Δ. Σολωμός, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι :Σχέδιο μαθήματος - Φύλλο εργασίας

1. Νεοελληνική Λογοτεχνία γ΄ γυμνασίου
Επιμέλεια: Σερδάκη Ευαγγελία - www.synodoiporos.weebly.com Σελίδα 1
Διονύσιος Σολωμός : Ελεύθεροι Πολιορκημένοι
Σχέδιο μαθήματος - Φύλλο εργασίας
Οι "Ελεύθεροι Πολιορκημένοι" υπήρξαν το έργο ζωής του εθνικού μας ποιητή, ένα έργο
ωστόσο που ποτέ δεν ολοκλήρωσε. Τον απασχόλησε για 30 σχεδόν χρόνια , συνθέτοντας 3
διαφορετικά σχεδιάσματα, λόγω του πάθους του για τελειότητα. Τα αποσπάσματα του
σχολικού βιβλίου προέρχονται από το Β σχεδίασμα.
Πηγή έμπνευσης για τον Σολωμό υπήρξε η πολιορκία του Μεσολογγίου που κράτησε από
τον Απρίλιο του 1825 ως τον Απρίλιο του 1826 , κυρίως όμως η 2η πολιορκία και η ηρωική
έξοδος των Μεσολογγιτών που πραγματοποιήθηκε τη νύχτα της 10ης προς 11η Απριλίου
του 1826, Κυριακή των Βαΐων.
Ο άνισος αγώνας των Ελλήνων συγκλονίζει τον ποιητή που παρακολουθεί τις εξελίξεις από
τη Ζάκυνθο. Στο έργο του ωστόσο δεν καταγράφει μόνο τον αγώνα των πολιορκημένων για
ελευθερία ενάντια στη βία του κατακτητή, αλλά και τον εσωτερικό παράλληλα αγώνα για
υπέρβαση τόσο των υλικών εμποδίων όπως είναι η πείνα και η στέρηση, όσο και εκείνων
που η ίδια η ψυχή ορθώνει εμπρός τους: μέσα στην αναγέννηση της εξαίσιας ανοιξιάτικης
φύσης που αποτελεί έναν ύμνο στη ζωή- λες κι επιχειρεί να κάμψει τις αντιστάσεις τους -
οι πολιορκημένοι έχουν χρέος να βαδίσουν σταθερά και αταλάντευτα προς τον θάνατο,
προκειμένου να μην υποκύψουν και να μην παραδοθούν.
Στους "Ελεύθερους Πολιορκημένους", λοιπόν, προβάλλεται η διάσταση της ηθικής
ελευθερίας , της ελευθερίας της ψυχής και της βούλησης ( παρά τον εγκλεισμό και την
πολιορκία του σώματος), γεγονός που εξηγεί και τον τίτλο του έργου.
1ο απόσπασμα
στίχοι 1-3 στίχοι 4-6
η γυναίκα - μάνα ο Σουλιώτης πολεμιστής
κοινό στοιχείο σύνδεσης των 2 προσώπων:
οι στερήσεις - η πείνα
1. Στίχοι 1- 3 : α) Ο χώρος : είναι ο κάμπος του Μεσολογγίου σε μια στιγμή ανάπαυλας από
τη μάχη. Με ποιους ποιητικούς τρόπους - εκφραστικά μέσα υποβάλλεται από τον ποιητή η
εικόνα της απόλυτης - νεκρικής - σιγής;
β)Να εντοπίσετε στον 2ο στίχο μία αντίθεση, μία παρήχηση ,μία ηχητική και οπτική εικόνα.
ηχητική και οπτική εικόνα: ......................................................................................................
....................................................................................................................................................
παρήχηση: ..................................................................................................................................
αντίθεση:.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................

2. Νεοελληνική Λογοτεχνία γ΄ γυμνασίου
Επιμέλεια: Σερδάκη Ευαγγελία - www.synodoiporos.weebly.com Σελίδα 2
Τι επιδιώκει να αισθητοποιήσει ο ποιητής με τα παραπάνω;
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
γ) Με ποια εκφραστικά μέσα αποδίδεται στον 3ο στίχο το μαρτύριο της πείνας για τη
γυναίκα - μάνα;
 ........................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
 ........................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
δ)Ποια είναι η σημασία του ρήματος μνέει (σε συνάρτηση με τη φράση "στα μάτια") και
πώς συνδέεται με την ισχυρή βούληση και τα αποθέματα ψυχικής αντοχής της γυναίκας -
μάνας;
2. Στίχοι 4-6 : Ο Σουλιώτης - πολεμιστής πλαισιώνεται με το επίθετο καλός" που
υποδηλώνει, ίσως, όχι μόνο την πολεμική αρετή, αλλά και την ηθική τελειότητα.
α) Ποιες αντιδράσεις του πολεμιστή θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν αφύσικες και πώς
αιτιολογούνται; Αφού απαντήσετε, στη συνέχεια να επιλέξετε και να
επιχειρηματολογήσετε για τη μία από τις επόμενες υποθέσεις :
 Αυτές οι αντιδράσεις είναι έκφραση ντροπής και ηττοπάθειας*
 Αυτές οι αντιδράσεις είναι έκφραση ντροπής και πληγωμένης υπερηφάνειας
*ηττοπάθεια η: ψυχολογική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από έλλειψη αυτοπεποίθησης
και από υπερεκτίμηση των δυνάμεων του αντιπάλου ( Λεξικό Κοινής Νεοελληνικής )
β) Με το 1ο απόσπασμα ποιητής μάς έδωσε ένα άρτιο αισθητικά ποιητικό αποτέλεσμα που
χαρακτηρίζεται από ισομετρία ή έλλειψη διασκελισμών (κάθε στίχος έχει ένα
ολοκληρωμένο νόημα), παραστατικές απεικονίσεις (η εικονοπλασία των 2 ανθρώπινων
μορφών ), πυκνότητα και λιτότητα ύφους που πετυχαίνεται με τη χρήση κυρίως
ουσιαστικών και ρημάτων, με την απουσία παράλληλα κάθε περιττού.
 Ποια από τα παραπάνω αποτελούν γνωρίσματα του δημοτικού μας τραγουδιού;
(ιστοχώρος Συνοδοιπορεῑν,Εκπαιδευτικό υλικό, Ν. Λογοτεχνία Γ, πατήστε τον
σύνδεσμο: Εισαγωγή στο δημοτικό τραγούδι)
γ) Να καταγράψετε τα επίθετα του αποσπάσματος και να προσδιορίσετε τον ρόλο τους στο
ποιητικό αποτέλεσμα(τον σκοπό που εξυπηρετεί η χρήση τους)
δ) Να χαρακτηρίσετε τις επόμενες προτάσεις ως σωστές ή λανθασμένες:
ΠΡΟΤΑΣΗ ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ
Τα 5 από τα 11 ρήματα βρίσκονται σε χρόνο ενεστώτα
Δύο είναι σε αόριστο (εμαύρισε, μου ‘γινες)
Ο ενεστώτας δηλώνει κάτι που γίνεται τώρα, το "βλέπουμε"
μπροστά μας
Ο παρελθοντικός χρόνος δηλώνει κάτι αναπόφευκτο
Ο ενεστώτας , ως χρόνος του παρόντος, εντείνει τη ζωντάνια
των ποιητικών εικόνων
Ο αόριστος παρουσιάζει την ενέργεια ως κάτι που έχει ήδη
συμβεί

3. Νεοελληνική Λογοτεχνία γ΄ γυμνασίου
Επιμέλεια: Σερδάκη Ευαγγελία - www.synodoiporos.weebly.com Σελίδα 3
Τόσο η γυναίκα όσο και ο πολεμιστής λειτουργούν ως
σύμβολα για όλους τους Μεσολογγίτες
Η υπερνίκηση του φυσικού εμποδίου της πείνας από τους
πολιορκημένους παρουσιάζεται ως νίκη της θέλησης και ένα
σημαντικό βήμα για την κατάκτηση της ηθικής ελευθερίας
ε)Τα δύο πρόσωπα-ο άντρας και η γυναίκα- διαφοροποιούνται μεν ως προς το φύλο και το
είδος των αντιδράσεων, επανασυνδέονται όμως με βάση 2 κοινά στοιχεία. Ποια είναι αυτά;
 ........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
 ........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
στ)Αφού παρατηρήσετε τον αριθμό των συλλαβών και τον τονισμό που υπάρχει σε κάθε
στίχο, να σχολιάσετε το μέτρο του ποιήματος και το είδος της ομοιοκαταληξίας.
2ο απόσπασμα
1. Το κλίμα αλλάζει διαμετρικά στο 2ο απόσπασμα σε σχέση με το πρώτο: από την τραγική
κατάσταση στην οποία έχει οδηγήσει τους πολιορκημένους η βασανιστική πείνα,
μεταφερόμαστε τώρα σε μια άλλη ατμόσφαιρα με δεσπόζον στοιχείο την ομορφιά της
ανοιξιάτικης φύσης , κυρίως όμως την ομορφιά της ζωής.
Εύλογα, λοιπόν, το ποιητικό ύφος είναι περισσότερο περίτεχνο και όχι λιτό, πλαισιωμένο
από λυρικές εικόνες .
β) Στον 1ο στίχο με ποια εκφραστικά μέσα επιλέγει ο ποιητής να μας μυήσει στη
χαρούμενη γιορτή της Άνοιξης;
 ........................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
 .......................................................................................................................................
γ)Ο 2ος στίχος βρίσκεται σε αντιθετική σχέση με τον 1ο.Να εξηγήσετε αυτή την αντίθεση
και στη συνέχεια να αναφερθείτε στα εκφραστικά μέσα του στίχου, καθώς και στην ιδέα
που θέλει να υποβάλει μέσω αυτών ο ποιητής.
 ........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
 εκφραστικά μέσα - εικόνες:
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
 παρομοίωση:..................................................................................................................
δ) Στους στίχους 3 - 9 ο ποιητής δημιουργεί μια σειρά από λυρικές εικόνες σε κλιμάκωση:
 στον 3ο στίχο με το σχήμα υπαλλαγής ( το επίθετο "λευκό" αποδίδεται στο βουνάκι,
ενώ ανήκει στα πρόβατα)τη μετοχή "κινούμενο" και το ρήμα "βελάζει"
αισθητοποιείται η κίνηση και ο ήχος της εικόνας των λευκών προβάτων που
βόσκουν στον λόφο.
 Στον 4ο και 5ο στίχο αποδίδονται με ποιητικό τρόπο εικόνες καθρεφτισμών : τα
λευκά πρόβατα καθρεφτίζονται στα νερά της θάλασσας, την ίδια στιγμή που η

4. Νεοελληνική Λογοτεχνία γ΄ γυμνασίου
Επιμέλεια: Σερδάκη Ευαγγελία - www.synodoiporos.weebly.com Σελίδα 4
υδάτινη επιφάνεια "ενώνεται" με τον ουρανό: ο καθρεφτισμός του γαλάζιου του
ουρανού στο γαλάζιο της θάλασσας.
 Στον 6ο - 8ο στίχο το θέμα των καθρεφτισμών συνεχίζεται, μεταβαίνουμε όμως σε
έμβια όντα με μικρότερες διαστάσεις : από τον καθρεφτισμό των προβάτων στον
καθρεφτισμό τώρα στη διαφάνεια της λιμνοθάλασσας μιας πεταλούδας : εικόνα
με το στοιχείο της κίνησης ( έφτασε μ’ ασπούδα, έπαιξε με τον ίσκιο της )και
ταυτόχρονα με το στοιχείο της όσφρησης μέσα από την εξαίσια περιγραφή του
ύπνου της που προηγήθηκε στο ευωδιασμένο περιβάλλον ενός αγριόκρινου: κι εδώ
υποβολή ξανά της εικόνας μιας ανθισμένης - γεμάτης αρώματα φύσης.
 Στον 9ο στίχο ο ποιητής μάς μεταφέρει με περίσσια τρυφερότητα στη γλυκιά
στιγμή, στην απόλαυση της ζωής , όπως έχει το προνόμιο να τη βιώνει ένα από τα
πιο μικρά και ασήμαντα όντα στην ιεραρχία των πλασμάτων, ένα σκουληκάκι.
ε) Στον 10ο στίχο ο ποιητής, συνθέτοντας όσα προηγουμένως παρουσίασε, καταλήγει σε
μια διαπίστωση. Ποια είναι ;
 .......................................................................................................................................
στ) Στον στίχο 11 η διαπίστωση αυτή προεκτείνεται. Πώς, με ποιον τρόπο και ποιο νόημα;
 ........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
...............................................................................................................................
ζ) Στον στίχο 12 η ίδια η φύση απευθύνεται στους πολιορκημένους .Με ποια ποιητικά
μέσα παρουσιάζει τη φύση ο ποιητής;
η) Ποιο μήνυμα απευθύνει η αναγεννημένη ανοιξιάτικη φύση στους πολιορκημένους και
πώς αυτό συνδέεται με τις λυρικές εικόνες που προηγήθηκαν;
2. Παρά τη νοηματική τους διαφοροποίηση, και τα 2 αποσπάσματα εκφράζουν και
προβάλλουν μια εξαιρετικά δύσκολη για τους πολιορκημένους κατάσταση - δοκιμασία,
την οποία ωστόσο πρέπει να υπερβούν, προκειμένου να πραγματώσουν το χρέος τους να
παραμείνουν ελεύθεροι, βαδίζοντας τον δρόμο της αυτοθυσίας.
 Να περιγράψετε αυτή τη δεινή για τους Μεσολογγίτες κατάσταση, όπως
διαφοροποιείται σε κάθε ένα από τα 2 αποσπάσματα. Να αναφερθείτε και στους
σχετικούς στίχους.
3. Η πεταλούδα που απολαμβάνει το παιχνίδι με τη σκιά της στην επιφάνεια της
λιμνοθάλασσας αποκτά φωνή και μιλά στους Μεσολογγίτες .Να αποδώσετε όσα πιστεύετε
ότι θα μπορούσε να τους πει σε πεζό λόγο, ή σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο.
4. Η εικονοπλασία του ποιητή κινητοποίησε την καλλιτεχνική σας έμπνευση. Ζωγραφίστε
μία από τις λυρικές εικόνες του αποσπάσματος, αυτή που σάς άγγιξε περισσότερο.
Πηγές
Κείμενα Ν. Λογοτεχνίας γυμν. - λυκείου, ΟΕΔΒ, Βιβλίο του καθηγητή, έκδ. 1985, τεύχος 1ο
Νικήτα Παρίση, Η λογοτεχνία στο γυμνάσιο- Η ερμηνεία των ποιητικών κειμένων, 2006
Μπέλλα-Πτολεμαίου, Κείμενα Ν. Λογοτεχνίας - ένα διδακτικό βοήθημα, μέρος α΄, 1983
Λ. Πολίτη, Ιστορία της Ν. Λογοτεχνίας