2. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ
Η παραδοσιακή πελοποννησιακή κατοικία έχει τη μορφή ενός στενόμακρου,
ορθογώνιου, κεραμοσκέπαστου σπιτιού,το λεγόμενο μακρυνάρι. Το μακρυνάρι
(βυζαντινός όρος) είναι ένας παμπάλαιος τύπος αγροτικής κατοικίας, με είσοδο
πάντοτε στη μακριά πλευρά του και προσανατολισμένο δυτικά. Είναι συμπαγές,
αυστηρό και λιτό και ταιριάζει απόλυτα με το σκληρό, ορεινό τοπίο. Τα σπίτια αυτά
χτίζονταν κυρίως από Λαγκαδινούς μαστόρους της Γορτυνίας με ντόπια πέτρα και
ξύλο. Τα συναντάμε σε πολλές παραλλαγές.Τα περισσότερα εξελίχθηκαν στο
πέρασμα του χρόνου ανάλογα με τις οικονομικές και κοινωνικές ανάγκες των
κατοίκων τους.
3. Ο παλαιότερος τύπος αυτού του σπιτιού ήταν ένα μονόχωρο οίκημα με δάπεδο
χωματένιο. Αντιστοιχεί στην περίοδο όπου άνθρωποι και ζώα ζούσαν κάτω από την
ίδια στέγη, είχαν κοινή είσοδο και η επικοινωνία τους ήταν άμεση. Χωριζόταν σε
δύο περίπου ίσους χώρους, το αχούρι για τα ζώα και τη γωνιά για τους
ανθρώπους. Ο διαχωρισμός αυτών των χώρων γινόταν με έναν χαμηλό τοίχο και
μια διαφορά ύψους τριών ή τεσσάρων σκαλοπατιών. Στη γωνιά υπήρχε ένα μικρό
πεζούλι όπου άναβαν φωτιά και ο καπνός διαχεόταν σε όλο το χώρο και έβγαινε
από τα κενά της στέγης. Για την τακτοποίηση των διάφορων πραγμάτων του
νοικοκυριού υπήρχαν θέσεις χτιστές στους τοίχους.
Ο νεότερος τύπος είναι ένα δίπατο κτίσμα όπου διαχωρίζονται τα ζώα από τους
ανθρώπους. Τα ζώα έχουν δική τους είσοδο στο κατώι (κάτω πάτωμα). Η
επικοινωνία των δύο ορόφων γίνεται εσωτερικά με την καταπακτή
ή αλλιώς καταρράκτη. Εσωτερικά το ανώι (άνω πάτωμα) βρίσκεται σε ένα
επίπεδο και χωρίζεται από το κατώι με ξύλινο πάτωμα.
4. Το κύριο σπίτι είναι το ανώι. Σε αυτό μας οδηγεί μια εξωτερική πέτρινη σκάλα
που είναι τοποθετημένη στην μακριά πλευρά του κτίσματος και καταλήγει στη
βεράντα. Η βεράντα είναι πάντοτε στεγασμένη και λέγεται χαγιάτι. Άλλοτε
στηρίζεται σε συμπαγή πέτρινη βάση κι άλλοτε σε θόλο, την καμάρα.
Στο χαγιάτι που είναι πάντα στολισμένο με γλάστρες βασιλικού και γαρυφαλλιές,
συχνά τοποθετείται ο φούρνος και οργανώνεται μια μικρή πρόχειρη κουζίνα με
νεροχύτη.
Το ανώι αποτελείται από δύο χώρους: τη σάλα, το μεγάλο δωμάτιο που περιέχει
την είσοδο και το χειμωνιάτικο, ένα σκοτεινό δωμάτιο το οποίο θεωρείται
απόγονος προϊστορικών τύπων κατοικίας και περιέχει τη γωνιά, δηλαδή το τζάκι.
5. Η σάλα ή το πάτωμα είναι το επίσημο δωμάτιο του σπιτιού. Εδώ γίνεται η
υποδοχή των ξένων αλλά και ο ύπνος. Έχει περιμετρικά τέσσερα ή πέντε
παράθυρα που εξασφαλίζουν φως και θέα. Το δάπεδο είναι ξύλινο και η επίπλωση
λιτή. Περιορίζεται σε τρία ή τέσσερα έπιπλα: το τραπέζι με τις καρέκλες πάνω στο
οποίο βρίσκεται ένα ανθοδοχείο ή μια φρουτιέρα, σταχτοδοχεία και μερικές
φωτογραφίες σε κορνίζες, μια ντουλάπα στην οποία φυλάσσονται τα γιορτινά
ρούχα, ένα κρεβάτι για τους ξένους, ένα μπαούλο ή μια κασέλα όπου φυλάσσονται
ασπρόρουχα, στενόνια, μαξιλάρια, χράμια, τραπεζομάντιλα, ακόμα και παλιές
στολές των προγόνων ή φουστανέλες. Δίπλα στο κρεβάτι, στον τοίχο, είναι
κρεμασμένη η πάντα, λινό ή βελούδινο ύφασμα με κάποια παράσταση.
Στη γωνιά υπάρχουν το πολύ δύο παράθυρα, ένα στον αριστερό τοίχο κάτω από
το οποίο μπαίνει ο νεροχύτης και ένα στο δεξιό τοίχο όπου συνήθως είναι
τοποθετημένο το κρεβάτι που κοιμούνται οι γονείς. Δύο ή τρία εντοιχισμένα
ντουλάπια και κάποιο έπιπλο, συμπληρώνουν τις ανάγκες εστίασης της
οικογένειας.
Στην ανατολική πλευρά βρίσκεται το εικονοστάσι, σκεπασμένο με ένα άσπρο
εικονόπανο με κεντημένο σταυρό και το καντήλι, κρεμασμένο μπροστά από αυτό.
Δίπλα στο εικονοστάσι βρίσκεται η στεφανοθήκη, το μπουκάλι με το αγιασμό των
Φώτων, ένα σιταρένιο κουλουράκι ζυμωμένο από το αλεύρι της καινούργιας
σοδειάς και το λιβανιστήρι. Στα εντοιχισμένα ντουλάπια τοποθετούνται το γουδί,
το χαβάνι, ο μύλος του καφέ, οι χάλκινοι τεντζερέδες, τα πήλινα τσουκάλια, το
μπρίκι, οι πήλινες κούπες, τα ποτήρια του νερού και του κρασιού, τα κιούπια, ο
προζυμολόγος (δοχείο πήλινο για το ζύμωμα), το σκαφίδι (δοχείο ξύλινο για το
ζύμωμα), το λαδικό ή αλλιώς ροΐ και η κανάτα για το κρασί. Υπάρχει επίσης η
πιατοθήκη με τα πιάτα και το δίσκο σερβιρίσματος, η περουνίστρα (κουταλοθήκη)
και το πλαστήρι (η σανίδα που πλάθουν το ζυμάρι σε καρβέλια).
Η γωνιά είναι στρωμένη με κουρελούδες ή τρίχινα σαΐσματα.Υπάρχει επίσης ένας
γιούκος με πρόχειρα σκεπάσματα και κουβέρτες, σκαμνιά γύρω από το τζάκι και
ένα χαμηλό στρόγγυλο τραπέζι, ο σοφράς. Σε μερικά σπίτια βρισκόταν και ένα
κασόνι με σιτάρι για να προστατευτεί από την υγρασία.
6. Το τζάκι είναι διακοσμημένο με το τζακόπανο. Επάνω του βρίσκεται το ρολόι του
σπιτιού, το ημερολόγιο, μια λάμπα πετρελαίου, το κουτί με τα λουμίνια, το
λυχνάρι, ένα ανθοδοχείο και ένας καθρέφτης. Δίπλα στο τζάκι βρίσκεται η μάσσια,
η τσιμπίδα, η μικρή σκούπα από φτερά κότας και η σιδεροστιά ή πυροστιά πάνω
στην οποία τοποθετείται το τσουκάλι για το μαγείρεμα.
7. Το κατώι έχει ξεχωριστή είσοδο από την αυλή, συνήθως μέσω μιας καμάρας. Αυτή
η θολωτή κατασκευή αποτελεί σημαντικό στοιχείο της παραδοσιακής
αρχιτεκτονικής. Σε μερικά σπίτια την καμάρα τη συναντάμε και στο εσωτερικό του
κατωγιού. Το κατώι κάλυπτε τις λειτουργίες που είχαν σχέση με την αγροτική
δραστηριότητα της οικογένειας (αποθήκευση της σοδιάς, των εργαλείων, των
διαφόρων αγαθών, στάβλιση των ζώων).
8. Ο χώρος του κατωγιού χωρίζεται σε μπλέχτη, αχούρι και αποθήκη.
Στον μπλέχτη αποθηκεύονται οι ζωοτροφές (άχυρο, σανός, κριθάρι). Χωρίζεται με
ξύλα ή σανίδες από τον υπόλοιπο χώρο του κατωγίου, για να μην μπορούν να τον
φτάσσουν τα ζώα που σταβλίζονταν δίπλα, στο αχούρι.
Στο αχούρι βρίσκεται και το παχνί, άλλες φορές μεγάλο, τετράγωνο, ξύλινο
κουτί, στηριγμένο σε τέσσερα πόδια και άλλες φορές χτιστή γούρνα, όπου
τοποθετείται η τροφή των ζώων. Η στάβλιση των ζώων στο κατώι γινόταν κυρίως
το χειμώνα, για να προστατευτούν τα ζώα που ήταν ανεκτίμητης αξίας για τους
αγρότες, από τις καιρικές συνθήκες αλλά και για να εκμεταλλεύονται τη ζέστη από
τα χνότα τους.
Στο κατώι βρίσκεται και η αποθήκη με τα τα βαγένια (βαρέλια του κρασιού), το
κασόνι με τους δημητριακούς καρπούς, το κιούπι με το λάδι, το τουλούμι με τις
ελιές, το κιούπι με το χοιρινό κρέας, σακιά με φασόλια, φακές, ρεβύθια, πατάτες
και από το πάτερο (κεντρικό δοκάρι) κρεμασμένα πλεξίδες σκόρδα και κρεμμύδια,
ρόδια, κυδώνια, λιαστές ντομάτες, και μυτζίθρες.
9. Στον περίβολο του σπιτιού συναντάμε κάποιους βοηθητικούς χώρους, όπως το
καλύβι (αποθήκη), ο φούρνος, το κοτέτσι, ο κουνελώνας.
Εγκαταστάσεις υγιεινής δεν υπήρχαν αρχικά. Το νερό το έφερναν οι κάτοικοι από
τις βρύσες του χωριού μέσα σε ασκούς από δέρμα ζώου ή σε σιδερένια δοχεία και
το τοποθετούσαν στη βαρέλα.
Μέσα στο σπίτι δεν έφτιαχναν ποτέ αποχωρητήριο. Όμως, σε μια απομακρυσμένη
γωνιά του κήπου ή της αυλής, υπήρχε ένα μικρό κτίσμα με λάκκο στο εσωτερικό
του, ο απόπατος.
10. Στον περίβολο του σπιτιού συναντάμε κάποιους βοηθητικούς χώρους, όπως το
καλύβι (αποθήκη), ο φούρνος, το κοτέτσι, ο κουνελώνας.
Εγκαταστάσεις υγιεινής δεν υπήρχαν αρχικά. Το νερό το έφερναν οι κάτοικοι από
τις βρύσες του χωριού μέσα σε ασκούς από δέρμα ζώου ή σε σιδερένια δοχεία και
το τοποθετούσαν στη βαρέλα.
Μέσα στο σπίτι δεν έφτιαχναν ποτέ αποχωρητήριο. Όμως, σε μια απομακρυσμένη
γωνιά του κήπου ή της αυλής, υπήρχε ένα μικρό κτίσμα με λάκκο στο εσωτερικό
του, ο απόπατος.
