2. Жалпы шолу
Канада - Солтүстік Америка құрлығында орналасқан алып
мемлекет. Астанасы - Оттава қаласы. Канада ӛзінің жерінің
кең-байтақтығымен ғана емес, сондай-ақ кӛптеген арктикалық
архипелагты аралдарымен ерекшеленеді. Канаданың
жағалауларын Атлант мұхиты, Тыных мұхиты және Солтүстік
Мұзды мұхит шайып жатыр. Кӛрші елдерінің ең үлкені АҚШ,
одан басқа Даниямен (Гренландия аралы) және Франциямен
(Сен-Пьер и Микелон (франц. Saint-Pierre-et-Miquelon)
аралдары қауымдастығы) кӛршілес орналасқан. Канаданың
АҚШ-пен шектесетін оңтүстік және Альяскадағы солтүстік
батыс шекарасының ұзындығы 8893 км. құрайды. Табиғаты
керемет. Ормандар мен таулы аймақтарға, туристік мекендерге
толы әлемнің сұлу бір мекені.
4. Географиялық орналасуы
Территориясының ауданы 9 984 670 шаршы км.. Оның ішінде
құрлықтың жері 9 093 507 шаршы км., сулы жері 891 163
шаршы км.. Канаданың территориясының басым бӛлігі
жазықтық болып келеді. Канада жерінің аумағы бойынша
(суларымен қосақанда) әлемде екінші орынды иеленеді, ал
Солтүстік Америка материгінде ең үлкен ел болып табылады.
Канада аталған материктің солтүстігін түгелімен алып жатыр
деп айтуға болады, тек АҚШ-қа тиесілі Альясканы қоспасақ.
Елдің солтүстігіндегі жерлердің кӛбі Арктикалық аймаққа
кіреді. Олжерлерде үнемі мұз жатады немесе екі жылдай уақыт
бойы температура нӛлден тӛмен болып сақталады. Канаданың
тағы бер географиялық ерекшелігі – әлемдегі ең ұзын жағалау
шекара Канадаға тиесілі. Жалпы ұзындығы 202 080 км.-ге тең
жағалаулық шекарасы бар. Канаданың таулы аймақтары мен
жазық жерлері геологикалық жағынан сезімтал келеді. Жер
сілкінісі мен вулкандардың атқылауы қалыпты жағдай. Мигер
тауларында және Эдзиза тауларында үлкен жанартаулар
(вулкандар) орналасқан.
5.
6. Табиғаты
Канада елі жартылыс ресурстарына (орман, су) аса бай ел
болып саналады. Канаданың табиғат ресурстары (мұнай, газ,
кӛмір, калий тұзы, алтын, сирек және түсті металдар, темір
және уран кендері, т.б.), ел экономикасын барынша
кӛтеруге зор ықпалын тигізуде. Оның кӛп салалы тау–кен
ӛнеркәсібі бар. Канада калий тұзын жылына (Эстерхейзи, т.б.
кендері) жеті млн т–ға дейін ӛндіріп, дүние жүзінде бірінші
орынға шықты. Ал мыс ӛндіру жӛнінен ол дүние жүзіндегі
үшінші мемлекет. Су және орман ресурстарын жан басына
шаққанда Канада дүние жүзінде теңдесі жоқ ел. Оның кӛптеген
пайдалы қазбалары игерілуі қиын арктикалық аудандарда
жатуына байланысты әлі тың күйінде. Табиғат жағдайы оның
оңтүстігінде ауыл шаруашылығын біршама дамытуға қолайлы.
Ауыл шаруашылығының жетекші саласы мал шаруашылығы
болып табылады., сонымен бірге егін шаруашылығы жан–
жақты дамыған. Канада дүниежүзілік бидай экспортының 1/5
бӛлігін қамтамасыз етеді.
7.
8. Климаты
Канаданың жері үлкен болғандықтан бірнеше климаттық
белдеулер бар. Мысалы, ең солтүстік аймағы Арктикалық
белдеуде орналасса, одан тӛменгі жерлері Субарктикалық
белдеуде орналасқан. Солтүстіктегі аралдарда үнемі қармен
мұз жатады. Ол аймақта тундра бар. Ең суық аймақтар да
осында. Ал Британдық Колумбия жерінде жаймашуақ жаз (25
to 30 C), жауынды маусымдар болады. Бұдан бӛлек,
солтүстікке жақын орналасқан жерлерде алты ай бойы қар
жата береді. Ең тӛменгі температура ретінде тіркелген
кӛрсеткіш -63˚С (Юкон).
9. Өзендері
Атабаска (ағылш. Athabasca
River, фр. rivière Athabasca) -
Канаданың батысындағы ӛзен.
Ұзындығы 1231 км, су жинау
алабының ауданы 153 мың км².
Жылдық орташа су ағыны
мӛлшері 900 м³/с
(сағасында). Сеңгір
таулардың алдыңғы
жоталарынан бастау
алады. Ұлы
жазықтың солтүстік бӛлігін
кесіп ӛтіп, Атабаска кӛлінің
батыс жағалауына құяды. Ӛзен
негізінен қар суымен толығады,
кӛктемде тасиды. Желтоқсан –
кӛкек айлары аралығында суы
қатып жатады. Маусым айында
ериді.
10. Колумбия өзені (Columbіa) -
Солтүстік
Американың батысында, Канад
а мен АҚШ аумағындағы ӛзен.
Ұзындығы 2250 км, су
жиналатын алабы 670 мың км².
Сеңгір тауларындағы Колумбия
кӛліненен (800 м биіктікте)
басталып, Колумбия
үстіртімен ағып, Тынық
мұхитқа құяды. Орташа су
ағымы Те-Далс қаласы тұсында
5520 м3/с. Ең ірі саласы –
Снейк. Колумбияның су
энергетикалық қоры ӛте мол.
АҚШ бӛлігі бойында бӛгет,
бӛген, аса ірі СЭС-тер (Джон
Дей, қуаты 2700 мың Мвт,
Гранд-Кули - 2300 мың Мвт,
т.б.) салынған. Сағасынан 450
км-ге дейін кеме жүзеді.
11. Ниагара (ағыл. Niagara River) -
ӛзен, АҚШ пен Канаданың шек
арасын бӛліп тұратын, Нью-
Йорк штатының батыс бӛлігі
мен Онторио провинциясының
оңтүстік бӛлігінің арасында
орналасқан. Оның қатты ағысы
мен тез сырғуынан ол Солтүстік
Америкадағы
суэлектрстанциясының ең
тамаша кӛзі саналады. Эри
кӛлі мен Онтарио кӛлін қосады,
ал оның жол бойының орта
тұсында Нигара
сарқырамасы бар. Ӛзен
жағасында бірдей аталатын екі
қала бар (Нигара-Фолс),
бірі АҚШ-та, бірі Канадада
әрқайсысы ӛз жағалауында. Эри
ӛзенінен жоғарыға шейін кеме
жүзеді.
12. Халқы мен діні
2006 жылы жүргізілген санақтың нәтижесі бойынша Канаданың халқының саны 31 612
897 адамды құраған. Негізінен, халықтың басым бӛлігі иммигранттардың есебінен
артып отырған. Канадалық халықтың этникалық құрамы жағынан ағылшындар алғашқы
орында (21%), одан кейінгі орындарда француздар (15,8), шотландықтар (15,2%),
ирландиялықтар (13,9%), немістер (10,2%), итальяндар (5%), қытайлар (3,9%) және
украиндар (3,6%). Бұлардан бӛлек канадалық Аборигендер де бар. Олардың үлес
салмағы 3,6% болады. Қазіргі кездегі деректер бойынша Канада халқының саны 34
миллионға жеткен. Канаданың жері ұлан-байтақ болғанымен, халықтың орналасу
тығыздығы бойынша ең тӛменгі кӛрсеткішке ие елдердің қатарына кіреді. Халықтың
орналасу тығыздығының орташа кӛрсеткіші: бір шаршы км.-ге 3,3 адамнан ғана келеді.
Халық кӛп орналасқан аймақ ретінде Оңтүстік Квебек Сити қаласында және Виндсор
қаласында кӛптеп шоғырланған. Оның себептерінің бірі ретінде бұл аймақтағы түрліше
индустрия салаларының дамуын айтуға болады. Осынау аймақ Квебек Сити – Виндсор
дәлізі деп аталады. Ол Әулие Лавренция ӛзенінің бойы мен Ұлы Кӛлдерді жағалай
орналасқан аймақ. Әрбір бесінші канадалық азаматтың туылған жері Канададан тыс
аймақтар екен. Елге келуші шет елдік қоныстанушылардың арасында азиялықтардың
саны басым. Канадалықтардың басым бӛлігі Христиан дінінің ӛкілдері. Сонымен бірге
ешқандай діни топқа жатпайтын адамдардың да саны аз емс екен. Ал мұсылмандардың
үлесі елдегі халықтың небары екі пайызын құрайды.
13. Канаданың экономикасы
Канада халқының әл-ауқаты жағдайы жағынан әлемдегі еңалдыңғы қатарлы елдердің
бірі. Канада әлемнің дамыған ”Үлкен сегіздік” елдерінің қатарына кіреді,
”Экономикалық әріптестік және даму халықаралық ұйымы”-ның мүшесі болып
табылады. АҚШ-қа қарағанда Канаданың экономикалық ‘күші’ аздап тӛмендеу.
Есесіне, кӛптеген Батыс Еуропа елдерініңкінен жоғары. Канады әлемдік сауда
айналымы жағынан алғашқы ондыққа кіреді. Елдің басты импорттайтын тауарлары
АҚШ, Ұлы Британия және Жапония елдеріне тасымалданады. 2008 жылғы
Канаданың импорттаған тауарларынан түскен ақшасы $442.9 млрд. Болады.оның
ішінде $280.8 млрд. АҚШ-тан, $11.7 млрд. Жапониядан және $11.3 млрд. Қаржы Ұлы
Британиядан түскен. 2009 жылғы казан айындағы деректерге сай, елдегі орташ
жұмыссыздық кӛрсеткіші 8,6% болған. 2008 жылы Канаданың мемлекеттік қарызы
Үлкен сегіздік елдерінің арасындағы ең тӛмен кӛрсеткішті кӛрсеткен. Канаданың
экономикалық секторын үлкен жетістікке жеткізіп отырған тау-кен ӛндірісі, мұнай-газ
саласы, ауылшаруашық шаласы және қызмет кӛрсету салалары болып саналады.
Жұмысшылардың ¾ бӛлігі осы қызмет кӛрсету саласында жұмыспен қамтылған.
Бидай мен астық тұқымдас дақылдарды үнемі шет елдерге сатып отырады. Елдің
солтүстік аймақтарында ауалшаруашылығы климаттық жағдайларға байланысты
дамымаған. Мырыш пен уран, сондай-ақ, алтын, никель сынды бағалы металлдар
Канадада кӛптеп ӛндіріледі. Алмаз ӛндіруден әлемде екінші орын алады. Оңтүстік
Онтарио мен Квебек провинцияларында автокӛлік жасау мен әуе және ғарыштық
техникалар индустриясы дамыған. Канаданың тӛл валютасы – канадалық доллар
(CAD). 5, 10, 20, 50 және 100 долларлық купюралар бар. Монеталары 1, 5, 10, 25
центтік және 1-2 долларлық болып шығарылады.
