1. МОД ҮРЖҮҮЛЭГ
ОЦ Тэнхим

2. 


Модлог бутлаг ургамлыг үрээр үржүүлэх нь хамгийн энгийн,
найдвартай, хямд төсөр арга юм.
Үр хадгалах хугацаа
Ихэнх мод бутны үрийг бэлтгэж дуусмагц шууд тарих
боломжгүй, буюу жил бүр арвин ургац өгдөггүй тул дараачийн
жилүүдэд хэрэглэх үрийг чанарыг нь алдуулахгүйгээр
хадгалах шаардлага гардаг. Үрийн хадгалагдах хугацаа
ньургамлын биологийн онцлог, түүнийг хэрхэн бэлтгэж, ямар
нөхцөлд хадгалснаас ихээр хамаарна. Үр нь боловсорч
гүйцсэний дараа ургахгүйгээр тодорхой хугацаанд байдаг.
Үүнийг үрийн тайван байдалд орох гэж нэрлэнэ. Амьдрах
чадвараа алдахгүй хадгалагдах хугацааг үрийн хадгалагдах
чадвар гэх бөгөөд тэр нь модлог бутлаг ургамлын төрөл, зүйл
бүрд янз бүр байна. Үрийн хадгалагдах чадварыг Юарт 1908
онд судлан үзэж гурван үндсэн ангилалд хуваажээ.

3. 





Микробиотик (хадгалагдах хугацаа богино) үүнд бургас, улиас
зэрэг навчит модны үр орно.
Мезобиотик (хадгалагдах хугацаа дунд зэрэг, 3-15 жил). Үүнд
ихэнх шилмүүст үүлдрийн модны үр багтана.
Макробиотик (Хадгалагдах хугацаа их. 15-аас дээш жил). Үүнд
буурцагт ургамлуудын үр орно.
Үрийг түүж бэлтгэсний дараа чийгийг тодорхой хэмжээнд
хүргэж хатаах нь хадгалалтад сайнаар нөлөөлнө. Хэрэв
чийгшил ихтэй бол амархан ялзарч муудна.
Тухайлбал: шинэс модны үр 6% чийгтэй нөхцөлд битүү шил
савд 7 жил хадгалагддаг байхад, 10,7%-ийн чийгтэй
хадгалахад дөнгөж 3 жил болоод ургах чадвараа адддаг
байна.
Тэрчлэн үрийн чийгийг хэт алдагдуулахад амьдрах чадвараа
алдана. Хадгалах орчны температураас үрийн амьдах чадвар
мөн ихээр хамаарна.

4. 


0°С температурт үрийн амьдрах чадвар удаан хадгалагдана.
Хэрэв 5°-аас дээш гарвал үрийн амьсгалалт нэмэгдэж,
мөөгөнцөр үржих нөхцөл бүрдэнэ.
Хадгалах байрны чийгшил 60%-иас доошгүй байх
шаардлагатай.
Ердийн агуулах байранд улиас, бургас, хайлаасны үр 1 жил
хүрэхгүй, өрөл, далан хальс 2 жил, хар мод 2-3 жил, нарс 3-4
жил, гацуур, шархуайс 5 хүртэл жилийн хугацаанд ургах
чадвараа алдахгүй байж чадна.

5. 

Ихэнх модлог бутлаг ургамлын боловсорсон үрийг тариалж
ургах нөхцөлийг бүрдүүлсэн ч ургадаггүй. Энэ нь үр
боловсорсоны дараа тодорхой хугацаагаар тайван байдалд
шилждэгтэй холбоотой юм. Үрийн тайван байдалд орох
онцлог бол бүх төрлийн ургамлуудын биологийн ерөнхий
шинж мөн. Энэ бол олон зуун жилийн хувьслын үр дүнд
бүрэлдэн буй болсон үр боловсормогц намар шууд ургаж
эхлэхээс хамгаалсан байгалийн зохилдлогоо юм.
Тайван байдлыг гүн ба анхдагч гэж хуваах бөгөөд тайван
байдлын үргэлжлэх хугацаа ургамал бүрд харилцан адилгүй
байна. Үр ургах нэг зайлшгүй нөхцөл нь гүн тайван байдалд
явагдах далд өсөлтийн процесс юм. В.И.Мичурин үрийн
тайван байдалд байх хугацаанд үр хөврөлийн эсийн
амьдралыг тэтгэх үйл ажиллагаа явагддаг болохыг заасан
байна. Үүнийг хураалтын дараах боловсролт гэж нэрлэнэ.

6. 



Гэвч үр бүхэн ургаж чадахгүй олон шалтгаан байдаг. Үүнд:
Боловсорч чадаагүй үр хөврөл . Үр хөврөл нь хэвийн ургахын
тулд үрийнхээ дотор морфологийн хувьд бүрэн хэлбэржсэн байх
шаардлагатай бөгөөд ингэж чадаагүй үр хөврөл цаашид ургах
чадваргүй байна. Энэ нь үр ургаж чаддаггүй нэг шалтгаан болно. Үр
хөврөл хөгжиж бий болоход 8-12°-ын тохиромжтой дулаан, агаарын
өндөр чийглэг шаардлагатай бөгөөд энэ нөхцөл бүрдэж чадаагүй үед
үр хөврөл бүрэн хэлбэржиж чаддаггүй байна.
Үрийн хальс нь ус болон агаарыг нэвтрүүлэхгүй байх .
Биологийн хувьд үр боловсорсон ч хальс нь хатах явцдаа ус болон
агаар нэвтрүүлэхгүй болдог. Үүнээс болоод үрийн ургалт саатна.
Ийм үр маш удаан хугацаанд ургахгүй байж чадна. Иймд үрийн
хальсыг механикаар хөнгөн гэмтээх аргаар тайван байдлаас гаргана.
Үрийн бүрхүүлийн механик эсэргүүцлийн нөлөө . Ихэнх яст
болон самарлаг жимст ургамлын үрийн гаднах ясжсан бүрхүүл нь үр
хөврөлийг ургуулахгүй байх механик нөлөө үзүүлнэ. Иймд түүнийг
хагалж хуурайдах замаар арилгаж болно.

7. 


- Ингибитор бодисын нөлөө . Зарим ургамлын үрийн янз
бүрийн хэсэгт эндогенный бодис бий болдог. Энэ нь үрийн
ургалтыг саатуулна. Ургамлын үрийг тайван байдалд байхад
ингибитор гэж нэрлэгдэх өсөлт саатуулагч гормоны үйлчилгээ
давамгайлж байна. Үрийг угаах буюу хүчилтөрөгчөөр үйлчлэх
замаар энэ бодисын үйлчилгээг арилгаж болно. Үрийн
хөөлтийн үе шатны дараа стимулятор хэмээн нэрлэгдэх өсөлт
идэвхжүүлэгч гормоны хэмжээ нэмэгдэнэ.
- Дотоод тайван байдал . Энэ нь үр хөврөлийн биологийн
буюу үрийн дотор талын бүрхэвчийн шинж чанарын асуудал
юм. Ингэхээр модлог бутлаг олон зүйлийн ургамлын
үрийн ургахад хэд хэдэн үе шатанд тодорхой температурын
нөлөө шаардлагатай байдаг. Энэ нь ургамал бүрд харилцан
адилгүй байна. Үрийн анхдагч тайван байдлаас гаргах
температур нь ургамлын төрөл сортоос хамаарч 0-15° байна.

8. 




Үрийн ургалт нь дараахи 2 нөхцөл бүрдсэн тохиолдолд хэвийн
явагдана. Үүнд:
Нэгдүгээрт : үр тайван байдлаас гарч соёололтод бэлэн
болсон байх,
Хоёрдугаарт : үрийн ургахад шаардлагатай гэрэл, дулаан,
чийглэг, агааршлын тохиромжтой нөхцөл бүрдсэн байх ёстой.
Үрийн ургах явц нь гурван үе шатыг дамжина.
Иймд үрийг тариалалтад бэлтгэхэд дараахи арга ажиллагааг
хэрэглэж байна.
/ Үрийг хэмжээ жингээр нь ангилах . Том үр ерийн үрийг
.
бодвол ургац сайтай байдаг тул үр бэлтгэх ажил жин сайтай
том үр сонгон авахаас эхэлнэ. Үүний тул 1 л усанд 30-50 гр
давс уусгаж үрээ хөвүүлэх замаар сонгон авна. Уусмалд үрээ
хийж хутгахад хэсэг хугацааны дараа хүнд том үр ёроолд нь
живж, жижиг хөнгөн болон дутуу боловсорсон хоосон үр хөвнө.
Ёроолд нь тунаж үлдсэн том үрийг ялган авч усаар хэд дахин
зайлна.

9. 






Үр ариутгах . Үрийг ариутгаж тарихад олон янзын өвчин
хортноос хамгаална. Ариутгалыг энгийн буюу химийн аргаар
хийдэг.
Химийн төрөл бүрийн хордуулагч бодис ашиглан ариутгах нь
үйлдвэрлэлийн практикт өргөн дэлгэрсэн хамгийн найдвартай
арга юм.
Шилмүүст модны үрийг ариутгахад хэрэглэдэг
хамгийн өргөн дэлгэрсэн хор бол гранозан, меркуран юм.
Эдгээр хор 1 кг үрэнд 1-2 гр бодож хуурайгаар хэрэглэгдэнэ.
Мөн Нарс, шинэс, гацуур зэрэг модны үрийг ариутгахад 0,5%ийн формалины уусмалыг хэрэглэнэ.
Формалины уусмалд үрээ 5 минут байлгаж сайтар норгоод
берзинтээр хучиж 2 цаг болгоно. Түүнчлэн шилмүүст модны
үрийг 0,5%-ийн марганц хүчлийн калийн уусмалд 2 цаг
болгоод салхинд сэврээгээд тарьж болно.
Үр ариутгах ажлыг тарихаас өмнө хийх ба нэгэнт хордуулсан
үрийг тэр өдөрт нь багтаан тарих нь зүйтэй.

10. 


Үрийг чийглэх , ургуулах . Үрийг хөөтөл нь чийглэх,
урьдчилан ургуулах аргаар соёололтыг түргэтгэдэг. Үрийн
тайван байдалд байх хугацаа богинотой шар хуайс, хайлаас,
болон нарс, хар мод зэрэг шилмүүст модны үрийг ийм аргаар
ургуулж тариалалтад бэлтгэж болно.
Үрийг дөнгөж далд орохоор ус хийнэ. 20°-25о дулаанд 2-3
хоног чийглэнэ. Усыг өглөө орой бүр солино. Шар хуйсны үр
маш амархан дэвтэж хөөх бөгөөд эрчимтэй амьсгалах тул 2
цагаас илүү хугацаагаар усанд байлгахад амьдрах чадвар нь
мууддаг. Тарихын өмнө үрийг сэврээж тарина.
Үр чийглэхэд мод, хуванцар, паалантай сав хэрэглэнэ. Үрээ
саванд нимгэн үеэр хийгээд дээрээс нь усаа хэд хэд тасалж
хийнэ. Усны хэмжээ таримлын төрлөөс хамаарна. Усыг түргэн
шингээх зорилгоор үрийг ойр ойрхон хутгана. Хийсэн ус бүрэн
шингэсний дараа нэмж ус хийнэ. Үрийг нойтон даавуун дээр 46 мм нимгэн дэлгэж дээрээс ньтаар шуудайгаар бүтээж 25-20
хэмд соёолуулан тарьж болно.

11. 


Өлчиржүү лэх . Дулаан газрын ургамлын үрийг сэрүүн бүсэд
тариалах бол өлчиржүүлснээр хүйтэн дулааны хэлбэлзлэлийг
даах чадварыг дээшлүүлнэ. Өлчиржүүлэх 2 арга бий.
1 -рт: Тогтмол биш дулаантай үед ургуулах. Үүний тул
хүүдийтэй үрийг усанд хийж (хэмхийг 6 цаг, лоолийг 12цаг)
хөөнгүүт уснаас гаргаж шавхраад 12 цагийн турш 15о-20°
дулаанд тавиад дараа нь 1°-3° хүйтэнд 12 цаг байлгана.
Өлчиржүүлсний эцэст үр богинохон соёо үүсгэсэн байвал
зохино.
2-рт : Тодорхой хугацаанд нам температурт байлгах арга
хэрэглэнэ.

12. 





Үрийг элслэх . Мод бутны үрийг элстэй үелүүлэн хийж
температурын тодорхой тогтоосон хугацаанд байлгахыг
элслэх гэнэ.
Үрийг боловсорч гүйцсэн чийгтэй нь эзлэхүүний 1 хэсэг үрийг
3 хэсэг элстэй холино. Дараа нь хольцоо 60% хүртэл байхаар
бодож усална.
Хэрэв хуурай үрийг элслэлтэд оруулах бол дэвтээнэ. Хуурай
үрийг 1-3 хоног бүрэн дэвтээгээд элстэй холино.
Элслэх ажлыг модон хайрцагт явуулна.
Үрийг элслэх хайрцаг 25-30 см өндөр, 30-35 см өргөн, 50 см
урт байх ба агааржуулах зорилгоор хажуу талуудад 0,5-1 см
диаметртай нүхнүүд гаргана.
Үр бүхий хайрцагийг хулгана мэрэгч орохоос хамгаалж төмөр
тор юмуу модон таглаагаар таглана.