1. 1
CHÍ PHÈO
-Nam Cao-
SỰ THỨC TỈNH
Nhà văn Nam Cao là cây đại thụ của nền văn xuôi hiện thực Việt Nam. Ông
đã góp vào kho tang văn chương hàng loạt áng văn xúc động viết về số phận của
người nông dân nghèo trước Cách mạng nnhưng tiêu biểu nhất là truyện ngắn “Chí
Phèo”. Với ngòi bút hiểu đời và hiểu người, ông đã xây dựng thành công nhân vật
Chí Phèo với sự thức tỉnh trong tâm hồn cùng khát vọng hoàn lương dẫu bị đời vùi
dập, tha hoá trở thành tên lưu manh, côn đồ và thậm chí là con quỷ dữ của làng Vũ
Đại, thể hiện rõ nét qua đoạn trích: “…”
Truyện ngắn “Chí Phèo” được viết vào năm 1941, lấy cảm hứng từ người tật
việc thật ở làng Đại Hoàng và được nhà văn hư cấu thêm và được in trong tập “Luống
Cày” (1946). Sau hai lần đổi tên, truyện có tên là “Chí Phèo”. Việc lấy tên nhân vật
chính đặt làm nhan đề đã góp phần khắc hoạ rõ nét hơn hình tượng nhân vật Chí
Phèo. Qua đoạn trích, nhà văn muốn truyền tải giá trị hiện thực và giá trị nhân đạo
lớn lao đến với độc giả.
Chí Phèo đã từng là một người nông dân lương thiện. Sau khi bị Bá Kiến hãm
hại, anh bị bắt vào tù. Nhà tù thực dân đã biến Chí từ anh canh điền tốt tính trở thành
một tên lưu manh, côn đồ. Ấy rồi hắn lại trượt dài trên con đường tha hoá khi trở
thành tay sai đắt lực cho Bá Kiến. Hắn sống triền miên trong men rượu, không ý
thức được hành động, cuộc sống của chính mình và bị coi là con quỷ dữ của làng Vũ
Đại. Cho đến khi gặp được thị Nở, Chí Phèo đã thực sự hồi sinh.
Trong đêm tình với thị Nở, Chí Phèo bị cảm lạnh, đau bụng và nôn mửa nên
qua hôm sau, hắn chẳng thể uống được rượu như mọi ngày. Và rồi hắn đã tỉnh rượu
sau cơn say triền miên từ lúc mãn hạn tù trở về. Lần đầu tiên hắn thấm thía nỗi đau
thể xác sau cơn say: “hắn thấy miệng đắng, lòng mơ hồ buồn. Người thì bủn rủn,
chân tay không buồn nhấc”. Đó là một biểu hiện “rất người”, là dấu hiệu sống dậy
của nhân tính trong Chí Phèo. Từ rất lâu, không biết tự bao giờ, hắn mới tỉnh táo để
nhận thức được cuộc sống xung quanh mình. Khi thức giấc, hắn nhận thấy “mặt trời
đã lên cao, và nắng bên ngoài chắc là rực rỡ” và ý thức được không gian mình đang
sống là một căn lều chật hẹp, bao giờ cũng tối tăm hơn bên ngoài: “Nhưng trong cái
lều ẩm thấp vẫn mới chỉ hơi lờ mờ. Ở đây người ta thấy chiều lúc xế trưa và gặp đêm
khi bên ngoài vẫn sáng”. Không chỉ vậy, Chí còn lắng nghe được âm thanh của cuộc
sống đời thường. Đó không chỉ là tiếng chim hót “ríu rít” ngoài kia “vui vẻ quá” mà
còn có tiếng “anh thuyền chài gõ mái chèo đuôi cá” và cả “tiếng cười nói của những
người đi chợ”. Những âm thanh đời thường ấy ngày nào mà chẳng có nhưng mãi
đến khi tỉnh rượu, hắn mới được nghe thấy. Với hàng loạt từ láy “ríu rít”, “lờ mờ”,
“rực rỡ”,…được sử dụng đã nhấn mạnh sự tỉnh ngộ của anh Chí. Cảnh sớm mai bên
2. 2
bờ chuối làng Vũ Đại qua cảm quan của Chí Phèo trở nên thật sinh động. Có thể
miêu tả được như vậy chứng tỏ Chí đã dần trở về với bản chất con người. Tựa như
tiếng sáo trong đêm tình mùa xuân đã khơi dậy sức sống tiềm tàng của nhân vật Mị
trong tác phẩm “Vợ chồng A Phủ” của Tô Hoài, những thanh âm thường nhật ấy
giống như giọt nước nhỏ vào tâm hồn cằn cỏi, nó đã len lỏi vào trong tiềm thức xa
xôi của Chí Phèo và làm sống lại những ước mơ một thời trai trẻ: “có một gia đình
nho nhỏ. Chồng cuốc mướn cày thuê, vợ dệt vải. Chúng lại bỏ một con lợn nuôi để
làm vốn liếng. Khá giả thì mua dăm ba sào ruộng làm”. Những ước mơ ấy tuy bình
dị, đơn sơ nhưng đó là những ước nguyện đáng quý, đáng trân trọng vì nó không hảo
huyền mà nó được xây dựng trên cơ sở lao động và thiên lương của con người.
Nhưng rồi hắn trở lại với thực tại và nhận ra hắn đã “tới cái dốc bên kia của đời”, cơ
thể thì “đã hư hỏng nhiều” mà vẫn là con số không: Không nhà cửa, gia đình, không
người thân thích, không vợ con và không tài sản và hơn thế nữa, hắn thấy mình “vẫn
còn cô độc”. Nỗi sợ cô độc bao trùm thực tại và xâm chiếm cả tương lai vì hắn như
đã ‘trông trước thấy tuổi già của hắn, đói rét, ốm đau, và cô độc, cái này còn đáng
sợ hơn đói rét và ốm đau”. Hoá ra hắn cũng biết lo lắng trước quy luật hữu hạn: sinh-
lão-bệnh-tử của cuộc đời. Hoá ra hắn cũng sợ hãi trước sự cô độc khi về già, không
ai nương tựa như bao con người khác. Sự trở lại của lí trí cùng những nỗi sợ, cảm
xúc rât đỗi con người ấy đã cho ta thấy rõ hơn nhân tính của Chí Phèo trong quá
trình hồi sinh để trở về kiếp người sau bao năm sống gần như vô thức. Chính vì vậy
mà nhà văn Nam Cao rất tài tình khi thể hiện nỗi lòng của Chí Phèo bằng những cụm
từ vô cùng phù hợp với tâm trạng của hắn hiện tại: “lòng mơ hồ buồn”, “nao nao
buồn”, “buồn thay cho đời”. Nỗi buồn đã gần như chiếm hết toàn bộ tâm trí hắn.
Đúng lúc Chí đang “vẩn vơ nghĩ mãi” thì thị Nở mang “một nồi cháo hành
còn nóng nguyên” vào khiến hắn “rất ngạc nhiên” rồi từ chỗ “ngạc nhiên”, “hắn thấy
mắt hình như ươn ướt”. Phải chăng hắn đang xúc động vì miếng ăn hằng ngày của
hắn đều có máu và nước mắt của dân lành. Nhưng hôm nay, hắn không cần rạch mặt,
ăn vạ và doạ nạt người hiền lương mà vẫn có cái để ăn, mà còn là “được một người
đàn bà cho” trong khi “đời hắn chưa bao giờ được săn sóc bởi một tay “đàn bà””.
Thật vậy, Chí là một đứa con hoang nên có bao giờ hắn được âu yếm trong vòng tay
và được tận hưởng dòng sữa ngọt lành của người mẹ. Lớn lên, hắn gặp được người
đàn bà là bà ba, nhưng bà ba lại là một con mụ dâm đãng cứ mỗi ngày bắt hắn bóp
chân ấy khiến Chí chỉ thấy nhục nhã, đau đớn. Tuy nhiên, nay thì khác, thị Nở không
chỉ đem đến mà còn múc cháo ra bát và “giục hắn ăn nóng”. Nhìn bát cháo bốc khối
mà lòng hắn xao xuyến, bang khuâng. Hắn “húp xong rồi”, thị liền “đõ lấy bát cháo
và múc thêm bát nữa”. Chỉ là món cháo hành giản đơn nhưng trong cảm nhận của
Chí Phèo, hương vị của cháo hành lại thơm ngon đến lạ: “Trời ơi cháo mới thơm
làm sao!”, bởi lẽ bát cháo ấy chứa đựng gia vị của tình yêu, hơn hết là gia vị của tình
người, là thứ mà hắn luôn khao khát được nếm một lần trong đời. Hương thơm tuyệt
3. 3
diệu kết tinh từ tình thương của thị Nở không chỉ là liều thuốc giải cảm, giải rượu
mà còn là liều tiên dược xoa diệu tâm hồn Chí. Nó khiến Chí thấy “ăn năn”, “thấy
lòng thành trẻ con’ và “muốn làm nũng với thị như với mẹ”. Đó là giây phút hắn
“người” nhất. Trong khoảnh khắc ấy, hắn hiền lành đến khó tin: “Ôi sao mà hắn
hiền, ai dám bảo đó là cái thằng Chí Phèo vẫn đập đầu, rạch mặt mà đâm chém
người?”. Tự thuở nào, hắn vẫn luôn hiền như thế, chẳng qua “cái bản tính của hắn
ngày thường bị lấp đi”, bị vùi sâu trong đống tro tàn. Và bát cháo kia, vô hình trung
đã thổi bay lớp tro ấy và sưởi ấm cho trái tim nguội lạnh, khiến hắn trở lại kiếp
người, đồng thời mở đầu cho một mối thiên duyên.
Bây giờ trong người Chí Phèo đang tràn đầy tình yêu. Hương vị cháo hành đã
hung đúc nên tình yêu của Chí dành cho thị Nở. Đó là tình yêu thật sự chứ không
còn là bản năng thuần tuý như lần gặp gỡ đầu tiên. Lúc này, trong ánh mắt của Chí,
thị Nở trông thật “có duyên” bởi “tình yêu làm cho có duyên”. Đó là bản chất của
tình yêu, bao giờ trong mắt của người yêu nhau, đối phương cũng trở nên thật đẹp.
Có thể thấy, phần người trong Chí đang dần được lấp đầy, anh đã biết yêu, biết kiềm
chế bản tính nát rượu để khỏi tốn tiền và nhất là để tỉnh táo mà yêu nhau. Anh khát
khao được chung sống với người mình yêu: “Gíá cứ thế này mãi thì thích nhỉ”. Hơn
thế nữa, anh muốn cùng thị Nở bước đến vạch đích của tình yêu chân chính, đó là
hôn nhân. Chí Phèo đã ngỏ lời cầu hôn bằng lời lẽ chất phác của một anh nông dân
nhưng cũng hết sức phong tình: “Hay là mình sang đây ở với tớ một nhà cho vui”.
Đây có thật sự là lời của Chí Phèo không? Nghe sao mà hiền lành pha chút hồn nhiên
nhưng lại rất đỗi chân thành. Chí đã thực sự sống lại làm người. Chính tình thương
của thị Nở đã làm sống dậy nhân tính nơi Chí Phèo. Thế mới biết sức mạnh cảm hoá
của tình yêu mới kì diệu biết nhường nào!
Khoảnh khắc Chí Phèo rũ bỏ phần quỷ và trở lại kiếp người cũng là lúc hắn
“thèm lương thiện” và “muốn làm hoà với tất cả mọi người” hơn bao giờ hết. Hắn
khao khát được quay về thế giới “bằng phẳng, thân thiện của những người lương
thiện” và mong muốn xã hội sẽ mở rộng vòng tay “nhận lại hắn”. Nhưng ngặt nỗi,
trước đây hắn đã từng tác oai tác quái, gây ra bao tội ác và đau thương, mất mác cho
dân làng Vũ Đại làm cho ai cũng căm ghét hắn. Nỗi oán giận ấy đã ăn sâu trong tận
xương tuỷ của họ, vậy ai sẽ giúp hắn trở về với thế giới của con người? Chợt hán
nghĩ đến thị Nở: “thị Nở sẽ mở đường cho hắn”. Thật vậy, thị Nở chính là cầu nối
duy nhất giúp Chí Phèo “làm hoà” với người làng Vũ Đại cho nên anh mong muốn
kết hôn với thị không chỉ vì tình yêu mà còn vì khát vọng hoàn lương đang rực cháy.
Với góc nhìn thương đời và thương người, Nam Cao đã phát hiện được hạt
ngọc thiện lương ẩn sâu trong tâm hồn Chí Phèo. Khi có tình người khẽ chạm vào,
nó sẽ toả sáng. Cho nên ông đã phái nhân vật thị Nở đến để thức tỉnh Chí Phèo. Con
người ấy dù xấu đến “ma chê quỷ hờn”, lại còn dở hơi nhưng kỳ diệu thay, thị lại
giàu tình yêu thương và lòng nhân ái đáng trân trọng. Chính cuộc tình trong đêm
4. 4
trăng giữa Chí Phèo và thị Nở cùng tình cảm chân thành của thị đã đánh thức trái
tim của anh nông dân năm nào đã ngủ mê qua bao ngày tháng bị vùi dập, hắt hủi. Có
thể nói, thị Nở là vị “thiên sứ” của tình yêu với đôi cánh gian rộng, mang theo ngọn
lửa ấm nóng của tình người để đốt cháy lớp vỏ quỷ dữ và làm cho Chí Phèo được
sống lại làm người lương thiện.
Trớ trêu thay, bà cô thị Nở đã ngăn cấm tình yêu giữa Chí Phèo và thị Nở,
khiến cánh cửa hoàn lương của anh cũng đóng sầm lại từ đó. Bà không cho phép
cháu bà “đâm đầu” đi lấy “một thằng không cha”, “chỉ có một nghề là rạch mặt ăn
vạ”. Cách nhìn của bà cô cũng là cách nhìn của làng Vũ Đại về Chí Phèo. Họ không
biết và cũng không tin rằng một con quỷ dữ có thể hoàn lương cho nên họ đã cự
tuyệt Chí Phèo, đến cả thị Nở cũng tuyệt tình bỏ mặc hắn. Một lần nữa, hắn rơi vào
tấn bi kịch cùng cực của cuộc đời, đó là bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người.
Với cách xây dựng hình tượng nhân vật điển hình, biệt tài miêu tả nội tâm
nhân vật đặc sắc, cốt truyện, các tình tiết và nghệ thuật trần thuật hấp dẫn, ngôn từ
mộc mạc, giản dị nhưng có đôi chỗ lạnh lùng, Nam Cao đã xuất sắc diễn tả quá trình
hồi sinh đầy cảm động của Chí Phèo. Qua đó, ông không chỉ cất lên tiếng nói xót
thương, bênh vực cho số phận của những người nông dân trước Cách mạng, mà còn
tố cáo mạnh mẽ xã hội bất lương đã đẩy họ vào tấn bi kịch, cùng với đó ông đã phát
hiện và ngợi ca vẻ đẹp tâm hồn bị khuất lấp của những người dân lương thiện. Tất
cả đã hội tụ và kết tinh nên giá trị nhân đạo và hiện thực sâu sắc cho truyện ngắn
“Chí Phèo”.
Qua đoạn trích, Nam Cao đã thành công khắc hoạ quá trình thức tỉnh của Chí
Phèo. Với ngòi bút dạt dào tình thương, ông đã thiêu rụi lớp vỏ quỷ dữ để khẳng
định vẻ đẹp tâm hồn, thiên lương trong sáng của anh canh điền. Từ đó, ông kêu gọi
chúng ta hãy tin vào con người, tin vào bản chất tốt đẹp của mỗi người để cuộc sống
dịu dàng hơn. Đây là một “đoạn văn tuyệt bút” (Nguyễn Hoành Khung) trong một
áng văn trác tuyệt. Nó đã dấy lên trong tôi bao cảm xúc mãnh liệt về tình yêu đôi lứa
khi ngẫm nghĩ về mối tình giữa thị Nở và Chí Phèo, một tình yêu thật đẹp, nó đẹp
hơn bất cứ thứ vật chất nào trên thế gian. Tôi đã khóc vì cảm động trước mối thiên
duyên ấy và khi gấp lại những trang văn, nó vẫn sẽ mãi in đậm trong tâm trí tôi.
