1. й
97-ð ñóðãóóëèéí 11à àíãèéí ñóðàã÷ :
̺íõöýöýã
Ñàðàíãóà
̺íõçóë
Ñàðàíãýðýë

2. Сэдэв : Одон орон Геофизикийн судалгааны төв
1957 онд байгуулагдсан Одон орон
судлалын төвийн үндсэн дээр 1997 оноос
одоогийн бүтэц, зохион байгуулалтын
хүрээнд астрономи, геофизикийн чиглэлээр
астрофизик, астрометр, гaзap хөдлөл
судлал, дэлхийн соронзон судлал гэсэн
үндсэн дөрвөн салбарт суурь судалгаа
эрхэлж байна.
Судалгааны өнөөгийн ба хэтийн чиглэл:
1. Астрономи
• Нарны физикийн судалгаа (Наран дээр
болдог идэвхтэй үзэгдлүүдийн фото зураг
авалт, тэдгээрийн спектрийн шугамууд, уг
үзэгдлийн механизмын талаарх онолын
судалгаа)
• Астрометрийн судалгаа (Огторгуйн
дурангийн тусламжтай явуулдаг тэнгэрийн

3. Ирээдүйн чиглэл
• Нарны ажиглалтыг орчин үеийн технологийн дагуу
автоматжуулан, нарны физик судалгааг өргөжүүлэх,
• Астрометрийн судалгааг дэлхийн эргэлтийн
параметрүүдийг үнэлэх, тэнгэрийн эрхсийн болон
газарзүйн цэг (станцын)-ийн байрлал, шилжилтийг
тодорхойлох, атмосферийн төлөв байдлыг судлах
зэрэг геодинамикийн өргөн хүрээтэй асуудалд
чиглүүлж орчин үеийн сансрын техник хэрэгслийн
материалыг ашиглан явуулах
• Нарны систем дэх бага аюул учруулж болох бага
гаригуудыг илрүүлэх ажиглалт тогтмол явуулж олон
улсын төвд мэдээлэл өгөгдлийг байнга илгээх

4. 2. Геофизик
а) Гaзap хөдлөлийн судaлгаа
Гол чиглэл:
• Сейсмологийн чиглэлээр гaзap хөдлөлтийн голомт
үүсэх физик шинж чанар, сейсмик долгион газрын
гүнээр болон гадаргуугаар тархах онцлогийг судлах
судалгаа
• Сейсмогеологийн чиглэлээр газрын гадаргууд
үүссэн хүчтэй газар хөдлөлтийн хагарлын хэмжээ,
үүссэн хүч, хугацааг тогтоож геодинамикийн
процесстой уялдах шүтэлцээг тогтоох судалгаа
• Инженер сейсмологийн чиглэлээр хөрсний сейсмик
шинж чанарыг судлах улмаар газар хөдлөлтийн
гадаргууд үйлчлэх хүчний үнэлгээг бүсчлэн тогтоох
судалгаа

5. Цаашдын зорилт:
Монголын газар хөдлөлтийг бүртгэх станцуудыг
орчин үеийн электрон багаж төхөөрөмжөөр
тоноглох, газар хөдлөлт судлах мэдээлийн санг
өргөжүүлэх, газар хөдлөлийн зүй тогтлыг
нарийвчлах, сейсмик долгионы тархалтаар гүний
тогтоцыг загварчлах арго зүйг боловсруулах улмаар
Байгаль болон төв Азийн геодинамикийн процесстой
холбох сейсмолог, сейсмогеолог, инженер
сейсмологийн олон талт судалгааг хийх.

6. б) Соронзон судалгаа
Гол чиглэл:
• Дэлхийн байнгын соронзон орон, түүний эриний
хувьслын судалгаа;
• Хувьсах соронзон орон ба дэлхий орчмын
цахилгаан соронзон төлөв (соронзон болон цэнэгт
мандал)-ийн судалгаа;
• Дэлхийн царцдас, цаваг мандлын цахилгаан
соронзон гүний судалгаа.

7. Ирээдүйд:
Соронзон хувьслын ажиглалтыг автоматжуулан
судалгааны шинэ технологи, аргыг боловсруулан
нэвтрүүлэх замаар мэдээллийг тухайн цагт нь
хүлээн авах боломжтой болон, мэдээллийн найдвар
оновчийг сайжруулах, нар-дэлхийн холбоо дэлхийн
царцдас, дээд цаваг мандлын гүний судалгаанд
орчин үеийн тоног төхөөрөмжийг ашиглахаар
төлөвлөж байна. Харин онолын судалгааны хувьд
дэлхийн соронзон орон түүний эриний хувьслын
онолын загварыг бүтээж улмаар соронзон үзэгдлийг
бусад геофизикийн үзэгдэлд төлөвлөх арга
боловсруулна.

8. Хамтын ажиллагаа:
Эрхүү хотын "Нар-Дэлхийн Физикийн институт",
Германы Потсцам дахь Дэлхийн физикийн
судалгааны төв, Японы их сургуулийн газар
хөдлөлийн станц, АНУ-ын Аризоны их сургууль,
Францын байгаль орчныг хянах ерөнхий газар,
Оросын ШУА-ийн Дэлхийн соронзон орон, радио
долгион судлалын хүрээлэнтэй тус тус хамтран
ажиллаж байна.

9. Одон орон Геофизикийн судалгааны төв
Click to edit Master text styles
Second level
●
Third level
●
Fourth level
●
Fifth level

10. Одон орон судлалын
зайлшгүй хэрэгтэй үгсийн
тайлбар

11. Absolute Brightness (Absolute Magnitude)
Үнэмлэхүй хурц ( Үнэмлэхүй оддын хэмжэгдэхүүн)
Маш тод оддын гэрлийн цацралыг хэмжинэ. Жишээ нь:
Нарны хэмжигдэхүүн нь маш их. Энэ нь зөвхөн хол
орших биетэд биелнэ.
Angular Resolution
Өнцгийн тогтоол
Биетүүд хоорондоо ойр байгааг ялгах багаж. Жишээ
нь: Телескоп
Angular Size
Өнцгийн хэмжээ
Ажиглагчад харагдаж байгаа биетийн илэрхий хэмжээ
нь нумын градус, нумын минут, нумын хугацаагаар тус
тус илэрхийлэгдэнэ. Жишээ нь: Сарыг Дэлхийгээс
үзэхэд түүний өнцгийн диаметр нь 1/2 градус байна.

12. Arc Minute
Нумын минут
1/60 нумын градус нь 1 нумын минут болно.
Жишээ нь: Бүтэн сарны өнцгийн диаметр нь
ойролцоогоор 30 нумын минут байна.
Arc Second
Нумын секунд
1/3600 нумын градус нь 1 нумын секунд болно.
Жишээ нь: 10-ийн зоосны өнцгийн хэмжээ нь 3.7
км-ийн холоос 1 нумын секунд болно. Мөн
Бархасбадь гарагын өнцгийн градус нь Дэлхийгээс
30-50 нумын секунд болно.

13. Astronomer
Одон орон судлаач
Ертөнц, гараг эрхэс түүний байрлал, хөдөлгөөн
болон түүх гэх сансрын олон зүйлийг судалж
шинжилдэг шинжлэх ухааны хүн. Олон орны одон
орон судлаачид Хаблл Сансрын Телескопыг ашиглаж
судалгаа хийдэг.
Astronomical Unit (AU)
Одон орны нэгж
Дэлхийгээс Нар хүртэлх зай буюу 150 сая км ба энэ
нэгж нь зөвхөн Нарны аймагт хэрэглэгдэнэ

14. Мэдээлэл
Радио телескопоор одон
судлаачид хос одыг тойрон гариг
үүссэн байгаа нарны системийн
илэрүүлсэн байна

15. Одон орон судлаачид Хавайн дахь Смитсоны
миллиметрийн радио телескопыг хэрэглэн Нумын
одны орд дахь С4046 залуу хос оддын системийг
тойрон эргэлдэх молекулан үүл эргэлдэн байгааг
илэрүүлсэн талаар энэ 6 сарын 10-нд мэдээлэсэн
байна.
Энэхүү мэдээлэлийг америкийн одон орон
судлалын нийгэмлэгийн хэвлэлийн хурал дээр
Калифорны их сургуулийн David Rodriguez
зарласан байна. Энэ хос одны системд радио
дурангийн мэдээлэлээр дэлхийн ван одой гариг
шиг биетүүд, Сүүлт одод, аварга гаригууд үүсэж
байгааг харуулсан байна. Энэ нь бас хос одны
системд нарны систем үүсэж байгааг батлаж
байгаа юм.

16. Нью-йоркын Рочистэр технологийн инстутитын
Жоил Кастнер: Энэ тохиолдлыг бүр харж байж л
итгэж байна. Бид нар өнгөрсөн зун V4046 sagittarii
- г радио дурангаар ажиглаад эргэлдэн байгаа
молекулан диск байгаа талаар анхны нотолгоог
хийж байсан. Тэгэхэд энд хос одны систем
ажиглагдаагүй юм гэхдээ бид нэр өөр онлын
аргачлалаар шинжилгээ хийж байсан нь ялгаатай
үр дүнг үзүүлсэн байна гэжээ.
Родгируизийн үзэж байгаагаар V4046 Sagittarii хос
одны системийн молекулан диск нь тодорхой
байгаа бөгөөд түүний өргөн нь манай нарны
системийн хамгийн захын гариг болох Далан ван
гаригаас нар хүртэлх зайнааса даруй 10 дахин
өргөн буюу бараг 100 тэрбум км-ийн диаметрийн
хэмжээтэй ба энэ нарны системд аварга хийн
гариг, Купрын бүсийн биетүүд хэлбэржсэн байх
боломжтой ажээ.

17. Энэ хос одны систем нь манай нарны системээс 250
гэрлийн жилийн зайд байрласан бөгөөд эх 2 од нь
хоорондоо дэлхийгээс нар хүртэлх зайнаас 2 дахин
бага буюу 75 сая км зайтай байрласан байгаа нь
бидэнд энэ нарны системд гариг байна уу гэдгийг
мэдэх боломжийг бүрдүүлэж байна гэжээ.

18. Доорх зурагт энэ хос одны системийг үзүүлсэн
байна. Энэ зураг нь иймэрхүү байх гэж
төлөөлүүлэн үзүүлсэн ажээ.
Click to edit Master text styles
Second level
●
Third level
●
Fourth level
●
Fifth level

19. Эх 2 оддын масс нь ойролцоогоор нарны масстай
адилхан бөгөөд нас нь ойролцоогоор 12 сая жилийн
настай залуу одод бөгөөд тэдгээрийн диаметр нь 5
нарны радиусаар ялгаатай ажээ.
Тэрээр энэ судалгааны ажил радио дурангаар өөр
нарны системийн гаригыг нээх боломжйиг бүрдүүлж
байгаа юм гэж тэмдэглэсэн байна.
Өөр хүмүүс энэ ажлыг онцлон үзэх хэрэгтэй гэж
тэмдэглэсэн байна. яагаад гэвэл саяхан хөөргөсөн
Кеплерийн дуран судалгаа хийх нарын систем
үүсэж байгаа тодорхой объект болжийно гэж үзэж
байгаа юм байна.

20. Мэдээлэл
Одон тэнгэрийн хамгийн эртний
зураг

21. Улсын Нийтийн номын сангийн алтан
фондод байгаа "Одот тэнгэрийн
монгол зураг" маш нандин бүтээл юм.
Энэ зургийг эрдэмтэн Б. Батжаргал, Б.
Гончигдорж, Д. Зуухаа, Л.Тэрбиш нар
XIII-XIV зууны үед зохиожээ хэмээн
үздэг. Уг зурагт тэнгэрийн мандлын
хойд туйлын Алтан гадас од, хойд
хагасын 700 гаруй, өмнөд хагасын 600
гаруй нийт 1400 орчим одыг багтаасан
ажээ.

22. Одон тэнгэрийн энэхүү зураг нь 1530
мм голчтой дугуй дээр үйлдсэн
чулуун барын дардас юм. Уг зурагт
оддын 12 орд, 12 сар, жилийн 24
улирал, шар замын дагуу орших 28
одод болон одон орны ажиглалт ба
тооцоо хийхэд чухал хэрэглэгддэг
зарим тод оддын нэрсийг монгол
бичгээр бичжээ. Тэгэхдээ 28 оддын
нэрийг санскритээр, бусад оддын
нэрийг монголоор нэрлэжээ.

23. Мэдээлэл
Сансар огторгуйн хамгийн сонирхолтой 10
баримт

24. 10. Тэнгэрийн ван гаригийг эхлээд
“Георгийн од” хэмээн нэрлэдэг байжээ
1781 онд эрдэмтэн
Вильям Гершель нь
Тэнгэрийн Ван
Click to edit Master text styles
Second level гаригийг нээжээ.
●
Third level Ингээд тvvнийг
●
Fourth level єєрийн нээсэн уг
●
Fifth level
гаригаа хvссэнээрээ
нэрлэх эрхийг улсаас
нь єгсєн юм байна.
Тиймээс тэрээр уг
гаригийг III Георг
хааныг хvндэтгэн
Georgium Sidus
(Георгийн Од) хэмээн

25. Тэрээр энэ vйлдлээ тайлбарлахдаа: “Эрт
дээр vед нээсэн гаригуудын тухайн vеийн
Меркурий, Венера, Марс гэх мэтийн
алдартай бурхдаар нэрлэж байсан шvv дээ.
Харин философи шинэ шатандаа хєгжиж
байгаа энэ vед би арай єєрєєр нэрлэсэн нь
дээр байх гэж бодсон юм. Ядаж л хойч vе
маань уг гаригийн нэрнээс нь хэзээ
нээснийг нь мэдэж болохоор болно шvv дээ
(III Георг хааны vед нээсэн юм байна гээд
л...).”-гэжээ. Тvvнчлэн сонирхуулж хэлэхэд,
Уран буюу Тэнгэрийн ван гариг нь
телескопын аргаар олдсон анхны гаригт
тооцогддог юм байна.

26. 9. Байнгын х єд єлг єєн
Уул, ус, ургамал
амьтан, байшин
Click to edit Master text styles барилга, хvн бид
Second level єєрсдєє гээд энэ
●
Third level
●
Fourth level
орчлонгийн бvхий л
●
Fifth level юмс Дэлхийтэйгээ
хамт сансар огторгуйг
зvсэн, секундэд 530
км цагийн
хурдтайгаар байнгын
хєдєлгєєн дунд
оршдог гэнэ. Итгэхэд
хэцvv ч гэсэн энэ
vнэн юм шvv. Манай

27. Энэ мэтчилэнгээр, таныг энэ хэсгийг уншиж
байх хооронд Дэлхий маань биднийг
огторгуйн хаа нэгтээ орших, 3000 км-ийн
тэртээд аваачсан байгаа.

28. 8. Баяртай, vнэнч анд минь…
Сар нь Дэлхийгээс
жилд 4 орчим см-ээр
алслан холдсоор
Click to edit Master text styles байгаа ажээ. Хэдэн
Second level миллиард жилийг
●
Third level
●
Fourth level
хамтдаа єнгєрvvлсэн
●
Fifth level энэ vнэнч дагуулын
ийн холдож буй нь
маш олон
шалтгаантай юм
байна. Дэлхийн
тэнхлэгээ тойрон
эргэх хугацаа нь
єдєрт 2

29. Ер нь сар анх хэрхэн бий болсныг
эрэмтэд яг хэлж мэддэггvй ч, хэдэн
тэрбум жилийн ємнє дэлхий дээр
нэгэн сансрын биет ирж хvчтэй
мєргєх vед Дэлхийгээс тасарсан
хэлтэрхий нь Сар юм гэж тайлбарлах
нь элбэг.

30. 7. Єнг єрсн єєс ирэх гэрэл
Та бидний хэнийг ч ялгалгvй
бvгдийг нь ивээж байдаг
нарны шаргал туяа нь 30
мянган жилийн настай эд
гэдгийг та мэдэх vv? Бидэнд
єдєр бvр хvрч байгаа нарны
Click to edit Master text styles энерги нь 30 мянган жилийн
Second level
тэртээд нарны цєм дотор бий
●
Third level
●
Fourth level болсон байна. Харин фотонууд
●
Fifth level (гэрлийн хэлтэрхийнvvд) нь
нарны цємєєс гадаргуй дээр
нь гарч ирэхийн тулд яг тийм
хэмжээний хугацааг буюу 30
мянган жилийг зарцуулах
шаардлагатай болдог.

31. Харин фотонууд нь нарны гадаргуй дээр
гарч ирснийхээ дараа дэлхий ирэхдээ ердєє
8 минут л зарцуулдаг ажээ. Нарны цємийн
температур нь 13 сая градус байдаг бєгєєд
тvvн дотор боловсруулагдаж бий болсон
энерги нь гадаргуй дээр нь гарахын тулд
єєр єєр цацрагийн хэлбэрт хувиран, маш
олон тооны давхаргуудыг давж гэтлэх
шаардлагатай тулгардаг юм байна.

32. 6. Нарны салхи
Нар нь нэг секундэд тэрбум гаруй
кг массаа алддаг байна. Энэ vйл
явц нь Нарны гадаргуйруу чиглэн,
Click to edit Master text styles эмх замбараагvй хєдлєх хэсгvvдээс
Second level бvрдсэн нарны салхины vр дvнд
●
Third level болдог ажээ. Vvний шалтгаан болон
●
Fourth level бодит байдал нь одоогийн
●
Fifth level байдлаар бvрэн судлагдаагvй байга
юм. Ямартай ч нарны салхины
єчvvхэн нэг хэлтэрхий нь л
(цэцэгний ганцхан vртэй тэнцэхvйц
хэсэг нь) хvнийг 160 км-ийн
зайнаас алж чадахаар хvчтэй,
энергитэй байдаг ажээ.

33. 5. Долоон бурхан нь одны
чуулган биш.
Долоон бурхан буюу
Шанаг долоо гэж
Click to edit Master text styles бидний нэрлэж
Second level заншсан сонирхолтой
●
Third level
●
Fourth level
байрлалтай долоон од
●
Fifth level нь vнэн хэрэг дээрээ
нэг дор оршдог одны
чуулган биш тєдийгvй
АСТЕРИЗМ гэж
нэрлэгддэг зvйл юм
байна. Бие биенээсээ
асар хол зайд орших
єєр єєр галактикт
байдаг однуудын

34. Єєрєєр хэлбэл манай гаригийн євєрмєц
байрлал болоод, тухайн астеризмийн
харагдах єнцгєєс нь шалтгаалаад хvн бид
Долоон Бурхан Одыг бие биентэйгээ ойрхон
байдаг однууд буюу одны чуулган хэмээн
vздэг юм байна. Цаашилбал Долоон бурхан
нь Ursa Major (Их Долоон Бурхан) хэмээх єєр
одны чуулганд хяръяалагддаг ажээ.

35. 4. Хєнгєн чанар
Нарны аймгийн хоёр
дахь том гариг
Click to edit Master text styles (хэмжээгээрээ
Second level Бархасвадийн дараа
●
Third level
●
Fourth level
ордог) тєдийгvй
●
Fifth level нарнаас зургаа дахь
гариг болох Санчир-
ын нягтшил нь
усныхаас бараг хоёр
дахин бага байдаг тул
маш хєнгєн байдаг
ажээ. Тиймээс хэрэв
санчир гаригийг усан
дээр тавивал

36. Хэрэв та дор хаяж 60 мянган км диамертай
сав олоод, дотор нь ус дvvргэж чадвал
дээрхи санааг туршиж vзээд, vнэн болохыг
нь мэдэж авч болох юм.

37. 3. Дэлхийд дєрвєн Сар (дагуул)
байдаг
Дээрхи єгvvлбэрийг
уншаад та гайхаж
байгаа байх. Энэ нь яг
Click to edit Master text styles хэрэг дээрээ vнэнд тун
Second level
●
Third level
ойрхон таамаг юм.
●
Fourth level Гэхдээ баримттай, бас
●
Fifth level vнэн байх маш єндєр
магадлалтай “таамаг” юм
байна шvv. 1896 онд
Duncan Waldron нь
Нарыг, Дэлхийн
давтамжтай ижил
давтамжтайгаар тойрдог
5 км диаметртай нэгэн

38. Ийнхvv уг солирыг Шотландын нэгэн
эртний vндэстний нэрээр Cruithne (Кринуэ)
хэмээх болжээ. Cruithne (Кринуэ) нь
Дэлхийтэй ямагт холбоо, хамааралтай
байдаг тул тvvнийг хоёр дахь сар гэх нь ч
бий. Мєн энэхvv хоёр дахь дагуулыг олж
харахын тулд маш их хvчин чадалтай
телескоп хэрэг болдог байна. Vvний
дараагаар Дэлхийгээс хамааралтай оршдог
єєр гурван сансрын биетийг олж илрvvлсэн
юм байна. Зурагт: дээрхи дагуулын
траекторийг цэнхэрээ, Дэлхийн
траекторийг шараар дvрсэлсэн болно

39. 2. Нарны толбоны аялгуу
Нарны толб-ыг домогт
Страдиваригийн
Click to edit Master text styles
Second level
хийлнvvдийн ер бусын
●
Third level аялгууны шалтгаан
●
Fourth level хэмээн тооцох нь бий.
●
Fifth level
Антонио Страдивари нь
17-18 зууны vед
амьдарч байсан хийл
зохион бvтээгч юм.
Тvvний бvтээлvvд нь
бусдынхаас огт єєрєєр,
ер бусын гойд
аялгуугаар эгшиглэдэг
билээ. Эрдэмтэд

41. 1. Хvйтэн гагнуур
Задгай сансарт хоёр метал биет шvргэлцвэл бие
биендээ наалдаж (гагнагдаж) нэгэн биет болдог ажээ.
Энэ нь итгэхэд бэрх байж болох ч, vнэхээр бодит
vзэгдэл ажээ. Хэрэв огторгуй дахь метал биетийн
гадаргуй дээр эсэлдэх урвал байхгvй бол ийм зvйл
заавал болдог байна. Харин Дэлхий дээр “хvйтэн
гануур”-ын vзэгдэл болдоггvйн учир нь: агаар мандал
дотор байгаа металл биетийн гадаргуй дээр оксид бий
болдог ажээ. Мэдээж энэ хvйтэн гагнуур гээч нь
сансар судлалын ажиллагаанд асар их саад учруулах
мэт санагдаж мэднэ. Гэвч vнэн хэрэг дээрээ тийм биш
гэнэ . Учир нь бvхий л металл багажнуудын гадаргуйг
сансарт гайргахаас нь ємнє сайтар эсэлдvvлж єгдєг
байна. Хvйтэн гагнуур хэмээх дээрхи vзэгдлийг
тусгайлан судалж, хэд хэдэн туршилтаар баталжээ.

42. Дэлхий сvvлт одтой болзоно
-Бархасвадиас том
толгойтой vлэмж том
Click to edit Master text styles сvvлт од дэлхий рvv
Second level ойртож байна-
●
Third level
●
Fourth level
Дэлхий рvv С/2006 Р1
●
Fifth level сvvлт од ойртож буй
агаад сонирхогчид
тvvнийг хойд тал
бөмбөрцөг дээр байгааг
нь ажиглаж болно гэж
Оросын одон орон
судлалын хvрээлэнгийн
шинжлэх ухааны
мэргэжилтэн Валентин

43. . Сvvлт одыг олж харахын тулд тэнгэрийн
хойд-дорно хэсэг буюу персея одны орд
оршиж буй зvгт ажиглалт хийхэд болох аж.
Ялангуяа vvр гэгээрэхийн өмнө юу юунаас
илvv тод харагдах гэнэ. Гэхдээ сvvлт одыг
2007 онд өдрийн цагаар тод ажиглаж
чадсан тохиолдол бий.
Мэргэжилтнvvдийн ярьснаар маргад
эрдэнийн өнгөтэй, хийн vvлтэй сvvлт одны
толгой тойргийн хэмжээгээрээ
Бархасвадиас ч том байгаа аж. Тийм
болохоор мэргэжлийн дурангvйгээр тод
харагдах юм байна. Харин сvvл нь бараг сая
км-ийн урттай мертлөө бараг л vзэгдэхгvй
гэнэ.

44. Тодруулга:
С/2006 Р1 сvvлт одыг Австралийн одон
оронч Роберт Макнот 2006 оны наймдугаар
сарын 7-нд нээсэн. 2007 онд уг одыг
дэлхийн бараг бvх оршин суугч ажиглаж
чадаж байсан агаад тиймдээ ч сvvлийн 40
жилд илэрсэн хамгийн тод сvvл од болсон
юм. Харин өнгөрөгч дөрөвдvгээр сард
Макнотын нээсэн С/2006 Р1 хэмээгч сvvлт
одыг хvн төрөлхтний илрvvлсэн бvхий л
сvvлт одноос хамгийн том нь гэдгийг
тодруулсан. өмнө нь эл алдар хамгийн урт
сvvлтэй Хякутакэгийн сvvлт одных байсан.

45. Сүүлт од ба жижиг гаригууд
Сансраас учирч болох
аюулд жижиг гараг ба
Click to edit Master text styles сүүлт одтой дэлхий
Second level мөргөлдөж глобаль
●
Third level
●
Fourth level
чанартай сүйрэл
●
Fifth level үүсэх, нар ба шинэ
одны тэсрэлтээс
үүсэх их энергитэй
бөөмсийн урсгалд
дэлхий өртөж сүйрэх
зэргийг оруулдаг.
Нарны аймагт түүнийг
гишүүдийн тоог эрс
ихэсгэдэг жижиг

46. Астериод гэгдэх олон тооны жижиг гарагуудын бүс
Ангараг ба Бархасвадийн хооронд нарнаас 2.2-3.6
а.н. зайд байрладаг. Астериодууд том чулуу, төмөр
бүтэцтэй байдаг. Астериодууд нь ямар нэгэн
шалтгаанаар хагарч бутарсан томоохон гарагийн
үлдэгдэл хэлтэрхийнүүд юм. Нэг км-ээс их
диаметртэй жижиг гарагуу¬дын тоо 1 сая илүү
байдаг. Олон Улсын Астрономчдын холбоо одоогоор
218 000 орчим жижиг гарагийг бүртгэн
каталогижуулаад байна.
Нарнаас 40-50 а.н. зайд Койперын бүс нэртэй хэт
алслагдсан жижиг гарагуудын бүс байдаг. Далайн
ван гарагийн цаана, нарнаас хэт алслагдсан жижиг
гарагуудын бүс байж болохыг 1949 онд К.Эжеверс,
1951 онд Ж.Койпер нар урьдчилан хэлж байжээ.
Койперын бүсийн жижиг гарагуудын нийт массыг
дэлхийн масстай ойролцоо гэж үздэг.

47. Койперын бүсээс үүсэлтэй анхны жижиг гарагийг
1992 онд нарнаас 42 а.н. зайд илрүүлсэн. 1993 онд
100-280 км диаметр бүхий Койперын бүсийн хэд
хэдэн жижиг гарагийг илрүүлсэн байна. Эдгээрийн
зарим нь том гарагуудын орбитын завсар байрлаж
байв.
Койперын бүсийн хамгийн том биетүүд 1000 к орчим
хэмжээтэй байж болно гэж үздэг. Койперын бүсэнд
байрлах жижиг биеүд бүтцээр сүүлт одтой төстэй
чулууллаг биет, тоос агуулсан мөснөөс тогтсон
байдаг. Дэлхийн ван түүний дагуул Харон, 10 дахь
гараг гэж бараг тооцогдох шахсан Седна зэрэг нь
Койперын бүсээс сугарч гарсан томоохон биетүүд
юм

48. Койперын бүсээс ч хэт алслагдсан боловч нарны
аймагт багтааж болох хоёр сонирхолтой объект
байгаа нь Хиллсын ба Оортын үүлс юм. Хиллсын үүл
нарнаас 103-104 а.н. зайд, Оортын үүл 104-105 а.н.
зайд тус тус байр¬ладаг. Хиллсын үүлний масс
Оортын үүлний массаас хоёр эрэмбээр их гэж үздэг.
Оортын үүл нь Дэлхийн вангаас цааш 20000 а.н.
хэмжээнд од хоорондын зайд үргэлжлэх ба сийрэг
тоосонцор, жижиг гараг, сүүлт оддыг агуулсан тоор
хэлбэртэй тогтоц байна.
Жижиг гарагууд нарыг тойрог ба зуйван тойрог
замаар тойрон эргэдэг. Зуйван тойрог замаар
эргэдэг жижиг гарагууд наранд ойртож холдох
үедээ дэлхийн тойрог замыг дотор ба гадна талаас
нь огтлон дэлхийд хэт ойртдог.

49. Ийм жижиг гарагуудыг Аполлонууд гэдэг
Апполлонууд дэлхийн тойрог замыг 1.2-2
цагийн хугацаанд огтлох ба энэ үед тэдгээр
нь дэлхийд 50000 км-1,5 сая км зайд 10-15
км/сек хурдтай ойртож мөргөлдөх бодит
аюул бий болгодог.
1936 онд Адонис нэртэй жижиг гараг
дэлхийд 2 сая км ойртон ирсэн нь их
шуугиан дэгдээжээ. 1937 онд 1.5 км орчим
хэмжээтэй Гермес гэдэг жижиг гараг
дэлхиигээс ердөө 800000 км зайд нисэж
өнгөрсөн. 1968 онд №1566 дугаартай, 1,4
км диаметр бүхий Икар гэдэг жижиг гараг
дэлхийд 6,3 сая км ойртож бөөн шуугиан
дэгдээсэн билээ.

50. Икар дэлхийг мөргөвөл 100 мега-тонн
тротилын эквивалент буюу Хирошима хотод
хаясан атомын бөмбөгийн тэсрэлтээс 670
дахин их хүчтэй тэсрэлт болох байлаа. Икар
нь 18 жилд дэлхийд нэг удаа ойртдог. 2015
онд Икар дэлхийд 2,5 сая км зайд дахин
ойртох болно.
1908 онд 90 м диаметр бүхий жижиг гараг
Сибирьт унаж 20 мега тонн тротилын
эквива¬ленттай тэсрэлт болсны уршиг
хэдэн жилээр дэлхий дахинаа мэдрэгдэн
үлджээ. Хэрэв мөргөлдөөн гурван цагийн
дараа болсон бол Москва хот одоо дэлхийд
байхгүй байх байжээ.

51. Нэг км-ээс их голчтой жижиг гараг дэлхийг
мөргөснөөс үүсэх их хэмжээний түймрийн
утаа агаар мандалд нарны гэрлийн
шингээлтийг ихэсгэж, дэлхийн
гадаргуугийн температур багасч дэлхийг
бүхэлд нь хамарсан урт хугацааны өвөл
эхэлдэг байна.
Зарим тохиолдолд дэлхийн эргэлтийн
тэнхлэг өөрчлөгдөж, экватор ба туйлууд
байраа ч сольж болно гэж үздэг.
Буд гарагийн эргэлтийн тэнхлэг нарыг
тойрон хавтайгаа их өнцөг үүсгэснийг ийм
мөргөлдөөний дүн гэж тайлбарладаг.

52. 2004 оны есдүгээр сард нээгдсэн 2004MN4
дугаартай жижиг гараг дэлхийн хажуугаар
өнгөрснөөс хоёр хоногийн дараа зүүн өмнөд
Суматра арлын орчимд далайн ёроолд
газар хөдлөж, Энэтхэгийн далайд цунам
үүсч 300000 орчим хүн амь насаа алдаж
асар их хохирол бүс нутагт учирсан билээ.
Өөрөөр хэлбэл дэлхийд ойртож ирсэн
жижиг гарагууд геологийн процесст
нөлөөлж болохыг үгүйсгэхгүй.

53. 2010/11/04 íä сар цолмон гаригийг
“хиртүүлнэ”
“Гариг эрхэс судлаач,
одон орончид болон
Click to edit Master text styles цаг уурын
Second level мэргэжилтнүүд, зарим
●
Third level
●
Fourth level
цагдаагийн хэсгийнхэн
●
Fifth level энэ сарын эхний хоёр
долоо хоногт
иргэдээс харь
гаригийнхныг харсан
тухай мэдээлэл,
баримт хүлээн авах
сэтгэл зүйн
бэлтгэлтэй байна уу.

54. Бидний төсөөлдөг харь гаригийн нисдэг
тавагтай төстэй зүйл тэнгэрт хурцаар
гэрэлтэн харагдах үзэгдэл ойрын өдрүүдэд
тохиож болзошгүй тул харь ертөнцийн
гийчид ирлээ хэмээн сандарч, үймэж
болохгүй. Энэхүү үзэгдэл нь цолмон
гаригийн өвөрмөц нэгэн төрх юм” гэжээ.
Дээрх мэдэгдэл АНУ-ын орчин үеийн
жирийн оршин суугчид одон орны талаар
ямар ч ойлголтгүй төдийгүй нарны аймгийн
зүгээс бидэнд ойртож буй гаригийг ч ялгах
чадваргүйг илэрхийлж буй мэт.

55. Түүнээс гадна америкчууд харь гаригийн нисдэг
тавгийн тухай сэдвийг хөндөх дуртай байдгийн нэг
жишээг харуулж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл ард
иргэддээ урьдчилан анхааруулахгүй бол ямар ч
огторгуйн биетийн хурц гэрэлтүүлэг юм уу өвөрмөц
байдал, байрлалыг харь гаригийн нисдэг таваг
хэмээн эндүүрэх нь хэвийн үзэгдэл бололтой.
Түүнээс гадна манай гаригийн “ихэр-эгч” /Цолмон
гариг хэмжээ, жингээрээ дэлхийтэй нэлээд ойролцоо
тул одон орончид ийн нэрлэдэг/ дэлхийгээс ч илүү
том гэдгийг онцлох нь зүйтэй. Тэгэхээр цолмон
гариг нь нарны аймгийн хоёр дахь дотоод гариг
бөгөөд эргэх үеийн хоног нь 224,7. Хэрвээ уг гариг
дээр амьд биес оршдог байсан бол тэдний жилийн
үргэлжлэх хугацаа манай дэлхийнхээс 141 хоногоор
богино байх байжээ.

56. Гэвч цолмон гариг дээр амьдрал үүсч болох өчүүхэн
төдий ч атугай нөхцөл байхгүй.
Цолмонгийн гадаргууг хүхрийн хүчлийн үүлнүүдээс
бүрдсэн ер бусын өтгөн үүлэрхэг манан бүрхэж байдаг
агаад энэ нь гэрэлд харагддаггүй өвөрмөц шинж
чанартай аж. Гэхдээ гаригийн агаар мандал радио
долгионд тунгалаг болон ялгардаг аж. Энэхүү агаар
мандал ерөнхийдөө нүүрсхүчлийн хийгээс бүрдсэн
агаад хэрвээ цолмон гариг дээр ургамал юм уу фото
нийлэгжсэн нянгууд оршдог байсан бол тэд бүх СО2-
ийг идэхийнхээ зэрэгцээ хүчилтөрөгч бий болгож болох
байсан болов уу. Гаригийн гадаргуун температур
ойролцоогоор 475 °С тул ийм нөхцлийг удаан байтугай
богино хугацаагаар ч тэсвэрлэх амьд бие олдохгүй.
Гэхдээ манай гаригийн “ихэр эгч”-ийн температур
аажимдаа тайвширч, ирээдүйд /энэ нь ойролцоогоор
гурван тэрбум жилийн дараа “дүү” шигээ “хүйтэн” болно
гэж эрдэмтэд сүүлийн үед тооцох болсон.

57. Тухайн үед цолмон гариг дээр ус шингэн /одоо
зөвхөн усан уур байгаа/ байдлаараа бий болж
магадгүй гэнэ. Тэгвэл энд амьдрал үүсч болох
магадлал гарч ирэх юм. Өдгөө цолмон гаригийн
агаарын даралт дэлхийнхээс даруй 93 дахин их. Энэ
нь агаар мандлын нягтаршлын 93 хувийг
нүүрсхүчлийн хий, 3,9 хувийг азот бүрдүүлдэгтэй
холбоотой.
Харин тус гаригийн агаар мандлын бүрхүүл үүлэнд
багтдаг бусад хий 0,1 хувийг эзэлдэг агаад чөлөөт
хүчилтөрөгч бараг л байдаггүй аж. Гэхдээ
цолмонгийн хөрсний гадаргуун талбай өөгүй, тэгш
юм байна. Тийм болохоор газар хөдлөлт, галт уулын
идэвхжил, солируудын хөдөлгөөн, газар зүйн
бүтцээс улбаатай элдэв идэвхжил энд тохиолдохгүй
гэж болно.

58. Цолмон гаригийг огторгуйн орон зайд
хэрхэн оршиж буйг харах тийм ч хэцүү
биш гэнэ. Манай гаригийн дагуул болсон
“ихэр эгч” гариг нартай дэлхийгээс ч ойр
оршдог хэрнээ хэзээ ч манай тэнгэрээс
холддоггүй юм байна.
Жилийн дулаан улиралд үдшийн цагаар
цолмон гариг тэнгэрийн баруун хаяагаар
хамгийн хурцаар гэрэлтдэг аж. Тиймдээ
ч олон ард түмэн цолмонг “үдшийн од”
хэмээн нэрлэдэг. Харин хүйтний улиралд
цолмон тэнгэрийн дорно хэсэгт “урваж”,
“өглөөний од” болон хувирдаг. Энэ үед
түүнийг үүр цайхын өмнөхөн хугацаанд
ажиглах боломжтой. Уг гаригийн ялгарах
шинж тэмдэг нь жигдхэн цагаан өнгө.

59. Энэ жилийн энэ сард цолмонг олж харахыг хүсэгчид
хэзээ, хаашаа хараагаа хандуулах нь тодорхой буй
заа. Маргааш буюу энэ сарын таванд цолмон
гаригтай холбоотой бас нэгэн өвөрмөц үзэгдэл
болохыг сонирхуулах нь зүйтэй.
Энэ нь цолмон гаригийг cap бүтэн далдлах буюу
бүрхэх үзэгдэл аж. Энэ шөнө cap цолмонгийн
дэргэдүүр өнгөрөх агаад энэ үед манай гаригийн
“ихэр эгч” хэсэг хугацаанд сарны тойрогт
далдлагдаж харагдахгүй байснаа сарны нөгөө
талаас гарч ирэх юм. Огторгуйн эл үзэгдэл дэлхийн
олон улс оронд сайн харагдах ажээ.

60. Энэ сард огторгуйн орон зайд өөр ямар үйл явдал
болох бол? Энэ сарын 17-нд саранд хандаж хүслээ
шивнэх, сарнаас асуух зүйлээ мэргэлэх боломж
дагуулсан “оддын буулт” үзэгдэл тохиох ажээ.
Харин энэ сарын 26-нд манай гаригаас холгүйхэн
оршдог P/Hartley 2 (103Р) сүүлт одыг бүх талаас нь
тольдох боломж олдох юм байна. Энэ үеэр уг одны
гялалзах оргил үе тохиох аж.

61. шанаган хорхойн гаазан үүл
шанаган хорхойн гаазан үүл
WISE одон орны авсан зурганд
их зэгцтэй хэсэг од харагдана.
Насагийн судлаачидын
Click to edit Master text styles судалгаанд дотор астреойдууд
Second level бүгд хэлхээтэй сувд
●
Third level холбочихсон юм шиг эгнэн
●
Fourth level жагссан байрлалтай. төвийнхөө
●
Fifth level ойролцоо шар ногоон шугамаар
татчихсан юм шиг харагддаг.
шанаган хорхой однууд нь
дэлхийгээс 12,000 сая гэрлийн
жилийн зайтай Auriga одны
ордонд байдаг байнаа. хоёр
дахь астеройдууд нь мөн адил
хэлхэчихсэн юм шиг харагддаг
ажээ

62. Нарны үзэгдэх хөдөлгөөн, шар зам
Нарийн зөв цагаар
нар ба одны
Click to edit Master text styles дараалсан дээд орой
Second level хадалтын хоорондох
●
Third level хугацааг хэмжихэд
●
Fourth level
●
Fifth level нарных нь 4 минутаар
урт байдаг. Энэ нь
одот тэнгэр бүтэн
эргэх нэгэн хоногийн
дотор одтой
харьцангуйгаар нар
тэнгэрийн эргэлтийн
эсрэг чиглэл буюу
зүүн тийш шилжсэний

63. Одот тэнгэр 24 цагт 3600-аар, 60 минутанд 150-аар, 4
минутанд 10-аар шилжинэ. Жилийн хугацаанд
тэнгэрийн мандлаар нарны шилжих шилжилтийн зам
тэнгэрийг бүсэлсэн битүү цагариг үүсгэх бөгөөд
түүнийг шар зам буюу эклиптик гэнэ. Энэ цагирагийн
орших хавтгайг шар замын хавтгай гэнэ. Шар зам ба
тэнгэрийн экваторын хавтгайнууд огтлолцохдоо 230
27’ өнцөг үүсгэдэг.
Нар шар замаар жилийн турш шилжихдээ 2 удаа (3-р
сарын 21, 9-р сарын 23-нд) тэнгэрийн экваторыг
огтлон гарна. Нар эдгээр огтлолцлын цэгүүд дээр байх
үед өдөр ба шөнийн үргэлжлэг хугацаа тэнцдэг.
Иймээс дээрх цэгүүдийг хаврын ба намрын тэнцлийн
цэгүүд гэнэ. . Нарны 3-р сарын 21-нд экваторыг огтлох
цэгийг хаврын тэнцлийн цэг, 9-р сарын 23-нд огтлох
цэгийг намрын тэнцлийн цэг гэнэ.

64. 3-р сарын 21-ний дараачийн өдрүүдээс эхлэн нар шар
зам дагуу тэнгэрийн экватороос хоног тутам холдон
дээшилсээр 6-р сарын 22-нд хамгийн их өнцгөөр (230
27’) холдоно. Энэ өдөр үдийн нарны өндөр хамгийн их
хэмжээнд хүрч хамгийн жжрт өдөр, богино шөнө
болдог. Энэ өдрийг зуны туйлын өдөр, шар зам дээр
нар байрлах С цэгийг зуны туйлын цэг гэнэ.
6-р сарын 22-ноос эхлэн нар зуны туйлын цэгээс шар
замын дагуу доошилсоор 9-р сарын 23-нд намрын
тэнцлийн цэг дээр ирнэ. Энэ өдрийг намрын тэнцлийн
өдөр гэнэ. Үүний дараагийн өдрүүдэд нар экватороос
доошилсоор 12-р сарын 22-нд тэнгэрийн экватороос
доош 230 27’-аар орсон байна. Энэ өдөр нарны өндөр
хамгийн бага байх ба хамгийн богино өдөр, урт шөнө
болно.

65. Энэ өдрийг өвлийн туйлын өдөр, энэ өдөр нарны
байрлах шар замын Е цэгийг өвлийн туйлын цэг
гэнэ. Нарны жилийн жилийн туршид ийнхүү
шилжшн үзэгдэх хөдөлгөөний зам нь түүний
хоногийн дотор үзэгдэх хөдөлгөөний замаас
ялгаатай. Хавар, намрын тэнцлийн өдөр ба өвөл,
зуны туйлын өдрүүдэд янз бүрийн өргөрөгт нарны
үзэгдэх байдал ялгаатай байдаг.
Нар шар замаар шилжихдээ 12 одны ордыг дайран
өнгөрнө. Эдгээрийг шар замын ордууд гэх бөгөөд
нар орд бүхэнд нэг сар орчим хугацаанд байрладаг.
Шар замаар шилжих нарны хөдөлгөөн бол нарыг
дэлхий тойрох хөдөлгөөний урвуу тусгал болно.
Нарыг тойрдог дэлхийн хөдөлгөөнийг түүн дээр
байгаа хүмүүс мэдэрдэггүй учраас нар л дэлхийг
тойрон шар замаар шилжиж яваа мэт санагддаг

66. Сарны орой хадалт өмнөх хоногт нэг зэрэг
орой хадаж байсан одныхоос 50 минутаар
хожимдож байдаг. Энэ нь сар одтой
харьцангуйгаар хоног тутамд баруунаас зүүн
тийш 130 орчим хэмжээгээр шилжиж дэлхийг
тойрч байдагтай холбоотой. Схрны замыг
цагаан зам гэнэ.
Гаригууд одот тэнгэрийн дэвсгэр дээр
тогтмол байр эзэлдэггүй харин оддын дундуур
шилжиж харагддаг. Гаригууд зхрим үед гогцоо
үүсгэсэн нэлээд ярвигтай замаар шилжин
үзэгддэг. Энэ бол нарыг тойрох гаригуудийн
жинхэнэ хөдөлгөөн дэлхийн жилийн
хөдөлгөөнтэй хавсарч хосолсноор
тайлбарлагдана.

67. Тэнгэрийн координатын системүүд
Координатын системүүд . Тэнгэрийн
эрхсийн байрлалыг тодорхойлхын тулд
координатын хэд хэдэн системийг ашигладаг.
Систем бүрд үндсэн цэг ба хавтгайг сонгон
авна.

68. Хэвтээ координат
. Энэ системд оройн
Click to edit Master text styles
цэгийг үндсэн цэг,
Second level хэвтээ хавтгайг
●
Third level үндсэн хавтгай
●
Fourth level
●
Fifth level болгон авна.
М эрхсийн байрлалыг
тодорхойлхын тулд
оройн цэгээс уг
эрхсийг дайруулан
эгц босоо нум татна.
Хэвтээ хавтгайгаас М
эрхэс хүртэлх КМ
нумыг эрхсийн өндөр

69. Азимутыг хэвтээ цагиргийн дагуу өмнөдийн
цэгээс эхлэн тэнгэрийн үзэгдэх эргэлтийн
чиглэлээр 3600 хүртэл хэмжинэ. Азимутыг А
үсгээр тэмдэглэнэ.
Өндөр ба азимутыг эрхсийн хэвтээ
координатууд гэнэ. Өнцөг хэмжих багажаар
эрхсийн байрлалыг шууд хэмжин
тодорхойлоход хэвтээ координатыг ашиглана.

70. Экваторын координат
Хэвтээ координатын
системд тэнгэрийн
Click to edit Master text styles
Second level хоногийн эргэлтэнд
●
Third level оролцдоггүй
●
Fourth level
●
Fifth level Хэвтээ хавтгайтай
харьцуулан эрхсийн
координатыг хэмждэг
тул тэнгэрийн
хоногийн үзэгдэх
эргэлт
болоход эрхсийн
хэвтээ координатууд
өөрчлөгддөг. Иймээс

71. Ингэж координатууд
Click to edit Master text styles нь өөрчлөгдөхгүйгээр,
Second level эрхэстэй хамт эргэж
●
Third level
●
Fourth level байх систем нь
●
Fifth level экваторын
координатын систем
болно. Энэ системд
ертонцийн туйлыг
үндсэн цэг, тэнгэрийн
экваторын
хавтгайг үндсэн
хавтгай болгон авна.
М эрхсийн байрлалыг
тодорхойлъё гэвэл

72. Энэ нумыг
хэлбийлтийн нум
гэнэ. Тэнгэрийн
Click to edit Master text styles
Second level экватороос М эрхэс
●
Third level хүртэлх qM буюу
●
Fourth level түүнд харгалзах
●
Fifth level
өнцгийг М эрхсийн
хэлбийлт гэнэ.
Түүнийг б үсгээр
тэмдэглэнэ.
Хэлбийлтийг
тэнгэрийн экватороос
дээш эерэг
тэмдэгтэйгээр +900