàì
çîðèã, òàëàðõàë õýðýãòýé ãýäãèéã ìàðò÷èõñàí
áàéäàã.
Ýíý äîëîî õîíîãò ýðãýí òîéðîíäîî
áàéãàà õ¿ì¿¿ñýý àæëàà ñàéí õèéñíèéã
îíöîë. Òýäýíä áàãà ÷ áîëîâ óðàì
õàéðëàâàë õèéæ áàéãàà àæëàà õýðõýí
èë¿¿ ñàéí õèéæ áàéãààã òà õàðààä ãàéõàõ
áîëíî.
ÑÀÍÀÀ ¹11
Øèíý çóóíä õ¿í ñóäëàë, á¿ð öààøëààä ñýòãýë
ñóäëàë íü íýëýýä àíõààð÷ ñîíèðõîõ ñýäýâ áîëîîä
áàéíà. Õ¿íèé ÷àäâàð øàâõàãäàøã¿é ãýäãèéã
ñýòãýõ¿éí îëîí ÿíçûí ¿éëäë¿¿ä õàðóóëñààð
áàéäàã. Èòãýìýýðã¿é ñîíèí ç¿éë¿¿äòýé õ¿ì¿¿ñ
í¿¿ð òóëæ, õýçýý ÷ áîëîìæã¿é ãýæ áîäîæ
áàéñàí õ¿ñýë ìºðººä뺺 áèåë¿¿ëæ áàéãàà íü
èä øèä ãýëòýé. Ýíý áîë öýâýð øèíæëýõ óõààíû
¿íäýñëýëòýé áºãººä îäîîãîîð “òàòàëöàëûí
õ¿÷íèé õóóëèíä òóëãóóðëàí òàéëáàðëàãäàæ
áàéíà. Õîðâîî åðòºíö æàì ¸ñíû õóóëèí äýýð
òóëãóóðëàñàí áàéäàã áîëîõîîð òîõèîëäëûí ç¿éë
ãýæ áàéäàãã¿é. ¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð õ¿í
àìüäðàëäàà õýðõýí àìæèëò îëîõ òàëàà𠺺ðèéí
ñóäëàæ ìýäñýí á¿õíýý òàíüòàé õóâààëöàæ áàéíà.
Àëèâàà ç¿éë õî¸ð óäàà á¿òýýãääýã ãýíý. Ýõëýýä
õ¿íèé îþóí óõààíä äàðàà íü áîäèòîîð. Ãýõäýý
áîäèòîîð ¿ð ä¿íã íü õàðàõ õ¿ðòýë òàíä ÿìàð ÷
ñààä áýðõøýýë òóëãàð÷ áîëíî. ¯ð ä¿í íü òàíû
ñàíàñàíä íèéöýõã¿é ÷ áàéæ áîëîõ. Ýñâýë õèé
õîîñîí ìºðººäºë áîëîîä çàìõàð÷ ÷ áîëîõ.
Ãýõäýý ÿàãààä çàðèì õ¿íèé ìºðººäºë áèåëýäýã,
çàðèìûíõ íü áèåëýäýãã¿é âý? Çàðèì íü ÿàãààä
ººðèéí õ¿ññýí á¿õíýý àâ÷ áàéõàä çàðèì íü
ÿàãààä þó ÷ ¿ã¿é õîîñîí áàéíà âý? Çàðèì íü
÷èí ñýòãýëýýñýý øàøèíä èòãýæ, ñ¿ñýãëýí çàëáèðäàã
÷ õ¿ñëýý áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéõàä çàðèì
ø¿òëýã¿é àòèåñò¿¿ä ÿàãààä çîðüñîíäîî õ¿ð÷
èë¿¿ àìæèëòòàé ÿâààä áàéíà âý?
Øèíæëýõ óõààí “ßàãààä” ãýäýãò õàðèóëæ
÷àäñàí áîëîâ÷ ãàãöõ¿¿ “ßàæ” ãýäýã àñóóëòàíä
á¿ðýí õàðèóëæ ÷àäàõã¿é áàéñààð ë ...
Àñóóäëûí ãîë íü:
“Òà þó ãýæ èòãýíý, òèéì ë áàéõ áîëíî” Ýíý
áîë èòãýëèéí õ¿÷. Ýíý áîë äîòîîä óõàìñàðûí
õ¿÷.
Òàíû ÷èí ç¿ðõíýýñýý èòãýñýí á¿õýí ¿íýí
áîëîí õóâèðäàã. Òýãýõäýý òîäîðõîé õóãàöààíû
äàðààãààñ áóþó îéðîëöîîãîîð 30 õîíîãèéí
äàðààãààñ áèåëýãäýæ ýõýëäýã áàéíà. ¯¿íèéã
õºäºëãºã÷ ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü çàëáèðàë.
Ñýòãýëèéí çàëáèðàë ãýäýã áîë áàñ îþóí óõààíäàà
ýõëýýä á¿òýýäýã, áàðèìòàëáàë çîõèõ îíöëîã
ãîðèìòîé áèëýý. Ãýõäýý ýíä òàíû óíøèõ çàëáèðàë
íü òàíû ººðèéí çîõèîñîí ¿ã ºã¿¿ëáýðýýñ á¿òñýí
áàéõ ¸ñòîé. Ýíä øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé
õàíäàõûã õýëæ áàéãàà þì. Õ¿í á¿ðèéí
çàëáèðàë õîîñîí ñàíààøðàë áóñ, àìüäðàëûí
÷óõàë õýðýãë¿¿ð áàéõ ¸ñòîé. Ýíý íü øàøèíû
äýã æàÿãòàé îãò õîëáîîã¿é, ¿¿íýýñ íèëýýä
ÿëãàðàì, ¿ð àøèãòàé àðãóóäûã õýëæ áàéãàà þì.
Õîîëîéí õóðö ¿ðýâñýë òóññàí æààõàí îõèí
“Ìèíèé õîîëîé ÿã îäîî ç¿ãýýð áîëíî, ìèíèé
õîîëîé ÿã îäîî ç¿ãýýð áîëëîî ãýæ “ èòãýëòýé
íü àðãàã¿é äàâòàæ áàéãààòàé àäèëõàí ãýñýí ¿ã.
Òýð îõèíû õîîëîéíû ºâ÷èí öàã, öàã õàãàñûí
äàðàà á¿ðýí ýäãýíý. Èéì æèæèãõýí ãýíýí îõèí
øèã áàéõ ¸ñòîéä õàìàã ó÷èð íü îðøèæ áàéãàà
þì.
Çàëáèðàíà ãýäýã áîë õ¿ñýë çîðèëãîî
áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ñýòãýë îþóíäàà òºâëºðºõ
¿éëäýë þì. ×èí ç¿ðõíýýñýý ¿íýí õ¿ñëýý
èëýðõèéëáýë õ¿÷òýé áàéäàã áàéíà. Çàëáèðàëûí
òàíü ¿ã ºã¿¿ëáýð, õ¿ñýë çîðèëãî òàíü ìàø çºâ
èëýðõèéëýãäñýí áàéõ ¸ñòîé. Õ¿í ñýòãýõ¿éãýý
óõàìñàðòàéãààð äîòîîä óõàìñàðòàà á¿ðýí
õàíäóóëæ ºãâºë òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õÿëáàð
õ¿ðäýã áàéíà. Óõààíû ã¿íä öýöýí öýëìýã á¿õýí
òóíàð÷ áàéäàã áîëîõîîð îþóí óõààíäàà õ¿ñëýý
òîìú¸îëîîä ë ýíý ìº÷ººñ òàíû õ¿ñýë ìºðººäºë
áèåëýëýý îëëîî ãýæ ñýòãýõ ¸ñòîé.
Àìüäðàë õýìýýõ òîì áàðèëãûã íÿãò íÿìáàé,
ýìõ öýãöòýé àëñûí áîäîëòîé á¿òýýõã¿é áîë
¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõã¿é ýðò íóðàõ àþóëòàé þì.
Îþóí óõààíûõàà óðëàíä ýíý àìüäðàëûíõàà
¿ëãýð çàãâàðûã õýð çýðýã ñàéí á¿òýýñíýýñ òàíû íýð
õ¿íä íèéãìèéí ºìíº òîäîðõîéëîãäîõ áîëíî.
ªíººäðººñ ýõëýí øèíý òºëºâëºãºº çîõèîâîë
ÿìàð âý? Óã òºëºâëºãººíèé ãîë àìèí ñ¿íñ
íü òàíû àìüäðàëûí àç æàðãàë, ºâ òýãø, ñàéí
ñàéõàíä ÷èãëýñýí ñýäýëò áàéõ ¸ñòîé. Øèíýýð
ñýòãýæ ººäðºã õàíäàõ þì áîë òàíû õ¿ñýë
ìºðººäºë á¿õýí áèåëýõ áºãººä “¯ð æèìñýýð íü
¿éëäëýý öýãíýõ “ øàëãóóðòàé áèëýý.
“Òà ãóéâàë õýí íýã íü ºãíº, õàéâàë îëíî,
õààëãà òîãøâîë îíãîéëãîíî...”
Дараагийн дугаарт: “Зєв залбирах урлаг буюу
хэрхэн оновчтой їгийг ашиглах талаар”
“Хїрээ” МХТДСургууль CS-2 Л.Золзаяа
Äàëä íóóöàä íýâòðýõ¿é
Суудал тавиагїй хїїд бїї уурла, эмээ.
Магадгїй та сандал дээр суухааргїй залуу
харагдсан байх. Харин та баярла.
Хєл дээр чинь гишгэсэн залууд бїї уурла,
бїсгїй. Магадгїй та таалагдаад єдсєн байх.
Харин та баярла.
Хичээлдээ хоцорсон шавьдаа бїї уурла,
б а г ш а а .
М а г а д г ї й
таны заасан
х и ч э э л и й г
ш є н є ж и н
давтсан байх.
Х а р и н т а
баярла.
Гэрийнажилдаа
т у с л а а г ї й
охиндоо бїї
уурла, ээжээ.
Магадгїй улсын
ажилд туслаад
завгїй байсан
байх. Харин та
баярла.
Ээж, аавынхаа
з э м л э л д
б ї ї у у р л а ,
х ї ї х д ї ї д э э .
М а г а д г ї й
тэд чам шиг
залуу явснаа
м а р т ч и х с а н
байх. Ойлгоорой.
Ажил дээрээ оройтсон ажилтанд бїї уурла,
жижїїр ахаа. Архи ууж, ам цуураагїй, гар
хуруугаа хєдєлгєж л байгаа бол нэг юм хийж
байгаа нь л тэр. Нэг юм хийж байгаа бол
нэг юм бїтээж байгаа нь тэр. Нэг юм бїтээж
байгаа бол нэг юм дуулдуулж л таарна. Харин
ч та баярла.
Хайртынхаа жижиг алдаанд бїї уурла,
хайраа. Магадгїй чинийхээ итгэлийг шалгасан
сорилт ч байж мэднэ. Том алдаа гаргахгїйн
ухаарал ч байж мэднэ. Итгэл байгааг чинь
нотлосонд харин ч чи баярла.
Чамайг гомдоосон эрхэмд бїї уурла, хїн гуай.
Хатуу нь зєєлнєє дийлдэг. Ус чулууг элээдэг.
Хїн чамд чулуу шиг хандвал чулуугаар цохих
гэж бїї яар! Бодох хэрэгтэй. Хонзонгоос
хонзон тєрнє. Энэрэнгїй байснаар та юу ч
алдахгїй.
1000 тєгрєг зээлээд єгєєгїй найздаа бїї
уурла, эрхэм ээ. Итгэлээ зээлдїїлж болохгїй
гэдгийг ухааруулж єгсєнд баярла.
Хатуу їгтэй найздаа бїї уурла, андаа. Yнэн
їг хэлсэн хїнд хїн єшєєтэй Yхэр унасан
хїнд нохой єшєєтэй. Yг хэдий хатуу ч
амьдралд тустай эм хэдий гашуун ч биенд
тустай. Yнэн їг їнэд орж їйлийн їр єєрєє
соёолдог биш її. Дулаанд нялхарсан
бялзуухай анхны цаснаар бээрдэг. Зєєлєн
їгэнд нялхарсан нялзраахай анхны хатуу
їгэнд нусаа хацар дээрээ наадаг. Нусаа
наадаг жаал болгоогїйн тєлєє харин ч
анддаа баярла.
Yзэлбодолнийлдэггїйажлынхаахамтрагчид
бїї уурла, залуу. Тэр та биш та тэр биш.
Харин янз бїрийн хїмїїс байдаг учраас
л амьдрал сонирхолтой. Бїгд Єгєєжийн
ууттай еэвэн шиг нэг хэвтэй байвал сайхан
уу? Харин ч та баярла.
Автобусны мєнгєгїй оюутанд бїї уурла,
кодуктараа. Мєнгєгїй гэж шалтаглалгїйгээр
загнуулаад л болов хичээлдээ явъя гэсэн
урамыг нь та бодоорой. Хэдхэн жилийн
дараа 200 тєг-с ч илїї ихийг бїтээнэ гэдэгт
нь итгээрэй.
Дандаа л їглэж байдаг ээждээ бїї уурла,
охин минь. Yглэж байгаагаа ч анзаардаггїй
юм. Шїд угаахтай л адилхан дадал юм шїї
дээ. Шїдээ угаалаа гэж уурладаггїй шиг
їглэлээ гэж битгий уурлаарай. Хєгжимийн
нот 7, ээжийн минь нот 7 хоног. Эргэцїїлж
сайн сонсвол эгшигтэй байдаг юм шїї.
Чамайг тоогоогїй бїсгїйд бїї уурла, залуу.
Хоёр хїнийг учруулах гэж хорвоо хїртэл
эргэдэг гэнэ. Хорвоо эргэж л байгаа.
Дараагийн бїсгїйтэй учрах боломж олгосон
тїїнд харин ч баярла.
Оройтож ирсэн хїїдээ бїї уурла, ааваа.
Магадгїй автобусны мєнгєє айлын охинд
єгчихєєд алхаж ирсэн байх. Харин та
баярла.
Уурлахаа ємнєє барилгїй Ухаарахаа ємнєє
барьцгаая!
Улсын аварга болохгїй ч Ухаарлын аварга
болцгоое!
Улс нийгмээрээ жаргалтай
Уужуу тайван амьдарцгаая!
Энд Лука байв
ÀÌÜÄÐÀËÛÍ ÀÊÑÈÎÌ
óõààðëûí àâàÐãà
×èí Ç¿ðõíèé
Õàìãèéí ÷óõàë çóðãààí ¿ã: “Áè àëäàà õèéñíýý õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéíà”
Õàìãèéí ÷óõàë òàâàí ¿ã: “Òà ìàø ñàéí àæèëëàæ, õºäºëìºðëºëºº”
Õàìãèéí ÷óõàë äºðâºí ¿ã: “Òà ÿìàð áîäîëòîé áàéíà”
Õàìãèéí ÷óõàë ãóðâàí ¿ã: “Áè òàíä õàéðòàé”
Õàìãèéí ÷óõàë õî¸ð ¿ã: “Òàíä áàÿðëàëàà”
Õàìãèéí ÷óõàë íýã ¿ã: “Íàéðàìäàë/àìàð àìãàëàí”
* * *
Äàðóóõàí áàé ãýõäýý õóë÷ãàð áèø
Ø¿¿ìæèëæ áàé ãýõäýý á¿ä¿¿ëýã áèø
Õàòóó áàé ãýõäýý äýýðýëõ¿¿ áèø
Õºãæèëòýé áàé ãýõäýý òýíýã áèø
Ýðýãö¿¿ëæ áîäîæ áàé ãýõäýý çàëõóó áèø
Èòãýëòýé áàé ãýõäýý èõ çàíòàé áèø
Ñàéõàí ñýòãýëòýé áàé ãýõäýý 纺ëºí áèø
Kh. Khandsuren
Æèðèéí íàéç ÷àìàéã îðîíäîî îðñîí õîéíî óòàñäëàà õýìýýí óóðëàíà
Æèíõýíý íàéç ÷àìàéã ÿàãààä óòàñäàëã¿é óäñàí þì áý õýìýýí çýìëýõ áîëíî
Æèðèéí íàéç ÷èíèé àñóóäëóóäûí òóõàé ÿðèõûã ýðìýëçýõ áîëíî
Æèíõýíý íàéç ÷èíèé àñóóäëóóäûã øèéäýõèéã õè÷ýýõ áîëíî
Æèðèéí íàéçòàé íýã óäàà ìàðãàõàä ë õàðèëöààãàà òàñëàõ áîëíî
Æèíõýíý íàéçòàé õýðýëäñýí ÷ ýðã¿¿ëýí óòàñäàõ áîëíî
Æèðèéí íàéç ¿ðãýëæ õýðýãòýé ¿åäýý ÷àìàéã òóñëàæ áàéõûã õ¿ñäýã
Æèíõýíý íàéç áîë õýðýãòýé ¿åä ¿ðãýëæ ÷àìòàé õàìò áàéõ áîëíî.
bat bilguune
“Àìüäðàë äóóñàõûí öàãò ë á¿õ àìüäðàë ÷èíü óðò óðòààñ óðò õè÷ýýë áàéñíûã ÷è ÷ òóí òààðóóõàí ñóðàã÷ ÿâñíàà îéëãîíî” Â.Ðîçàíîâ

4. 2008/2 (20)
óõààíûã óíäðóóëíà
ÑÝÒÃÝÃ×
- Цагаан сарыг хэзээнээс эхлэн
тэмдэглэх болсон бэ?
- Монгол тїмний их баяр Цагаан
сартай учран золгох цаг наашлан
буй билэгтэй єдєр “Яруу сэтгэгч”
сонинд зочиноор уригдсандаа туйлын
баяртай байна. Танай сониноор
дамжуулан, мэргэдийн “Ухааныг
ундруулж, сэтгэлийг нь гэгээрїїлнэ”
гэсэн уриаг хїндэтгэж мэдлэгээ
хуваалцъя.
Эртний ном сударт тэмдэглэснээр
Монголчууд цагаан сарыг 2000 жилийн
тэртээгээс Хїннї улсын їед, “Цагаан
идээний баяр” болгон єдєр шєнє
хоёр тэнцсэн намар цагт малын зоо
тэнийсэн, таван тансаг идээ бялхсан
їеийг тохиолдуулж тэмдэглэж ирсэн
тїїхэн улбаатай.
13-р зуун буюу /1205 он/ гуравдугаар
жарны євлийн адаг сарын эцэс хаврын
тэргїїн сарын сарын шинэдээр
Тэмїїжин Хамаг монголын хаан
ширээнд єргємжлєн залагдсан юм.
Тэр мєчєєсєє Монгол улсаа байгуулж,
нэгдсэн тєрийг нээсэн их баярыг шинэ
жилийн баяртай давхцуулан, шинэ
оноо хавар тэмдэглэдэг ийм сайхан
уламжлалыг бий болгосон нь дорно
дахины ихэнх ард тїмний нийтлэг
ёсооржурамланЦагаансарыгнамраас
хаврынэхэндшилжїїлэнхїмїїнийнас
нэмсэний баярыг хамтатган тэмдэглэх
ёсыг бий болгосноос хойш єнєєдєртэй
золгожээ. Эзэн богд Чингэс хаан
цагаан сарыг хамаг монголоороо
амьтны 12 жилийн тоолол ёсоор
хаврын тэргїїн бар сараар эхэлж,
євлийн адаг їхэр сараар дуусгаж ёс
тєрийг хїндлэх учир утгыг монгол
тїмэндээ тунхагласан юм байна.
Єнєєдєр манайхан тєрсєн єдрийн
баяр гэж дугуй тэмдэглэж байгаа нь
уламжлалаасаа ухаарвал дэндїї
ташаа юм шиг санагддаг. Монгол хїн
нэг жилд нэг л нас нэмдэг. Тэр нэмсэн
насаа хамгийн хїндэтгэлтэйгээр
цагаан сартайгаа хамтарч тэмдэглэж
байсан уламжлал єнєєдєр ахмад,
ухаалаг ард иргэдийн дотор хэвээр
байна.
Цагаан сарыг монголчууд архи
дарсгїй тэмдэглэдэг бєгєєд архи
дарсыг зєвхєн хошууны эсвэл
ургийн тэргїїн хїмїїсд хїндэтгэлийн
чанартай дээжлэн хїртээж байсан
болохоос биш бїх хїнд шат дарааллан
архи барьж байгаагїй ийм сайхан
уламжлал єдгєє хїртэл залгуулж
иржээ. Харамсалтай нь энэ архины
асуудлыг тїгээмэл хавтгайруулсан
явдал нь хїн ардын эрїїл мэнд, улс
гїрний хїнсний бїтээгдэхїїнд ихээхэн
бэрхшээл учирч байгааг саяхан болж
єнгєрсєн гашуун баримтуудаас
санаж байгаа байх гэж бодож байна.
Чингэс хааны їеэс Цагаан сараар
ахмад хїмїїсдээ /60-120 нас/ тєрийн
сангаасаа хишиг хайрлаж, хїн
болгоныг ялгаж салгалгїй хїндэтгэж
байсан энэ сайхан уламжлалыг
єнєєдєр бїх албан газар, баг сумуудад
хэрэгжїїлж байна. Харамсалтай
нь шилжилт хєдєлгєєнєєс болоод
зарим 60-аас дээш настай єндєр
настангууд энэ ивээл хїндэтгэлд
хамаарагдаж чадахгїй гоморхож яваа
нь уламжлалаа умартаж байгаагийн
шинж. Тийм учраас энэ ажлыг
хариуцдаг байгууллага, баг сумынхан
тэр насныхаа эрэмбэ дараагаар
ахмад хїмїїсдээ цагаан сарыг угтаж,
мэндчилгээ бэлгээ жигдхэн хїргэж
байвал уламжлалаа хэвээр хадгалаж,
цаашид уламжлалуудаа хадгалах
алтан боломжууд бий болно гэж
санаж байна.
Цагаан сарыг тэмдэглэхдээ их
сэлгїїцэх, их дэмий їймэх, дуу
чимээ гаргахыг хуулиар хориглож
байсан байна. Гэтэл одоо зарим
нэг хїмїїс анги сургуулийнхнаараа
бєєгнєрч нїсэр хєдєлгєєн хийж явах
нь зохимжгїй юм шиг санагддаг.
Гэхдээ хїний эрх болбоос энийгээ
тэр ажилдаа давхцуулахгїйгээр хийж
байвал залуучуудын маань хїмїїжилд
хэрэгтэй болов уу гэж санаж байна.
Ерєєсєє Монголчууд цагаан
сарын їеэр морины уралдаан наадам
цэнгїїн хийж байсангїй. Харин намар
цагаан сарыг тэмдэглэж байх їед
тэмээний уралдаан хийж байсан.
Сїїлийн їед ажиглалтаас їзэж байхад
морины уралдааныг цагаан сараар
ардчилалын 17 жилд хийдэг боллоо.
Энэ бол хїний эрх чєлєє, хийж байгаа
хїмїїсийг буруушаахгїй. Эмзэглэж
байгаа нэг юм бол Их морийг цагаан
сараар хїйтэн цагт уралдуулахаар:
1. Адгуусан амьтаныг зовоож
байдаг,
2. Тэр морийг унаад давхиж яваа
хїїхдийн эрїїл мэндийг анхаарахгїй
байгаатай холбоотой юм.
Судлагааны явцад їзэхэд хурдан
морийг
5 - 1 3
насны
хїїхдїїд унадаг байна. Євлийн гуриг
цагт хурдан морь унаад давхиж
яваа хїїхдийн нїд чихээр салхи
шуугиж орсоноос болоод 60 насандаа
хараа сайтай эрїїл явж байх уул
хїїхэд 5,10,20 насаар эрт єтлєж
хараа нь муудаж, чих нь дїлийрдэг
болохыг ухаарсан тэр цагаас эхлээд
л євєл морь уралдуулахыг больсон
байна. Єнєєдрийн 5,10-хан тєгрєгєнд
хууртаж амьдралынхаа 10,20 жилээр
хохирох уу, эсвэл євлийн уралдааны
морийг унахгїй 10,20 жил эрїїл явах
уу гэдгийг энэ залуу їе, єнєєгийн утга
учиргїй наадамыг зохион байгуулж
байгаа хїмїїс дїгнэлт хийвэл
“Амьддаа бие биенээ хайрла” гэсэн
Дашбалбарын їг їнэнд ойртох байхаа
гэж бодож байна.
- Монгол тїмнээрээ цагаан сарыг
хэрхэн яаж тэмдэглэвэл зохих вэ?
- Монголчууд цагаан сарыг
тэмдэглэхийн нэг сарын ємнєєс буюу
зулын 25-наас эхлээд бэлтгэлээ
хийдэг байсан байна. Тэр єдєр хийж
байгаагийн учир нь бїтэн жилдээ
хийсэн нїгэл алсан амьтан хорхой
шавьж, зовсон зїдрээсэн бїх уур
хилэнцээ наминчилж, энэ зул сарын
25-аас ирэх жилийнхээ євлийн хатууг
хаврын хахирыг зутрахгїй давахын
тулд хоол хїнсэндээ базааж авсан
малынхаа бєєрний єєхєєр зул барьж
буян хийж байсан монгол уламжлалыг
єдрєєс єдєрт бид хэрэгжїїлж яваа.
Гэхдээ одоо цагаан сарыг их нїсэр
болгож, хїндрїїлж бэлэг татаасанд
бэлтгэх ийм зїйлрїї орж байна.
Ингээд золгох сарыг галын их
тахилга гэж зулын 24-нд хийдэг
байсан байна. Энэ тахилагыг
хийсний маргаашнаас эхлээд орчин
тойрныхоо хогийг, малын сэвснээс
эхлэн цэвэрлэхийн зэрэгцээгээр
малаа бэлчээрлїїлдэг, хотлуулдаг
хотыг хїртэл чулууг нь сайхан ярж
оруулсанаараа хїн амьтантайгаа ирэх
жилдээ сайхан єнєтэй орохын бэлэг
бэлгийн чанд ухааныг дэлгэрїїлэн
бэлтгэдэг байсан байна. Цагаан сарыг
угтаад хэрїїл тэмцэл, єр авал атаа
хорслоо мартаж,
“Миний буруу байсан шїї, ирэх
жил ингэхгїй шїї” гэж бие биенээсээ
уучлал єчил гуйж, сэтгэл санаагаа
тайвшруулж, єр авалгаа єгч, атаа
хорсолгїй золгох нь цагаан сарын
бэлтгэл байжээ.
М о н г о л ч у у д Ц а г а а н с а р ы г
хїїхдїїдээ баярлуулах, ахмад їеэ
хїндэтгэж сургаал ерєєлийг нь сонсох,
єв уламжлал амьдралаа залгуулахын
угтвар хамгийн хїндэт єдєр гэж
тэмдэглэж байсан байна.
- Гар цайлгах ёсны талаар?
- Монголчууд бол їеийн їед орсон
гарсандаа ундтай, идээ будаатай
байдаг сайхан ард тїмэн. Айлд орсон
л бол заавал суу, цай уу, идээ ид гэдэг.
Одоо бол энэ их єєр болжээ.
Хїн ороод л гарч байдаг. Идээ ч
єгдєггїй, унд ч єгдєггїй. Энэ нь бол
ядуурах, гуйлагчлал болох их угтвар
ажиглагдаад байнаа гэж мэргэн
ардууд, євєє эмээ нар халаглан ярьж
байдаг.
Гар цайлгах бэлэг бол их учиртай.
Манайхан гар цайлгаж байна гэж
архи барьж золгоод, тамхи барьж
єгєєд л ...
Цагаан сар чинь цагаан идээний
баяр, цагаан сэтгэлийн баяр. Ороод
ирсэн хїндээ хар муу санааны аюул
осолтой, эрїїл мэндэд нь саадтай
архи, тамхи бэлэглэж байгаа нь
“Чи тїргэн халь даа” гэсэн утгаар
ойлгогдоод байгаа юм. Энийг
зєєлрїїлж бодоод энэ бэлгийг авах,
бас єгєхєєс тїтгэлзэж зїгээр хоол
ундаар сайхан дайлж цайлаад гаргах
хэрэгтэй, заавал гар цайлгах гэж
байгаа юм бол тэр хорыг єгч байхын
оронд хор аваад байгаа нэг зуу юмуу
нэг мянган тєгрєгєє єгчих юм бол авч
байгаадаа ч эвтэйхэн, араншин тєрх
нь ч эвдрэхгїй, аюул хорны ч гай
болохгїй болов уу гэж энэ залуучуудад
захимаар байна. Цаашдаа ч їїнийг
дэлгэрїїлэх байх гэж найдаж байна.
“Єгье гэвэл ганцаас, єргємжилье
гэвэл сэтгэлээсээ” гэж їг байдаг.
- Уламжлалт соёлоо алдахгїйгээр
энэ баяраа хэрхэн тэмдэглэх вэ?
- Хїннїгээс авхуулаад ялангуяа
эзэн богд Чингэс хааны зарилгалсан
тэр сараас хойшхи тэр жаяг, арга
билэгийг єєрчилж, засвар оруулж
чадах ч їгїй. Цагаан сарын шинийн
нэгэнд ах зах хїн, аав ээжтэйгээ амрыг
нь эрж, мэндийн їгээр мишээлгэж,
харилцан ярилцах нь уламжлалт
соёл. Тїїнээс зїгээр Сайн байна
уу? Гээд модон їгээр ярихгїй “Амар
байна уу? Сайхан хаваржиж байна
уу? Єргєє хотлоороо мэнд амар уу?
Мал сїрэг тарган тавтай юу? Энэ
ондоо ажлын амжилт юутай билээ?”
гэсэн дандаа дэлгэрч байх мэндийн
їгсээр харилцаж байх нь монгол хїн
амны бэлгээр гэсэн їгэнд ойртож
очно. Соёл дотор бол тєрсєн ч бай,
тэлсэн ч бай дїїмэд хїн цагаан
сарын шинийн нэгний єглєє ахмад
хїнтэй золгоход заавал хоёр гараараа
золгож амар мэндээ мэдэлцээд
нїїрлїїгээ эгц харж мишээн, нїїрний
баясгалантай байх явдал бол итгэлцэл
їзїїлж байгаа соёл, энэ жилдээ атаа
хорсолгїй явна гэсэн гэгээн ухаарал
байх ёстой. Тэгээд їнсэж байнаа гээд
бодвол тэрнээс илїї хишиг, тэрнээс
илїї ерєєл юм. Нас л ахалдаг учраас
цагаан сарын шинийн нэгэнд нэг
сарын ахмад байсан чиг л гэсэн дїї
нь мэндлэгээ явуулдаг уламжлалт
заншлаараа л хїндэтгэж хийгээд
тїїнийхээ дараагаар орчин цагтайгаа
уялдуулж хувийнхаа яриаг дэлгэрїїлж
цэнгэж болно.
Тэгээд энэ
тэмдэглэлт
б а я р а а
х и й х д э э
архигїйгээр,
цагаалгаар
е р є є л
дэмбэрэлээрээ бэлэг бэлгийн сайхан
шагай атгаж тоглодог ч юмуу, шагай
нясладаг ч юмуу, морь уралдуулдаг ч
юмуу шагайны хэдэн сайхан эрдмээр
тоглох хэрэгтэй.
- Залуучууд бидэнд хандаж
єєрийн хэлье гэж боддог сургаалаа
айлдана уу?
- Номоо уншиж, євєг дээдсийнхээ
яриаг сонсож, тїїнийг эргэцїїлж
чаддаг юм бол сургаал багадаагїй
байгаа. Харамсалтай нь манай
залуучууд аав ээжээсээ эхлээд ахмад
їеийнхээ яриа сургаалыг сонсож,
нягтлаж “Би дараа нь ахмад їе болно”
гэдгээ санахгїй, зєвхєн єєрсдийнхєє
гэнэн цагаан насаар дандаа дэгдэж,
дэрвэж, цалгиж цангинаж явах юм
шиг бодож алдсан хойноо харамсаад
байх юм байна шїї. Тийм учраас
їїнийг уншиж байгаа хєвгїїд, охидууд
бїгд л адилхан сум сонгож, єрх нэмж
єрхийн тэргїїн айлийн эзэгтэй нар
Монгол нїїдлийн соёл иргэншлийн академын “номч мэргэн”,
Монголын зурхай сїнс судлалын хїндэт доктор
Баавгай овогт Сїхийн Дамбий
Ñ à é õ à í Öàãààí ñàðûí
òóõàé
Íýãýí áàÿí ýð ìàòåìàòèê÷, ôèçèê÷, èíæåíåð 3-ã öóãëóóëààä
õàìãèéí áàãà îëñ õýðýãëýýä õàìãèéí èõ õýìæýýíèé ãàçàðûã
ÿàæ õàøèõ âý? ãýæ àñóóâ. Èíæåíåð îëñîîð öàãèðàã õèéãýýä ýíý
áîë õàìãèéí îïòèìàë, èæèë ïåðèìåòðòýé ä¿ðñ¿¿ä äîòðîîñ
õàìãèéí èõ òàëáàéòàé ãýâ. Ôèçèê÷ îëñîî ìàø íàðèéõàí
áîëãîîä ¿¿ãýýð äýëõèéã ýêâàòîðîîð íü îðîîõ õýðýãòýé ãýâ.
Ãýòýë ìàòåìàòèê÷ òýäíèéã øîîëîí èíýýæ, îëñîî𠺺ðèé㺺
á¿ñëýýä, çà áè îäîî ÷ îëñíû ãàäíà òàëä áàéíà ãýâ.
¨íäîí áàãø øàëãàëò àâ÷ áàéãààä “Õººå, ýíý ò¿ð¿¿íèé îðñîí
ãóòàë áàéíà, ãàð” ãýñýí ãýäýã.
Áàãø àñóóñàí íü:
- Îþóòàí ãºëºã 2 þóãààðàà èæèëõýí áý?
Õàðèóëàõ õ¿í ãàðñàíã¿é. Áàãø õýëñýí íü:
- Õ¿í þì àñóóõàä ººäººñ íü èõ óõààëàã õàðöààð õàðäàã, ãýõäýý
þó ÷ äóóãàðäàãã¿é.
Ìàòåìàòèê÷, ôèçèê÷, èíæåíåð ãóðàâ ãàëò òýðãýýð
Øîòëàíäàä ÿâæ áàéâ. Öîíõîîð íýãýí õàð õîíü õàðñàí èíæåíåð:
- Ààõààí, Øîòëàíäèéí õîíèíóóä õàð þì áàéíà.
Ôèçèê÷:
- Õìì, ÷è Øîòëàíäèéí çàðèì õîíèíóóä íü õàð þì áàéíà ãýæ
õýëýõ ãýý þó.
Ãýòýë ìàòåìàòèê÷:
- Yã¿é äýý, áèä Øîòëàíä ÿäàæ íýã õîíüòîé áºãººä ò¿¿íèé
õè õè
èé èé
болдог юм.
Хєвгїїд нь цагаан сараар нэг
бїрэн хувцасаа ємсєєд товч
шилбэнїїдийг нь бїрэн товчлоод
явж байвал энэ нїдэнд дулаахан,
нїїрний буянтай сайхан хїї, сайхан
залуу гэж харагдана. Энгэр заамаа
задгайлчихаад явж байвал ирэх жил
хэрэг тєвєгт орчихоор їйлс муутай
танхай балмад хїн байна гээд хїн
дєлєєд явчихдаг юм.
Эмэгтэйчїїд нь цагаан сараар цай,
цагааллага, айргаа барихдаа бэлэг
бэлгийн чанд хэлдэг їг байна. Энэ
талаар би хэлье гэж бодлоо. Зочилж
ирсэн зочинтойгоо золгоод хамгийн
анхныхаа цайг ахмад хїнд барихдаа:
“Эрт дээрээс эхтэй
Эцэг євєгдєєс журамтай
Эрхэм ёсыг сахиж
Идээ идээний дээж
Ирэх гийчний угтвар
Цаглашгїй хїндэтгэлийн нэг
Цай нэртэй їїнийг зочин тандаа
барья
Тавтай сууж тухтай хїртэнэ її” гэж
ийм їг хэлж цайгаа єгдєг байна.
Цагаалгаа хийгээд барихдаа:
“Булт олныг дайлдаг
Бурам жимс тэргїїнтэн
Буурал болтлоо хїртдэг
Буян чуулган хураадаг
Будааллага нэртэй идээ
Цагаан ариуны тэмдэг болдог
Цагаан сїї тэргїїтэн
Цав зоогийн тэргїїн болдог
Цагааллага нэртэй идээг
Хїн бїрийн аманд хїргэдэг нь
Хїнд мэндийн ёсоо
Хэн бїхэн хїртдэг нь
Хэзээний монголын эрхэм ёсоо
гэж хэлээд цагааллагаа хоёр гардаж
барьдаг байна.
Айргаа барихдаа:
Алдарт монголын буян
Ард малчны бэлэг
Адуун сїргийн хишиг
Хїн олны ундаа болсон
Хїндэтгэл ёслолын бэлэгдэл
болсон
Айраг нэртэй ариун чанартай,
рашаан хїчтэй,
Амтат энэ идээг айлчин зочин
тандааайлтганбарья,тогтоонажаамуу
гэсэн ерєєлийг хэлээд айргаа барьж
байсан энэ зан заншилаас эхлээд
євєг дээдэстээ їнэлэгдэж, ухаан
бодлоороо дэлгэрч, орсон гарсанд
магтагдаж, олз ашигаар дэлгэрч
яваарай гэж залуучууддаа ерєємєєр
байна.
Монголын маань уламжлалт цагаан
сарын дэг жаяг, ёс журам, арга билэг,
ухаарал уламжлал, хїндэтгэл мишээл
нь айл бїхэнд тїгэн дэлгэрч їеийн
їед, ургийн урагт єрх гэрээрээ їїрд
амгалан, їйлс оюунаараа цаглашгїй
арвин, ухаан бодлоороо тансаг, аж
амьдрал тань єєдрєг єлзийтэй байж
шинэ жилдээ сайхан шинэлээрээ
гэж энэ сониноор дамжуулж уншигч
та бїхэнд хувийн ерєєл дэвшїїлж
байнаа.
Идэвхитэн сурвалжлагч:
”Õóâü çàÿà òàíä íèìáýã õàéðëàâàë ò¿¿ãýýð óíäàà õèéõèéã õè÷ýý” Ä.Êàðíåãè

5. 2008/2 (20)
ñýòãýëèéã ñýðãýýíý
Сэтгэлийн толь сэтгэл зїйн тєвийн
сэтгэл судлаач Докторант Б.Ууганцэцэг
ÀÑÓÓÄËÀÀ ÕÓÂÀÀËÖ
Хувийн блог: http://www.uugantsetseg.bblog.mn;
Ц-шуудан: setgeliin_toli@yahoo.com; Утас: 976-11-331175
M-ÃÝÐ Á¯ËID: yaruusetgegch_sonin@yahoo.com
Сониноос илгээсэн асуултанд та бїхэн єєрсдийн їзэл
Асуулт №3 Зєв амьдрал гэж юу вэ?
bayarhvv temon: Зїгээр л мєрєєрєє амьдрах.
Ямар ч муу зан байхгїй бас эрїїл сайхан гэр
бїл зохиох, тэгээд маш аз жаргалтай.
shijir gerelt-od: Зєв замаар, зєв їзэл бодолтой,
зєв зїйлийн тєлєє явах. Бусдын тєлєє гэсэн
юм бїхэн зєв, чи амьдралдаа хїнд хэрэгтэй
зїйл бїтээхийн тєлєє явж байгаа бол тэр чинь
зєв амьдрал…
Tanjid Pvrewxvv: Єєрийнхєє сэтгэлд хїртэл
амьдрах.
Enkhzorig Y: Гайхалтай агуу зорилго тавьж
тїїндээ хїрэхийг л хэлнэ дээ. Зорилгогїй
амьдарч байгаа бол хичнээн том амжилтанд
хїрээд ч хэрэггїй, тэр нь алсдаа буруудаж
л таарна.
Topligro: Хийж бїтээхийн тєлєє амьдрах,
єєрийгєє мэдэрч амьдарч байх нь л хїн
байхын утга учир юм даа.
batmunkh gogo: Хийсэн ажилтай, бахархан
ярих амжилттай л амьдрал.
О.Алтанчимэг: Хїн хїнээ хайрлаж амьдрах.
solongo natsagdorj: Зєв амьдрал гэдэг нь эерэг
їзэл бодлоор зєв замаар явж хайрыг бусдад
тїгээж амьдрахыг хэлнэ.
naraa ganhuyag: Зєв амьдралыг бий болгохын
тулд зєв хандлагыг тєлєвшїїлэх нь их чухал
юм. Їргэлж єєрєєсєє зєв энергийг ялгаруулж,
хїний муу талыг тїрїїлж ярих биш харин
сайн сайхныг нь олж харах нь чухал шїї
дээ. Ер нь хїн маргаашаа харж ирээдїйгээ
тєлєвлєж амьдрах хэрэгтэй. Энэ нь биднийг
зєв амьдралд хїрхэд минь хєтлєх болно.
Uodts: Ямар ч байсан зєв сэтгэхїйтэй амьдрах
нь хамгийн чухал. Эрїїл ухаанаар бїгдийг
харж амьдрах. Эрїїл сайхан бие цогцостой
байхын тулд зєв хооллох, тархиа эерэг
мэдээллээр тэжээх, зан заншилаа дагаж,
хэл ярианы хувьд ч гэсэн монгол сайхан эх
хэлээрээ алдаагїй цэвэр ярих гэсэн олон
асуудлыг багтаасан цогц ойлголт л доо. Нэг
єгїїлбэрт оруулаад хэлбэл Бурхан багшийн
Б а с л з а в г ї й г э ж
Г.Алтантїрїїгийн рекламдаад
байдаг CD-ийг санаж байна.
CD-нд олон гоё шїлэг байдаг ч
тїїний тухай биш, тїїний нэрний
тухайд бичье гэж бодлоо. Нэр
нь маш их таалагдсан юм.
Энэ їгний талаар бид их
бага боддог байхаа. Ялангуяа
залуу хїмїїс энэ їгийг цаг
тутам бараг залхтлаа хэлдэг
байхаа. Єєртєє бєгєєд єрєєлд.
Їнэхээр ч тийм. Єєрийгєє
ажиглалаа нэг л их завгїй
хїн, хажуудах эргэн тойрон,
найз нєхєд, нийгэм маань тэр
чигээрээ “БАС Л ЗАВГЇЙ”. Гэтэл
яагаад хєгжлийн чиг баримжаа
харагдахгїй байна. Эс бєгєєс би
ингэж гутрангаар хараад байна
уу? Хєгжил яагаад маш бага
мэдрэгдэж байгаа юм болоо?
Хэзээ хєгжиж, хэзээ завтай
болох юм бїї мэд. Тэрийг
бурхан байдаг бол тэр хїн л
мэддэг байх гэж бодохоор инээд
хїрнэ.
Завгїйгэдэгїгээршалтгалаад
СЭТГЭЛ гэдэг зїйл їзэгдэж
харагдахгїй тоосонд дарагдана.
Хэрвээ сэтгэл байгаа л бол зав
байгаа гэж хамгийн дотны найз
маань хэлэхэд нээрээ ч їнэн юм
шиг санагдлаа. Гэртээ очоод нэг
л завгїй єдєржин єєрийнхєє
тєлєє, хїмїїсийн тєлєє,
нийгмийн тєлєє гїрийтлээ
зїтгэсэн хїмїїс. Сонирхолтой
нь ашигт їйлийн коэффицент
нь сураггїй. Орой хийсэн
ажлаа дїгнээд їзэхэд гавьсан
зїйл тун бага. Бїр чамлалттай
санагдана. (хэ хэ). Тэгээд одоо
бїгдээрээ яах вэ?
Ширээний хайртай номоо
дэлгээд їзвэл хїн ажиллаж
байна гэдэг бол єєрийн сэтгэл
санаагаа тайвшруулах мєн
єєрийгєєїйлявдалдундоруулж,
хїмїїс дунд гэдгээ мэдэрч
сэтгэцээ тайван байлгах нэг
ёсны сэтгэл зїйл хамгаалалтын
механизм /defence mechanism/-
ийг хэрэглэж нэр хїндтэй байх,
цаашид каррераа єсєхийг
харуулдаг учраас ажилладаг.
Хамгийн анхдагч утгаараа
ходоодоо хоосон байлгахгїйн
тулд гэжээ. Сонирхолтой л юм.
Гэхдээ дандаа завгїй байна
гэдэг тухайн хїнд ямар нэг
сэтгэлийг нь зовоосон, євтгєсєн
асуудал байгааг харуулдаг байх
юм. Тїїнийгээ мартахын тулд
єєрийгєє хэт завгїй байдалд
шилжїїлдэг гэсэн санаа
байнаа. Энэ нь харин их дєхєм
санагдлаа.
Т э г в э л б и д н э э с ї й л
ажиллагаа, їр дїн гарах ёстой.
Нийгмийн сэтгэл зїйг, ялангуяа
залуучуудын сэтгэл зїйг юу
зовоож байна. Миний бодлоор
залуучууд завгїй байх нь завтай
байгаагаасаа олон мэт
тоологдоно.
Д.Уриахай гуайгаас
хєгжлийн тїлхїїр юу
вэ? гэж асуухад Маш
сайн амарч, илїї их
хєдєлмєрлєх гэжээ. Бид
орой босож, шєнє дунд
л унтдаг. Тэгээд єглєє
нь амжуулаагїй зїйлээ
орой нь амжуулах
гэж биологийн цагаа
автоматаар єєрчилдєг.
Їїнээс болж нийгмийн
хєгжил удааширдаг ч
байхыг їгїйсгэх аргагїй.
Ингээд л алдагдсан
боломжоо нєхєх цагаа
гїйцэх гэсээр завгїй,
завгїй хэдэн мянган
х ї м ї ї с з є р є л д є н
гїйлдэнэ.
Ингэж бодохоор тэнэг юм.
Сайшо Хироши-ийн ЄГЛЄЄНИЙ
ХЇН хэмээх жижигхэн биетэй
том номыг уншаад єглєє эрт
босож ажлаа амжуулах гэдэг
ямар їр ашигтай, хэрэгтэй
юм бэ гэдгийг гїнээ ойлгож
ухамсарлав.
Ингээд цагийг зїйлийг цагт
нь хийгээд єєртєє, бусаддаа,
гэр бїлдээ зав гарья. Ингэсэн
цагт ашигт їйлийн коэффицент
ч нэмэглэж, сэтгэл ханамжийн
баталгаа нилээд хэдэн хувь
єссєн байна гэдэгт итгэж
байна.
“Õ¿í þìàíä ÿàæ õè÷ýýã¿éøòýéí ¿ëãýð-õ¿¿õýä òîãëîîìîíäîî óëàéðàõ” Ä.Óðèàíõàé
“Нїдэнд харагдахгїйгээр хїнийг
боолчилж дєнгєж байгаа тэр нандин
этгээд…”, “Хайр бол сэтгэл доторхи
нїд” хэмээн урьд нь би сэтгэлийн
тухай бичиж байсан билээ. Єєр
хоорондоо харилцан нягт уялдаатай,
нэг нь нєгєєгєєр дамжин биеждэг
сэтгэлийн болоод сэтгэлгээний энэ
олон їйлдлїїдийг тодорхойлход тийм
ч амаргїй юм. Єєрєєр хэлбэл нэгийг нь
нєгєєгєєс нь ангид тєсєєлж болохгїй
гэсэнїглдээ.Гэхдээсэтгэлийгэнэудаа
би газар шороотой зїйрлэнэ. Сэтгэл
бол зїрхний шороо юм. Энэ шороон
дээр эзнийх нь бодол санаа яг л сая
эхээс тєрсєн унага шиг тэнцэж ядан
байхдаа ухаанд захирагддаг болов
уу. Тэгээд хэрхэхээ шийддэг. Їг яриа
сул дорой мэт боловч єєрийн гэсэн
хуультай оршдог, эзнийхээ амьдарч
буй орчин, тухайн тохиолдол нєхцєл
байдал, зан араншин, тєрєлхийн
хїмїїжлээс хамаарч. Гэхдээ сэтгэл
бол агуулах биш лабортори юм. Энэ
лаборторит амьдрал єєрєє шїїгдэж,
олон, олон философи тєрїїлдэг
билээ. Тиймээс сэтгэлээ чагнаж бай.
Тэр болгон мэдэрч амжаагїй зїйлїїд
сонсогдож дїр тєрхєєрєє харагдах
бий.
Зєв сэтгэлтэй хїнийг зовлон
єршєєдєг. Сэтгэлд орчуулага
хэрэггїй. Єєдгїй хїнийг сэтгэлээсээ
хїртэл хєє. Эс тэгвээс шаналангаар
хїртэл чамайг хєнєєнє. Тэнэг сэтгэл
хїнийг туйлдуулдаг. Чин сэтгэлээр
туршилт хийж хэрхэвч болохгїй.
Хайнга хандлага ч энд хамаатай.
Сэтгэл зїрхний дарангуйллыг устгах
хууль бодолд амьдардаг. Тїїх, сэтгэл
хоёр бараг адилхан. Таньдаг хїн
болгоныхоо тоогоор босгосон хєшєє
сэтгэлд л амьдардаг учраас.
Эмзэглэж буй сэтгэл ариун байгаагын
шинж. Цагаандаа гарсан хїн хэзээ ч
эмзэглэдэггїй болохоор ингэж хэлж
байгаа юм.
Эмгэнэлт зохиолын гол баатар шиг
хїний буруу нь амьдралд биш сэтгэлд
нь байдаг. Мулгуу сэтгэлтэй хїнийг
амьдрал єєрєє хялайж оршдог гэсэн
їг л дээ. Сэтгэл шингэсэн єглєг бол
их том шагналтай дїйцнэ. Сэтгэлээ
бусдад нэг их уудлах хэрэггїй. Хэн
нэгэн гишгэх газраа олж аваад, чамайг
сїйтгэж орхино. Сэтгэл бол єєрийн
гэсэн оргилтой. Оргилд нь хїрэх хэн
бїхний дєнгєдєг ажил биш ч гэлээ
хэмжїїрийг нь эзэн тогтоодог билээ.
Нулимс бол зїрх сэтгэлийн бороо
юм. Харин їг бол зардас нь. Сэтгэлд
будаг хэрэггїй. Єєрийн гэсэн будагтай
зураач учраас. Бийр аяс хандлага
болов уу. Тэгээд бурхантай андуурам
тийм сэтгэлийн инж нь харц байх аа.
Тиймээс их сайхан харцыг оноож хэлж
чадсан яруу найрагч хїртэл ховорхон
байдаг.
Сэтгэл бас уурхай юм. Хїндрээд
л огшоод байгаа тэр орон зайд нь
гомдол їїсчихдэг. Гомдсон сэтгэл
нь дотроо огшоод байвал. Их далд
таагїй дурсамж амьдарч байна
гэсэн їг. Сайхан сэтгэлийн ємнє
євдєг сєгдєх юу ч биш... гээд л эд
єлєгтэй зїйрлэчихмээр сэтгэлийн
энэ философуудыг сэтгэл єєрєє л
тєрїїлдэг. Сэтгэл зїйн шинжлэх ухаан
ч гэж бий.
Сэтгэл заримдаа хяруу унасан
талбай дахь газраасаа хуурай будаа
хураахыг зорьж буй тариачин шиг мєн
чанартай. Дїр тєрх нь яг ийм л байдаг.
Гэхдээ сэтгэлдээ хэтэрхий дийлдэж
болохгїй. Сэтгэлийн хууль ихэнхдээ
бодит байдалтай зєрчилддєг. Нийгэм
гэдэг сэтгэл дээр тулгуурлагддаг эд
биш учраас сэтгэлдээ їнэнч хандсан
хэнийг ч болов доройтуулж орхидог юм.
Тиймээс сэтгэлд зорилго оршдоггїй
болов уу. Їїгээрээ сул дорой мэт
боловч маш их хїчирхэг. Зовлон,
гамшиг тохиолдсон эсвэл хїч сорьсон
їйлдлийн дараа л сэтгэлийн хїчийг
эзэн амталдаг. Тэгээд “сэтгэлийн
тэнхээ” гэж нэрлэдэг. Сэтгэлгїй хийсэн
ажлыг “халтуур” гэж хэлдэг. Гарцаагїй
тохиолдлоос бусад їед хїн єєрийнхєє
болоод бусдын сэтгэлийн хуурах
хэрэггїй юм.
Сэтгэлгїй хїний харц їнсэлт хоёр
мєснєєс ч хїйтэн. Тэнд амьдрал
їїсвэл давснаас ч гашуун болдог гэж
байгаа. Хувь заяа хуурамч сэтгэлийн
гэсгээж буй нь тэр. Сэтгэлтэйгээ
ярьдаггїй, онгичдоггїй хїн хэзээ ч
бусдын сэтгэлд хїрдэггїй. Сэтгэл нь
сэтгэлээ мэдэрдэг учраас. Сэтгэл бас
салхи юм. Асар их хїчтэй шуурсан
сэтгэл юуг ч нураахад бэлэн байдаг.
Їїнийг “уур хилэн” гэж нэрлэдэг.
Гэхдээ бас далд уурлаж болдог. Далд
бухимдал илээсээ хїчтэйгээр эзнийхээ
эрїїл мэндийг хєнєєдєг болохыг
єдгєє анагаах ухаан нотолжээ. Сэтгэл
бол далай юм. Їй олон давлагаа нь
амьдралыг їнсэж оршдог.. гэх зэргээр
сэтгэлийг юутай ч зїйрлэж болох авч
ямарч хольцгїйг нь тодотгох хэрэгтэй
санагддаг. Тиймээс ч єршєєл, їзэн
ядалт гэсэн хоёр туйлтай. Аливаад
сэтгэл дундуур амьдардаг хїн бусдад
єєдрєгєєр хандахдаа харам байдаг.
Єєрийнхєє сэтгэлийг хайрлаж гамнадаг
хэрнээ бусдын сэтгэлийг шархлуулж
амьдардаг хїн гэж бий. Тэд заримдаа
ч шархлахаас єєр аргагїй байдлыг
урьдаас тєлєвлєєд бэлтгэчихсэн
байсан яг л хоол хийж буй юм шиг.
Хаашаа ч холбирч, юутай ч зїйрлэж
болохоор эд ч гэлээ сэтгэлд нэгэн зїйл
баттай байхыг би олж харсан. Сэтгэлд
байгаль оршдог юм билээ. Сэтгэл єєрєє
байгаль байж ч болох юм. Тэгвэл газар
шороо хэмээн тодорхойлчихсон єнєєх
анхдагч ойлголттой минь дїйцэж очино
доо. Гэхдээ сэтгэл бол хором, мєч
бїрт улирал, улиралын єнгє аяс бїхий
л їзэгдлїїдээрээ солигдож оршдог
хэрнээ хэзээ ч гандаж їжирдэггїй
байгаль байх аа. Хичнээн цєхєрсєн ч
тэгээд нєхєн тєлжиж байдаг байх. Хойд
тєрєл энэ тэр гэж халимааргїй байгаа
хэдий ч єршєєл, їзэн ядалт хоёрыг
нь диваажин, там гэж зїйрлэмээр
санагдлаа.
Аливааг сэтгэлдээ авчрана гэдэг
дотносох эсвэл їзэн ядахын эхлэл
байхаа. Заримдаа огт санамсаргїй
байхад сэтгэлд орж ирдэг зїйл гэж
бий. Хянаж болгоомжилсон хаалгыг
нь бїр тогшдог ч їгїй гээд боддоо.
Їїнийг нїсэр гэмээр тодорхойлолтод
дєхєж очсон їед бол хэн нэгэнтэй
хуваалцахаас єєр аргагїй гэнэ.
Амьдрал хїнээр баян ч гэлээ энэ нь
заримдаа найз нєхєд, хамаатан садан,
бїр ээж ааваас ч їнэтэй тийм эрхэм
хїн болж хувидаг гэнэ. Тэгээд їг яриа,
їзэл бодол, їйл зорилго нь ихэнхдээ
нийлдэг гэж байгаа. Сэтгэлд бас зурхай
гэж бий. Маш дотно хїнийхээ хэрхэх гэж
буйг нь сонсоогїй хэрнээ л таамаглаж
чаддаг юм.
Хїн ер нь бусдын сэтгэлд таагїй зїйл
їлдээчихвэл гэмээ цайруулахын тєлєє
єндєлзєж чаддаг байх хэрэгтэй. Эс
тэгвээс хэзээ нэгэн цагт зам дээр тань
хєндєлсєх хор, хєнєєл болж хувирах
вий. Єєрєєс хамаараагїй гэм нїгэлийн
хариу сэтгэлд нураад ирэх шиг болдог.
Аянга цахилгаантай зїйрэлмээр ч юм
шиг. Хїний сэтгэлийг засах хэрэгтэй
л дээ тэгэхгїй бол энэ хорвоо бачуурч
гїйцнэ. Хїн сэтгэлийн байгаль дотроо
суужбайхтусмааариусдагбилээ.Сэтгэл
бол байгаль гэдэг тодорхойлолтоо
баталхад судасны цохилт мэт лугшиж
байдаг гуниг л хангалттай. Магадгїй
гуниг бол сэтгэлийн хэмжїїр байж ч
мэдэх юм. Яг л манан будан шиг дэгдэж
байдаг шинж тєрхтэй гуниг бол сэтгэлээ
ариутгаж оршдог учраас. Ингэхэд гол,
усны урсгал элдэв ан амьтан, араатан
гєрєєс, уул тал ч їгїйлэгдэж байдаг
биз. Энэ бїхнээс ангид байгаль гэж
ч яахан орших билээ дээ. Сэтгэлээс
їїсдэг элдэв зан араншинг араатан
амьтан, уул устай зїйрлэж болно.
Харин гол усны урсгал бол цаг хугацаа
юм шїї дээ.
сургаалийг дагаж нїглийг їл їйлдэн буяныг
санаж явах.
Odnoo_tsetseg: Мэргэн санаагаар оновчтой
хувилбарыг сонгож аливаад чин сэтгэлээсээ
шударга байхыг хэлнэ. Эргээд харамсах
зїйлгїй амьдрахыг зєв амьдрал гэх юм
болов уу. Алдаа бага гаргаж архи бага уухыг
ч зєв амьдрал гэж хэлж болно.
Bodol_lodob: Їнэнээр туулахын тулд
итгэлийн мєн чанарыг олж зєв амьдралаар
амьдрах. Їнэнийг мэдэрч, итгэлийн гэгээн
чанараар бие биесээ хїндлэх нь зєв амьдрал
бєлгєє.
Zaya_sirus: Єнєєдрийн амьдралаа буруу
байсныг ойлгож гэмээ нь тэр магадгvй зєв
амьдрал байх /буруу гэж байхгvйгээр зєв гэж
байхгvй/ Буруу нь 50 хувиас доош байвал тэр
зєв амьдрал болой.
B y a m b a a _ a d y a h u u : Н э г ц э ц э г и й н
дэлбээнїїд.
oyuntsetseg dashnyam: Гэр бїлээрээ эв
найртай, эрх тэгш амар тайван амьдрах.
Гэхдээ зєв амьдрах бас хэцїї байх. Їїнийг
магадгїй насан туршдаа амьдралаас
суралцаад єтлєх їедээ ч юм уу? Їр хїїхэдтэй
болсон тэр їед л яг одоо зєв амьдарч эхэлж
байна гэж бодож болох юм.
Tsogt-Ochir baasanhuu: Амьдралынхаа алхам
бїрт юуг, хаана, хэзээ, ямар хэмжээтэй хийх
вэ гэдгийг бодож амьдарч чадах.
Delhii_bi: Хїн болгон єєрийн гэсэн хорвоод
хїлэгдэх їйлийн їртэй бєгєєд амьдрал
їргэлжлэх шалгаан нь энэ мєн билээ. Харин
хїн хорвоод энэ їйлийн їрээрээ дахин дахин
тєрєхдєє єєрийгєє боловсруулах гэсэн
хамгийн гол зорилготой мэндэлдэг ажээ.
Тэгээд амьдралынхаа хугацаанд зєвхєн
єєрєє єєрийнхєє эзэн нь байж, єєрєє
єєрийнхєє аврагч нь болж чадсан хїмїїсийг
л зєв амьдарлаа хэмээн дуурсаж болноо. Та
бїхэнд амжилт хїсье.
Ï.Õóðàé Ñýòãýë áîë õýçýý ÷ ãàíäàæ ¿æèðäýãã¿é áàéãàëü
ÓÐÀÃØÀÀáàñÄÝÝØÝÝç¿òãý