La Fundación Ferrol Metrópoli en colaboración con el Ayuntamiento de Ferrol realizo una publicación “Ferrol, unha cidade ilustrada”. Continuando con nuestra línea de trabajo en pro de la Candidatura de Ferrol de la Ilustración a Patrimonio Mundial, intentamos de esta manera divulgar los valores de la ciudad de Ferrol y su fortificación en el siglo XVIII de manera que la ciudadanía y el público en general puedan conocer más de cerca el patrimonio de la Ciudad. Esperamos que esta publicación sirva de guía para los interesados en nuestro patrimonio.

1. FERROL, UNHA
CIDADE ILUSTRADA

2. SECUENCIA DE
Coordinación e Textos
Juan A. Rodríguez-Villasante
Mónica Dopico García
Carmen Perales Garat
Textos revisados polo Servizo de Normalización Lingüística
do Concello de Ferrol.
www.ferrolmetropoli.org
www.ferrol-modernista.org

3. PLANOS HISTÓRICOS
Con esta publicación aprovéitase a ocasión de divulgar os valores da
cidade de Ferrol e a súa fortificación no século XVIII, de maneira
que se contribúe ao recoñecemento de todos eles por parte da
poboación local e os visitantes.
Esta “Cidade-Praza” é parte do conxunto de obras que se coñece xa
como “Ferrol da Ilustración”, que abarca tamén os Arsenais (Militar
e Civil) e a Fortificación da Ría. Así se considera o gran valor das
obras, preto á utopía do academicismo, relativamente ben
conservadas.
Esperamos que esta publicación sirva de guía para a estimación e
goce da cidade.
Alfonso García Ascaso
Presidente Fundación Ferrol Metrópoli

4. CIDADE-
A CIDADE-PRAZA FORTIFICADA
DE FERROL
Dentro do conxunto patrimonial histórico de “Ferrol da Ilustración”, xa
na Lista Indicativa da Candidatura a “Patrimonio Mundial”,
considérase de gran importancia o subconxunto da “Cidade-Praza”, ou
sexa, a agrupación de bens culturais que dá testemuña e representa o
que foi no século XVIII unha “praza forte” no concepto defensivo
daquela época, que se definía basicamente polos deseños e as obras ben
integradas: as trazas urbanas, incluídas as súas construcións de
habitabilidade e os servizos (relixiosos, sanitarios e de ocio), e os
deseños da súa defensa con base nunha muralla perimetral con redutos
que abarcaba todo o recinto da cidade e incluía o Arsenal Militar coma a
súa “cidadela” (centro de maior poder castrense).
Os seguintes textos presentan, acompañados de fotografías e planos, as
diferentes construcións conservadas e incluídas na agrupación desta
praza defensiva.
Rodríguez-
Juan A. Rodríguez-Villasante Prieto
Xerente das áreas de Cultura e Patrimonio
da Fundación Ferrol Metrópoli

5. OBRAS DA PRAZA DEFENSIVA
Porta de Mar Fontelonga ( C P01 )
É a única porta que se conserva do recinto
defensivo de Ferrol. Consta de varios
elementos: a porta baixa, que foi de mar,
cunha garita de control e que daba paso á
antiga fonte; un corredor en pendente, con
escaleiras e rampla central, que conduce á
porta alta, e o seu muro que se sostén cun
gran arcobotante. Comezouse en 1747 e
rematouse en 1774 baixo a dirección de Diosinio Sánchez de Aguilera.
Cuartel Nosa Señora de Dolores
( B atallóns ) ( CP02 )
É un edificio de planta cadrada, cun gran
patio central, tres alturas de habitabilidade e
un gran alxibe subterráneo. Destaca a sobria
arquitectura da súa fachada, cun escudo de
armas e un balcón sobre columnas pareadas,
así como os soportais e galerías abertas ao
patio interior, de arcos rebaixados que se sustentan sobre 44 piares nas plantas
baixa e primeira, e terraza con antepeito de granito na segunda. Na parte
traseira hai unha edificación de servizos que contivo as cociñas.
Os seus primeiros proxectos datan de 1751, deseño de J. Petit de la Croix,
continuados de F. Llobet e finalmente rematados por J. Sánchez Bort. O seu
estado de conservación é magnífico.

6. Reduto do Infante ( CP03 )
É un fragmento da antiga fortificación entre Canido e a
Porta Nova. Del consérvanse a muralla con seteiras e o
reduto. Destaca a súa configuración trapezoidal
escarpada de granito
e as naves baixo o
adarve, ademais dunha rampla de liña circular
que se inicia no patio central. Foi deseñado por
Dionisio Sánchez de Aguilera cara a 1772 e
modificado en 1863 por E. Montenegro.
Reduto de San Carlos ( CP04)
Construído en 1774, formaba tamén parte da
defensa na zona de Canido. Consérvanse Reduto da Malata ( CP05 )
soamente as caras e os flancos do baluarte. Foi Desta fortificación solo se
rehabilitado en 1994. sinala a súa basada, que
marca o lugar defensivo que
ocupaba na antiga liña de
costa.
Batería de San Xoan ( CP06)
Formaba parte da antiga muralla na zona
do porto civil. Da súa construción inicial,
en 1774, consérvanse moi poucos
elementos, e foi reconstruído case como
un muro-
cortina cara 1937, con bastante
calidade na súa cantería de
granito en cantería e cachotería
concertada.
O seu interior, adaptouse para
xardín público, recuperando o
cuartel interior, arrimado ao
muro defensivo con seteiras.

7. Capitanía Xeneral ( CP07 )
Esta obra de 1765 foi palacio de residencia e
oficinas do antigo Almirante; posteriormente,
en 1859, engadiuse na súa parte oeste unha
construción para o Estado Maior e,
finalmente, no século XX engadíronse tamén
soportais e galerías.
O palacio antigo é moi sobrio na súa
construción, de forma rectangular e con dúas
alturas regulables. Teñen un soportal interior e
uns compartimentos que se foron adaptando ás sucesivas funcionalidades: escaleira
monumental e primeiro andar con salóns para actos de representación (salón do
trono e comedor), e habitación despacho de autoridades, no segundo andar estaba a
residencia do antigo mando da base.
O palacio antigo é obra do enxeñeiro Francisco
Llobet, cun estilo moi simple e académico, sen a
decoración propia das funcións ás que estaba
destinado. O engadido do século XIX é obra de
José de Echegaray.
En canto aos seus materiais, hai que destacar a
cantería de granito en cachotería e perpiaños,
aínda que na actualidade está revestida con morteiro e pintada. No interior do
edificio antigo destacan especialmente as madeiras, tanto nos solos de marquetería
de varias cores, como nas caobas de zócalos, portas e da escaleira principal, de
balaústres de gran porte e de tipo imperial.
Esta construción ten, ademais, un contorno privilexiado: exenta aos catro ventos,
domina todo o Arsenal dende a súa alta cota e
conta cun xardín de
interesantes
especies,
especialmente
antigos magnolios.

8. AGRUPACIÓN ZONA
CP01– PORTA DE MAR FONTELONGA
CP02– CUARTEL Nª Sª DE DOLORES (BATALLÓNS)
CP03– REDUTO DO INFANTE
CP04– REDUTO DE SAN CARLOS
CP05– REDUTO DA MALATA
CP06– BATERÍA DE SAN XOAN
CP07– CAPITANÍA XENERAL
CP08– URBANISMO BARRIO DA MAGDALENA
CP09- ALAMEDAS E CADRO DE ESTEIRO

9. DA CIDADE –PRAZA (CP)
CP10– VIVENDAS SÉCULO XVIII
CP11– VIVENDAS SÉCULO XIX
CP12– IGREXAS E CAPELAS
CP13– HOSPITAL DE CARIDADE
CP14– CAPELA DO CEMITERIO
CP15– FONTE DE SAN ROQUE
CP16– FONTE DA FAMA
CP17– FONTE DE CHURRUCA

10. OBRAS DA CIDADE
Barrio da Magdalena ( CP08)
O trazado urbano do novo Ferrol contemplaba, xa desde 1751, o respecto á antiga
poboación medieval (Ferrol Vello), un barrio provisional para os traballadores do
estaleiro (Esteiro) e un barrio de novo trazado no centro (Magdalena), todo eles
articulados e comunicados co Arsenal por mor dunhas longas alamedas.
Destaca neste deseño a distribución dos espazos edificados residenciais e zonas
verdes para a súa función loxística de persoal, que se trataba de ordenar segundo o
canon académico.
Este modelo de recoñecida “simetría” (“trazado regular” a nivel mundial) aparece
xa dende os primeiros proxectos e consolídase na súa forma definitiva, hoxe
totalmente conservada: é un trazado de retícula ortogonal coa disposición dos seus
rectángulos edificados e as dúas prazas laterais (Amboaxe e Armas) que son o
baleirado de dúas destes bloques de rúas de casas, aportando unha xeometría de
magníficas proporcións, próximas á utopía da Ilustración. Consérvanse as
aliñacións de cinco longas rías internas e paralelas ao muro e foso do Arsenal e sete
viais transversais perpendiculares ao leste, o que forma as 44 bloques de casas
rectangulares do primitivo trazado, que foi ampliado con dúas mais, adiantas cara
ao Arsenal, para a igrexa de San Xulián e a Contadoría da Mariña (hoxe ocupada
polo Teatro Jofre). No século XX
ampliouse o barrio, prolongando as cinco
rúas lonxitudinais ata a antiga muralla
defensiva, o que motivou o engadido de
dúas novas rúas norte-sur para completar
dez novos bloques de casas. En 1953
edificouse o novo Concello sobre parte do
terreo da praza de Armas.

11. Alamedas e Cadro de Esteiro ( C P09 )
Esta denominación engloba toda a zona verde que rodea Arsenal, facendo de glacis
defensivo á vez que facilita a comunicación entre os distintos barrios da cidade. Está
dividida en diferentes tramos: a do Parque, inmediata a esta porta do Arsenal, a do
Túnel, paralela ao foso e muralla do Porto Chico do Arsenal, da que se conserva
gran parte coas súas aliñacións orixinais de plátanos; a Alameda alta e baixa,
coñecida como o Cantón, paralela ao Arsenal dos Diques, da cal unha parte se inclúe
no Arsenal durante as reformas do século XIX conservando na parte oriental as súas
aliñacións orixinais de plátanos; a
Alameda de Esteiro, que inclúe a zona
axardinada con parterres ao oeste do
Arsenal nunha cora ascendente mais alta
con abundantes especies de magnolios e
plátanos, que se prolonga ata o Campo de
Batallóns e Antiga Porta do Estaleiro,
onde se sitúa finalmente o Cadro de
Esteiro con algúns álamos. Cunha
lonxitude total de case 1500 metros, segue
parcialmente a tipoloxía das alamedas da época da Ilustración (século XVIII), onde
imperaba a xeometría das aliñacións de arboredo con diferentes
especies frondosas de alto porte.
Vivendas do Século XVIII ( C P10 )
As vivendas do século XVIII seguiron un modelo similar ao
trazado por J. Sánchez Bort: son casas de estreito fronte e
relativa profundidade, con muros de carga perimetrais de
cantería e grandes trabes de madeira que soportan todas as
pequenas división internas. As súas fachadas presentan
xeralmente tres vans por planta, chegando a ter tres alturas
sobre a baixa. Hoxe conservándose os balcóns de madeira ou ferro forxado, aínda
que moitos foros substituídos por galerías acristaladas de clara orixe mimética na
construción naval (popas dos buques).
Estas casas presentan, funcionalmente, unha boa solución á vida
da cidade no século XVIII. A actividade comercial das plantas
baixas resolvíase normalmente co acceso ao negocio por unha
porta lateral e unha fiestra de escaparate central, deixando outra
porta lateral para o acceso ás vivendas dos andares superiores.

12. Vivendas do Século XIX ( CP 11 )
A súa tipoloxía é similar ás da centuria anterior en case
todos os elementos, coa simple modificación das fachadas,
que xa incorporaban as galerías acristaladas dende o seu
inicio, coa particularidade de ter dous miradoiros pechados
no primeiro andar, a ambos lados do balcón central, e unha
galería corrida no segundo e, con frecuencia, no terceiro.
Igrexas e Capelas ( CP12 )
A actual Concatedral de San Xulián é un magnífico
exemplo da arquitectura académica española, construída
en 1765 por J. Sánchez Bort e A. Bada y Navajas. É unha
edificación exenta, de planta de cruz grega e un atrio, que
ocupa o equivalente a un bloque de casas de casas. Ten a
singularidade de ser a primeira contribución deste estilo
arquitectónico e artístico en Galicia.
A igrexa de San Francisco é
unha réplica das conventuais do século XVII, aínda
que iniciada en 1757 e rematada a súa fachada en 1790
cun estilo academicista. Con planta de cruz latina, o
seu valor tipolóxico limítase a unha boa realización
dos modelos barrocos cos seus elementos artísticos
propios no interior e o novidoso aspecto exterior da
súa fachada sen torres. Ten
arrimada a Capela da Orde Terceira, de similares características.
Existen outras tres capelas do século XVIII: a Nosa Señora das
Angustias, a Nosa Señora do Socorro e a Nosa Señora de
Dolores, todas con traza clasicista e vinculadas aos barrios de
Esteiro, Ferrol Vello e a
Magdalena, respectivamente.
Hospital de Caridade ( CP13)
Esta construción, hoxe Centro Cultural do Concello,
foi sede dunha institución benéfica fundada por
Dionisio Sánchez de Aguilera en 1782. É un edificio
de planta cadrada con patio central e unha capela
arrimada na parte sur, cun alzado en dous andares.

13. Capela do Cemiterio ( CP14)
Esta construción ten soamente importancia polo
seu temperán deseño e execución para o servizo
do cemiterio da cidade en 1806, dentro da
moderna normativa de sanidade de 1787 que os
situaba en lugares afastados da poboación, neste
caso na zona alta do Barrio de Canido. Esta
capela foi ampliada no século XX, despois da
clausura e desaparición do cemiterio.
Fonte de San Roque ( CP15)
Construída en 1784, está situada nas proximidades da
Igrexa de San Francisco. É unha fonte de tipo mural e
ten un magnífico escudo da cidade de Ferrol, labrado
en medio vulto sobre cantería de granito, cun pío
engadido nunha rehabilitación recente É un exemplo
do servizo público da súa época.
Fonte da Fama ( CP16 )
Esta situada actualmente fronte á Porta do Parque do
Arsenal. É de tipo obelisco e presenta nas súas catro
caras os escudos de España, Galicia, Ferrol e da
Mariña, en baixorrelevo. Non se conserva o antigo
pío e a escultura da Fama que lle dá nome foi
engadida no século XIX.
Fonte de Churruca ( CP17 )
Orixinalmente estaba situada na Praza de Armas, e
foi construída en 1812 en honor do Brigadier
Churruca. É unha fonte cenotafio, que ten
antigamente pío catro canos. Ten un pedestal de
base cadrada e un obelisco columnario superposto
coroada por unha urna cineraria que recorda ao
mariño falecido na Batalla de Trafalgar. Hoxe en
día está situada nos xardíns da costa da Mella.

14. SECUENCIA DE
Dionisio Sánchez de Aguilera.
Eleuterio del Arenal. 1866-1867.

15. PLANOS HISTÓRICOS
Eliseo Vilanova. 1908.
Plano actual. 2011

16. http://www.ferrolmetropoli.org
http://www.ferrol-modernista.org