1. Մովսես Խորենացի
Խորենացու մասին կենսագրական տեղեկությունները քիչ
են։Դրանց մեծ մասը հաղորդում է ինքը՝ հեղինակը, իր
«Հայոց պատմության» մեջ պատահական կերպով։
Մովսես Խորենացին ծնվել է 5-րդ դարի սկզբին՝ մոտ 410415 թթ, ենթադրաբար՝ Տարոն գավառի Խորնի կամ Խորոն
գյուղում, մեկ այլ վարկածով՝ Սյունիքի Հաբանդ գավառի
Խորեա(ն) գյուղում։Ենթադրվում է, որ 15-16 տարեկան
հասակում, այսինքն մոտ 427 թ, նա ուղարկվում է
Վաղարշապատ։Վաղարշապատի դպրոցում նա եղել է
Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի կրտսեր
աշակերտներից։
2.
3. Այստեղ նա ուսանում է 5-6 տարի՝ բացի հայերենից
սովորելով նաև հունարեն և ասորերեն։ 431թ
հետո՝ հավանաբար 434-435 թթ
ընթացքում, ուսուցիչները նրան այլ աշակերտների
հետ ուղարկել են Եգիպտոսի Ալեքսանդրիա
քաղաք՝ «իսկական ճեմարանում
կատարելագործվելու»։Ալեքսանդրիայում նա
սովորել է օտար լեզուներ, հատկապես
հունարեն, յուրացրել է
փիլիսոփայություն, քերթողական
արվեստ, երաժշտություն, ճարտասանություն, աս
տվածաբանություն, պատմություն։
4. Այստեղ մոտ 5-6 տարի ուսանելուց հետո Խորենացին և իր
ընկերները բռնում են վերադարձի ուղին և
ճանապարհվում դեպի Հունաստան։Սակայն ծովային
սաստիկ քամիները նրանց նավը քշում են դեպի
Իտալիայի ափերը։Օգտվելով առիթից հայ
երիտասարդներն այցելում են Հռոմի սրբավայրերը,
այնուհետև մեկնում են Աթենք։Ձմեռն այնտեղ
անցկացնելուց հետո գարնանը գալիս են Հայաստան։
Նրանք տեղ են հասնում Սահակ Պարթևի և Մեսրոպ
Մաշտոցի մահվանից, այսինքն 440 թ փետրվարից հետո։
Այս առիթով Խորենացին անկեղծ ու խոր հուզմունքով է
արտահայտում իր ապրումները. «Նույնիսկ չհասա
տեսնելու նրանց աչքերի փակվելը, լսելու նրանց վերջին
խոսքն ու օրհնությունը»։
5. Փավստոս Բուզանդի
Փավստոս Բյուզանդ, Բուզանդ, գրաբար՝ Փաւստոս կամ
Փօստոս Բիւզանդացի (ծննդյան և մահվան թթ.
անհայտ), հայ պատմագիր (IV կամ V դ.)։Որոշ
ուսումնասիրողներ Փավստոս Բուզանդին նույնացնելով
հայոց կաթողիկոս Ներսես Ա Մեծի խորհրդական հույն
եպիսկոպոս Փավստոսին, կարծում են, որ նա իր
«Պատմություն Հայոց» երկը գրել է IV դ.
վերջին, հունարեն, իսկ V դ. այն թարգմանվել է հայերեն։
6. Այլ հայագետներ Փավստոս Բուզանդին համարում
են հայ, իսկ նրա երկը՝ գրված հայերեն, V դ.
երկրորդ կեսին, որի հեղինակն իբր իր գիրքը
վերագրել է նկարագրված դեպքերի
ժամանակակից հույն հոգևորական Փավստոսին։
Ղազար Փարպեցին Փավստոս Բուզանդին
դիտելով որպես հայոց պատմության երկրորդ
գրքի (317-387թթ. ժամանակաշրջանի
պատմության) հեղինակի, նրա երկում հանդիպող
թերությունները վերագրում է հետագա թերուս
մարդկանց (հայոց պատմության առաջին գրքի
(290-330թթ. ժամանակաշրջանի պատմության)
հեղինակն է Ագաթանգեղոսը)։
7. Մինչև XIX դ. վերջին քառորդը Փավստոս
Բուզանդի «Պատմություն Հայոցը» համարվել է
նվազ վստահելի աղբյուր։Վիճակը փոխվել է, երբ
ֆրանսիացի հայագետ Սեն–Մարտենը Փավստոս
Բուզանդի երկը գնահատել է որպես կարևոր
աղբյուր և լրջորեն ձեռնամուխ եղել դրա
ուսումնասիրմանը։Պատմիչի Բուզանդ
մականունը հիմնականում մեկնաբանվել է
բյուզանդացի կամ Բյուզանդիայում կրթություն
ստացած մարդու իմաստով։
8. Ագաթանգեղոս
Ագաթանգեղոս (Iv-րդ կամ V-րդ դար) հայ
գրականության Ոսկեդարի
պատմիչ, «Պատմություն Հայոց» երկի (հայտնի է
նաև «Գիրք Ս. Գրիգորիսի» կամ «Պատմութիւն և
վարք Ս. Գրիգորի» անուններով)։
Ագաթանգեղոս անունը հունական ծագում
ունի, նշանակում է «բարի հրեշտակ», «բարի
լրաբեր», տիրոջ կողմից ուղարկված ավետաբար:
9.
10. Ղազար Փարպեցի
Ավարայրի ճակատամարտից հետո նրանց հետ
տեղափոխվել է Ցուրտավ(Վրաստան)։
Նախնական կրթությունն ստացել է Աշուշա
բդեշխի պալատում, խաղընկերոջ՝ ապագա
մարզապան Վահան Մամիկոնյանի քեռու՝ Աղան
Արծրունու վերահսկողությամբ։Մոտ 465-470–ին
ուսանել է Բյուզանդիայում։Վերադառնալով՝
հաստատվել է Կամսարականների
նախարարական տիրույթում՝ Շիրակում, զբաղվել
ուսումնա–կրթական գործերով։ 484
-486–ին եղել է
Սյունիքում։
11. 486–ին մարզպան դարձած Վահան Մամիկոնյանը
Ղազար Փարպեցուն կանչել է Սյունիքից և
նշանակել Վաղարշապատի վերակառուցված
վանքի առաջնորդ։Ղազար Փարպեցին
բարեկարգել է վանքի շինությունները, ստեղծել
մատենադարան, ձեռնամուխ եղել լուսավորչական
աշխատանքի, որը նրա դեմ առաջ է բերել
հետադեմ հոգևորականության թշնամությունը։
12. Ստիպված հեռացել է (մոտ 490-ին) Ամիդ, որտեղ գրել է
«Թուղթ առ Վահան Մամիկոնյան» ուղերձը։Հայոց
մարզպահը ետ է կանչել Ղազար Փարպեցուն և պատվիրել
գրել հայոց պատմությունը։Ըստ ավանդության, թաղված
է Փարպիի ձորում։
«Թուղթ առ Վահան Մամիկոնյան»–ը վավերական աղբյուր
է V դ. 2–րդ կեսին հայոց եկեղեցում գոյություն ունեցող
երկու թևերի անհաշտ պայքարի մասին, երբ Մեսրոպ
Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի մահից հետո հետադեմ
կղերականությունը հալածանք էր սկսել առաջադեմ
մտավորականության դեմ։
13. Պատմական և գիտական առումով ավելի
արժեքավոր է «Պատմություն Հայոց»–ըֈ Այն
բաղկացած է առաջաբանից և 3 դրվագից։
Առաջաբանում Ղազար Փարպեցին հիշատակում է
իր նախորդների՝ Ագաթանգեղոսի և Փավստոս
Բյուզանդի աշխատությունների համառոտ
բովանդակությունը, արժեքավորում
դրանք, նշում, որ գրավոր սկզբնաղբյուրներից
բացի օգտագործել է նաև ականատեսների
պատմածները՝ նախապես ստուգելով և ճշտելով։
14. Առաջին՝ Ա դրվագում մանրամասն շարադրված
են Վռամշապուհի գահակալության տարիների
քաղաքական պատմությունը և Սասանյան
Պարսկաստանի պառակտիչ ու դավադիր
քաղաքականությունը մինչև Արշակունյաց
թագավորական հարստության անկումը(428)։
Երկրորդ՝ Բ դրվագի նյութը |Վարդանանց
պատերազմն է, համընկնում է Եղիշեի «Վարդանի
և Հայոց պատերազմի մասին» երկի
ժամանակաշրջանին։
15. Երրորդ՝ Գ դրվագը ամենաարժեքավորն
է, որովհետև Ղազար Փարպեցին իր նկարագրած
դեպքերի ականատեսն էֈ Այն ընդգրկում է 460-480–
ական թթ. հայ–պարսկական
փոխհարաբերությունների և հայերի 482-484–ի
հակապարսկական ապստամբության
պատմությունը։
Ղազար Փարպեցու «Թուղթ»–ն ամբաստանագիր է
ընդդեմ ժամանակի հոգևորականության, անհատի
իրավունքների պաշտպանության
փորձ, միջնադարյան ազատամտության կարևոր
փաստաթուղթ։
16. Ղազար Փարպեցին հրաժարվում է
աղանդավորների հետ կապերի խզելուց և նրանց
քննադատելուց, քանի որ Քրիստոսը ուսուցանել է
ուրիշին դատավոր չլինել։Նա գրում է
բարոյական արժեքների, հոգևորականների
առաքինության ու աշխարհիկների քաջության
պատմությունը, որն ընթանում է պայքարի,
հակադրությունների ու ելևէջների ձևով։Նա
աշխարհիկ ֆեոդալների իշխանությունը
սահմանափակում է տնտեսական, քաղաքական,
եկեղեցունը՝ կրոնական գործնեությամբ։:
17. Ղեկավարը, ըստ Ղազար Փարպեցու չպետք է
բացարձակացնի, գերագնահատի իր
իշխանությունն ու հեղինակությունը, նրա և
ղեկավարվողի միջև պետք է լինի որոշակի
համապատասխանություն և
հաղորդակցականություն
