Алиакбарұлы Ұлықбек. Қазақ ауыз әдебиетіне қасиетті Құран кәрім қиссаларының тигізген әсері. – Шымкент. «Алтын алқа», 2011. – 140 бет. ISBN 9965-903-06-9, Қазақ халқы фольклор саласында айтарлықтай табыстарға жеткен болса, дін мен діни тәрбие салаларында анағұрлым кешеуілдеп келеді. Дін мен қазақ халық әдебиетінде ешқандай байланыс жоқ сияқты болып көрінуі мүмкін. Дегенмен олай емес, қазақ ауыз әдебиетіне қасиетті Құран кәрім қиссаларының тигізген әсері өте көп. Қолыңыздағы еңбекте Құран қиссаларының қазақ ауыз әдебиетіне тигізген әсерлері, Құрандағы фольклоризм мәселелері қамтылған. © Алиакбарұлы Ұ., 2011. (Барлық құқықтары сақталған)

1. Ұлықбек АЛИАКБАРҰЛЫ
ҚАЗАҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНЕ
ҚАСИЕТТІ ҚҰРАН КӘРІМ
ҚИССАЛАРЫНЫҢ
ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ
Шымкент – 2011

2. - 2 -
ББК 82 (5 Қаз)
А 44
Пікір жазғандар: ф.ғ.д., профессор: Керімбек Сыздықов
ф.ғ.д., профессор Қыдырәлі Саттаров.
Алиакбарұлы Ұлықбек
А 44 Қазақ ауыз әдебиетіне қасиетті Құран кәрім
қиссаларының тигізген әсері. – Шымкент.
«Алтын алқа», 2011. – 140 бет.
ISBN 9965-903-06-9
Қазақ халқы фольклор саласында айтарлықтай
табыстарға жеткен болса, дін мен діни тҽрбие салаларында
анағұрлым кешеуілдеп келеді. Дін мен қазақ халық ҽдебиетінде
ешқандай байланыс жоқ сияқты болып кҿрінуі мүмкін.
Дегенмен олай емес, қазақ ауыз ҽдебиетіне қасиетті Құран
кҽрім қиссаларының тигізген ҽсері ҿте кҿп.
Қолыңыздағы еңбекте Құран қиссаларының қазақ ауыз
ҽдебиетіне тигізген ҽсерлері, Құрандағы фольклоризм
мҽселелері қамтылған.
ББК 82 (5 Қаз)
ISBN 9965-903-06-9 © Алиакбарұлы Ұ., 2011

3. Пікір
Кіріспе бҿлімінде қазақ – араб ауыз ҽдебиетінің байланысы
алғаш Құран Кҽрім кітабындағы аңыз, ҽпсана, хикаялардан
басталатыны туралы тақырып алып, ғылыми жұмыс жасауы ҿте
орынды.
Ғылыми жұмысы негізгі екі бҿлімнен, қорытынды жҽне
пайдаланылған ҽдебиеттер тізімінен құралған. Қазақ тілінен
басқа орыс, араб, түрік, ескі араб ҽріптерімен жазылған қазақ
тіліндегі кітаптарды пайдаланған.
Құран Кҽрім қасиетті кітаптарындағы діни қиссалар, қазақ
жеріне жетіп келген кҿптеген қазақ қисса дастандарының негізі
сол қасиетті Құран Кҽрімнен алғаны белгілі. Мысалы: Құран
Кҽрімде «Хазіреті Оспанның Пайғамбарды қонаққа шақыр-
ғаны», - деген сюжет негізінде менің жазып алған жыр, дастан-
дарым арасында «Ҽзіреті Оспанның баласын дүреге
жатқызғаны» атты қисса пайда болғанын кҿруге болады.
Ғылыми жұмысында осы қиссаның араб ҽдебиетіндегі
нұсқасын тауып сюжет желісінің ұқсастығын салыстыра
зерттеуі ҿте орынды. Келешекте композициясы мен поэтикалық
шеберлігін салыстыруда мүмкіндік туады.
Магистрант ғылыми жұмысын қазақ, орыс, араб, парсы,
түрік тілдеріндегі үлгілерімен сюжеттік үлгісін салыстыра
зерттеп бірнеше жаңалық ашуға қолы жеткен. Мысалы Шҽді
Тҿренің «Хайбар» атты қиссасының сюжет желісі «Қисасул
Ҽнбия», «Сияр Шариф» ертегісі негізінде дүниеге келгенін
дҽлелдей отырып, салыстырып, пікір айтады.
Екінші тарау Қазақ – араб ауыз ҽдебиетіндегі ғазал жанры
деп аталады. Ғазал жанрында ҿлең жазған бір қатар араб- парсы
ақындарының шығармаларынан үзінді келтіре отырып,
жанрдың шығу тегі мен даму тарихына шолу жасаған. Арабша
ғазал мҽтіндеріне қазақша мағынасын қоса келтірген.
Үшінші тараудағы «Жүсіп – Зылиха» дастанының ұзын-
сонар сюжеті Құран Кҽрім кітабынан басталуын айта отырып,
Құран Кҽрім кітабындағы аңыз, ҽпсаналар мен ақыл-нақыл
- 3 -

4. сҿздердің фольклоризм саласына негіз болатындығын дҽлелді
мысалдармен зерттеу жүргізе білген.
«Исра-Миғраж» қиссасына түсінік бергенде «Исра»-арабша
түнде жүру, ал «Миғраж» аспанға кҿтерілу деген мағына
беретіндігін түсіндіре келіп, бұл қиссаның сюжет желісі
«Пайғамбар тарихынан» (Қисасул Ҽнбия) кітабынан
алынғанын дҽлелдейді.
Тҿртінші тарау «Қазақ ауыз ҽдебиетіндегі «Балықшы жҽне
жын» ертегісінің «1001 түн» ертегілері негізінде айтылған
сюжеті бойынша салыстыра зерттеу мҽселелері» деп аталады.
Магистрант ғылыми жұмысын жазуда Ливанның астанасы
Бейрут қаласында баспадан шыққан «Мың бір түн»
кітабындағы араб тіліндегі үлгісімен қазақ тіліндегі жҽне орыс
тілдеріндегі үлгілерімен салыстыра зерттеу жүргізеді. Сонымен
бірге ғылыми жұмысына байланысты кейбір материалдарды
Дамаск университетінің Ҽдебиет факультеті кітапханасынанда
кездестірген. Хайбар, Ухуд, Бҽдір секілді қиссалардың болған
жерлерін ҿз кҿзімен кҿргендігін де атап ҿткен.
Ғылыми жұмысының қорытынды бҿлімін толықтырып жазу
қажет. Компьютерде кеткен кейбір кемшіліктер ғылыми
жұмысының құнын түсіре алмайды. Сондықтан Ұлықбек
Алиакбарұлының ғылыми еңбегіне ҿте жақсы деген бағамен
бағалауға болады.
- 4 -
Ғылыми жетекші,
ф.ғ.д., профессор Қ.Саттаров

5. 1. Кіріспе бөлім
Кіріспе
Қазақ ҽдебиетінің сонау заманнан бері ҿсіп ҿркендеп келе
- 5 -
жатқандығына еш дау жоқ.
Біздің мҽдениетіміздің қайнар бұлағы - ҽдебиет, яғни ҽдеби
жырлар, халық ауыз ҽдебиеті, сан алуан ҿлең жыр-дастандар,
ақсақалды қарияларымыздың асыл сҿздері, сҽнді де сазды
тҿгілген күй термелері жҽне т.б.
Ҽр бір ұлт мҽдениетінің, ҽдебиетінің ҿзіндік ҿсу, қалыптасу
жолы жҽне ҿзіне тҽн ерекшеліктері бар. Сол секілді қазақ
ҽдебиеті негізінен діни наным-сенімдермен тығыз байланыста
болды. Егер екі-үш ғасыр артқа шегініп сол кездегі жырлар мен
ҽдеби шығармаларда діни терминдер немесе діни тұрғыдағы
сҿздердің табылмауы мүмкін емес еді. Халқымыздың
ҽдебиетінің діни сеніммен тығыз байланысы халық болып
қалыптасқан кезден Кеңес ҿкіметі құрылған жылдарға дейін
жалғасып келеді. Кеңес ҿкіметі орнап, «дін апиын» деп
танылған соң, діни тұрғыда жазылған шығармаларды теріс
пиғылды деп танып, оқырманнан айыруды қолға алды.
Дегенмен Кеңес халқы сырттай Құдай жоқ дегенімен, іштей
тҽубесіне келіп жататын.
Біздің еңселі ел болып, шаңырағымызды кҿтеріп, мемлекет
болып хандық құру кезеңімізді тарих ғалымдары 15 ғасыр деп
кҿрсетіп жүр. Қазіргі қазақ жерін біздің мемлекет пайда болмай
тұрып түркі тілдес тайпалар мекен еткен. Сол түркі
тайпалары,яғни, біздің халқымыз Ислам діні келген уақыттан
бастап жаңа дінді қабылдап мұсылман болған. Біздің халқымыз
15 ғасырда ҿз алдына мемлекет болып құрылған болса, 7
ғасырда Алла тағала тарапынан соңғы Мұхаммед пайғамбарға
жіберілген Ислам діні қазақ жеріне сонау түркілер заманында
яғни ІХ-Х ғасырда келді. Ислам діні түркілерге (қазіргі қазақ
жеріне) зорлық-зомбылықпен орнатылмаған. Ислам дегеннің
ҿзі бейбітшілік деген мағына білдіреді. Түркілер арабтардың
ҽкелген жаңа дінін ілтипатпен қарсы алып қабылдаған. Сол
уақытта түркілер Кҿк Тҽңіріге табынған, яғни Ұлы

6. Жаратушыны кҿкте деп білген. Арабтардың жаңа дінді
уағыздауымен түріктер мұсылман болды. Ислам тек дін емес
ғылым да ҽкелді, онымен бірге араб ҽдебиетін де жетелей келді.
Ислам дінінің қасиетті кітабы – Құран.
«Құран – араб ҽдебиеті тарихынан ең алғашқы жазба
ескерткіш ретінде үлкен орын алды. Ҿйткені ол араб тілінің
сақталып қалуы мен ҿзге елдерге тарауы, араб тілінің
грамматикасының қалыптасуына барынша ҽсер етті. Кейінгі
ғасырларда ҿмір сүрген шығыстың ақын, жазушылары (біздің
елімізден шыққан ақын жыраулар да) шежіреші, тарихшы,
географтары Құраннан кҿп дҽйектемелер алып, ҿз
шығармаларында пайдаланған»1.
Ислам дінінің келуімен ежелгі қазақ жерінде араб
ҽдебиетінен нҽр алған, түркі халықтарынан шыққан ұлы ғұлама
ойшылдар пайда болды. Оларды атап ҿтер болсақ, қазіргі
Түркістан қаласына жақын жерде, Арыс пен Сырдария
ҿзендерінің құйылысында орналасқан, бұрын үлкен орталық
қамал болып, қазіргі таңда аумақты қорған ретінде сақталған
ежелгі Отырар (" فاراب "арабша Фараб) қаласында, қыпшақ
ұлысынан ҽскери басшы Мухаммад ибн Узлақ отбасында
дүниеге келген Ҽбу Насыр Ҽл-Фараби. (толық есімі: Ҽбу
Насыр Мухаммад ибн Мухаммад Тархан ибн Узлақ Ҽл-
Фараби). Жастайынан зерек болған Ҽл-Фараби бақытына орай
сол кезде Отырардағы бай кітапханадағы кітаптарды кҿп
оқитын. Ол кісі араб, грек тілдерін жетік игерген. Сонымен
қоса Ҽл-Фараби жетпіс жұрттың тілін меңгерген ғалым. Батыс
пен Шығыс ғылымдары жетістіктерінен нҽр алған кемеңгер
ғалым, жан-жақты кемел оқымысты. Аристотельден кейінгі
екінші ұстаз " المعلم الثاني " «ҽл-Муъаллиму ҽс-сҽни» атанған.
Шығармаларының кҿпшілігін (барлығын дерлік десе де
болады) араб тілінде жазған. Ҿз еліндегі оқу орындарынан соң
1 Ҽ.Дербісҽлиев. Араб ҽдебиеті. А., 1982, 46 бет.
- 6 -

7. ҽл-Фараби араб елдеріне аттанып, сол барған жерлерінде
ғылым ізденуін жалғастырған.
Қазақ мҽдениеті мен ҽдебиеті тарихы үшін ҽл-Фарабидің
алатын орны орасан зор. Ҽл-Фараби заманында ғылым мен
білім жақсы ҿркендеді. Осы уақытта яғни Ислам діні келіп
тарала бастаған кездерде Ибн Сина, ҽл-Бируни, Фирдауси,
Низами, Омар Хаям, Насруддин Туси, Исмаил Жауһари,
Махмуд Қашғари, Мухаммад Хайдар Дулати, Жүсіп
Баласағуни, Ахмед Ясауи секілді түркі тілдес елдерден шыққан
дана, ғалым адамдар дүниеге келді.
Махмуд Қашғари (толық есімі: Махмуд ибн ҽл-Хусайн ибн
Мухаммад ҽл-Қашғари) түркі тектес елдеріне ҽйгілі «Диуани
луғат ат-Түрік» кітабының авторы. Бұл кісі Орта Азияның түркі
тайпаларынан шыққан, орта ғасыр ғұламасы. Туылған жері
қазіргі Қазақстан жері. Қашғари 1029-30 жылдары Барысқан
қаласында дүниеге келген. Махмуд Қашғари араб тіліне жетік
болған ғалым. «Махмуд Қашғари иран мен араб тілін жетік
білсе де, дін һҽм хадис ғылымдарын ҿте жетік білмеген. Бірақ
ол араб тілін, ҽдебиетін жете білген, һҽм (Диуан луғат ат-түрк)
кітабын атақты араб филологы Халилдің2 كتاب العين «Китабул
ъайн3» деген классикалық (үлгі) кітабына ұқсатып жазғанын
айтады. Шынымен ол тіл, ҽдебиет майданында арабтың ең
алдыңғы қатардағы ғалымдарымен қатар тұрып, түрік тілін сол
замандағы ең жоғарғы фҽни усулға салып жазған»4. О сы
жерден ол кісінің араб ҽдебиетіне жақын болғандығын кҿреміз.
2 Ҽл-Халил ибн Ахмад ҽл-Фараһиди. (?-786). Атақты Басралық филолог.
Сибауейһи мен ҽл-Асмағидің ұстазы. «Китаб ҽл-Ъайн» деп аталатын араб
тілі тарихында бірінші жазылған «Араб ҽріптерінің сҿздігі» кітабының
авторы. Бұдан басқа «ҽл-Нақт уҽ ҽл-Шҽкл», «ҽл-Ниғам», «ҽл-Ғуруд», «ҽл-
Шҽуҽһид», «ҽл-Иқағ», «ҽл-Жҽмҽл» атты кітаптардың авторы. Ҽдеб: Ҽл-
Мунжид фил ағлам. Бейрут. 2003. 234 бет., Китабул Ъайн. Ҽл-Халил ибн
Ахмад. Бейрут. 2003.9-10 беттер.
3 Араб тіліндегі «ҽл-Ъайн» ҽрпінен басталған сҿздік кітап. Ъайн ҽрпінен
басталғандығы себепті Китаб ҽл-Ъайн деп аталған. Ҽл-Мунжид. 386 бет.
4 Х.Досмұхамедұлы. Таңдамалы. А., 1998. 157 бет.
- 7 -

8. «Түрік сҿзін араб харфімен жазған адам, ҽрине, Қашғари
бірінші (тұңғыш) адам болған»5. Ғалым Қашғаридің ҿз еңбегін
араб ҽрпімен (бірінші болып) жазғандығы араб ҽдебиетіне
жақын болғандығының екінші дҽлелі емес пе?
Орта ғасыр жазба ҽдебиетінің айқын кҿрінісі Жетісулық
Жүсіп Баласағуни «Қутадғу Білік» атты кітаптың авторы.
Баласағуни ХІ ғасырдың алғашқы ширегінен бастап, сол
ғасырдың 70 жылдарына дейін ҿмір сүрген. Қашқар
түріктерінің тіліндегі бұл кітап 1069 жылы жазылса керек.6
Ахмед Ясауи – Түркістан қаласында дүниеге келген. Ҿз
заманында сауатты, білімді адамдардың бірі болған.
Жастайынан Исламдық тҽрбие алған. Ол – сопылық идеядағы
поэзияның кҿрнекті ҿкілі. Оның бізге мҽлім шығармасы
«Диуани хикмет» атты діни уағыз, ғибрат ҿлеңдер жинағы.
Орта Азияда Ахмед Ясауиден соң түркі тілінде
«Миғражнаме» (1442), «Бахтиярнаме» 1436), «Тазкиратүл
Ҽулия» сынды кітаптар жазылды.7
Ислам діні қазақ жеріне келгенде араб ҽдебиеті де тарады
деп жоғарыда атап ҿткен едік. Қазақ жерінен шыққан ғұлама
ойшыл ақындар бірінші кезекте ҿз шығармаларын араб
ҽдебиетімен байланыстыра жазды. Ал кейбіреулері араб тілінде
жазды. Сол секілді қазақ халқы пайда болып, мҽдениеті
ҿркендеп, ҽдебиеті де ҿркендеген тұста тікелей бірінші кезеңде
араб ҽдебиетімен байланысты болды. Арабтың кейбір сҿздерін
біздің халық қолданатын еді. Тіпті кейбір: «қалам, кітап,
дҽптер, мҽжіліс, қағида, табиғат» т.с.с. араб сҿздерін осы күнге
дейін қолданып келеміз. Ендігі кезекте ҿз шығармаларын араб
ҽдебиетімен байланыстырған сонымен бірге араб сҿздерін де
қолданған кейбір ақын жырауларды атап ҿтейік.
Қазіргі Қызылорда облысы, Тереңҿзек ауданы Шіркейлі
кеңшарында кҿрнекті айтыс ақыны Күдеріқожа Кҿшенұлы
5 Х.Досмұхамедұлы. Таңдамалы. А., 1998. 160 бет.
6 Бүйүк тарих умуми. Ахмад Рафиқ. 4-том. Стамбұл. 1327 һ. 263-бет.
7 Сонда. 347-бет.
- 8 -

9. (1820-1858 ж.) дүниеге келген. Ҿз заманының кҿрнекті ақыны
болған Күдеріқожаның ҿлең, толғаулары біздің заманымызға да
келіп жетті. Оның Ұлбикемен айтысында (1840 жыл) мынадай
мҽтіндер келген:
- 9 -
Ұлбике:
Ақын жігіт белбеуін есе келер,
Қызуланып той десе ҿме келер.
Тіл аузыңа симаған ақын болсаң.
Бір жылда «үтір-уҽжіп» неше келер?8
Күдеріқожа:
Асқабақты қауын деп жеген қазақ,
Мені, сірҽ, қылмассың ҽзіл-мазақ.
Он екі айда келеді «мың бір үтір»,
Мұның несін сұрайсың аңқау қазақ?9
Бұл жерде «үтір» жҽне «уҽжіп» сҿздеріне тоқталар болсақ.
Үтір бұл араб тілінде тақ сандық мағынаны білдіреді. Дегенмен
Алматыдағы «Жазушы» баспасынан 1984 жылы шыққан «Бес
ғасыр жырлайды» кітабында «үтір – араб ҽріптерінің үстіне
қойылатын белгі»,-деп түсіндіріліпті. Бұл түсіндірмеге
қарсылық білдіреміз. Себебі: біріншіден араб ҽріптерінің үстіне
қойылатын белгілер «харакат» деп аталады. Олардың ішінде
үтірге ұқсасы бар , бірақ ол үтір емес " ضمة " «дамма» деп атала-
ды. Ұлбикенің сұрап отырған үтірі ол құптан намазындағы үш
ракат (бас) үтір уҽжіп намазы. Ал Күдіреқожаның шариғаттан
хабары болған, егер болмағанда жауап беруі мүмкін емес еді.
Айтыста қойылған сұраққа, сұрақ қойылған мезеттен жауап
ізделеді. Айтысқа үйден жауап дайындап келмейді, суырып
салып сол жерде жауап береді. Қорыта айтқанда,
Күдеріқожаның араб ҽдебиетінен, кейбір діни терминдерден
хабары болған.
8 Бес ғасыр жырлайды. ІІ том. А., 1984. 82 бет.
9 Сонда. 120 бет.

10. Сонымен қатар қазіргі Қызылорда облысы Шиелі ауданы,
Ыбырай Жақаев атындағы ұжымшарда туып ҿскен,
мұсылманша оқыған Будабай Қабылұлы (1830-1890) ҿзінің
туысқаны Ҽшір мен Кембілдің ҿтініші бойынша шығарған
Ҽйекені жоқтау ҿлеңінде:
Сақилығы бар еді,
Баязити Бастандай,
Қазылығың бар еді
Хазіреті Омар, Оспандай10-деген сҿздерді қолданған.
Бұл жердегі Баязити Бастан – ертедегі араб ҽдебиетінде
дҽріптелетін ұнамды кейіпкердің есімі. Ал Омар мен Оспан
Мұхаммед пайғамбардың достары, сахабалары ҽрі ҿзінен
кейінгі халифалары болған кісілер. Будабай мұсылманша
оқыған, демек араб тіліндегі Қасиетті Құранды оқыған. Діни
мҽтіндермен бірге араб ҽдебиетімен де таныс болған деп айта
аламыз. Егер таныс болмаса, ҿз ҿлең жолдарында араб ҽдебиеті
кейіпкерлерін қолдану-қолданбауы екі талай еді ғой. Қысқаша
айтқанда, Будабайдың араб ҽдебиетімен байланысы болған,
немесе оның ҿлең жырлары араб ҽдебиетінен ҽсер алған. Бұл
ақын да кітҽби, нҽзирҽгҿйлік стильді ұстанған шайырлардан
болған. Кітаби ақындар шығыс, араб ҽдебиеті үлгілерінде бар
поэзияның озық үлгілерін, ҿздерінше жырлап, қазақ халқының
арасына таратып отырған, шығыс тіліндегі кітаптар сюжетін
қайта ҿңдеп, қисса-дастандар жазған. Осы секілді кітаби
ақындардың шығармалары қарастырылып, олардың араб
ҽдебиетімен байланысы тҿменгі қатарларда баян етілген.
Кітаби ақындардың араб ҽдебиетімен, дінмен байланысына
дін иелерінің ҽсері бар дегенде пікірлер бар. Бұл пікірлер Кеңес
заманында қалыптасса керек. Қазақ ССР тарихы11 кітабының
мҽліметтеріне қарағанда ХҮІ-ХҮІІ ғасырға дейін қазақ халқы
тұтасынан бірде бір дінде болмаған, тек ХҮІІ ғасырдан бері
10 Бес ғасыр жырлайды. І том А., 1989. 329 бет.
11 История Казахской ССР. Том – І, стр 186. 1957.
- 1 0 -

11. қарай Ислам дінін толық қабылдаған. Осы кезден бастап Ислам
– қазақ халқының да негізгі дініне айналған.
Дін иелері, қожа-молдалар қазақ арасында Ислам дінін
үгіттеп жаю үшін поэзияны, соның ішінде айтыс ҿлеңдерін
пайдаланған.12 Дін үгіттерін араб тілінде халыққа ұғындыра
алмайтындығын, ол халыққа түсініксіз болатындығын білген
қожа-молдалардың поэзияны дін насихаты ретінде
пайдаланғандығы жҽне ерте кезде дін айтысы қазақтың ауыз
ҽдебиетінде белгілі жанр болғандығы байқалады.13
Қолыңыздағы кішкене ғана зерттеу жұмысымыздың
алғашқы тарауын қазақ араб ауыз ҽдебиетінің ежелгі дҽуірден
бергі байланысы, қарым-қатынасын, кейінгі тарауларда қазақ –
араб ауыз ҽдебиетіндегі ғазал жанры, Қасиетті Құрандағы
фольклоризм мҽселелері (оның ішінде тек қазақ халық ауыз
ҽдебиетіне тҽн туындыларды ғана ескердік) жҽне оңтүстік
ҿңірінен шыққан бес ақын шығармашылығының араб
ҽдебиетімен байланысын қарастырдық. Тараудың соңғы бҿлімі
ретінде Шығыс сюжеті негізінде жырлаған жырау Нұралы
Нысанбайұлының «Ҽмір Ҽмзе» қиссасы жайлы зерттеулер
жасадық.
Зерттеу жұмысы барысында араб, шағатай, османлы
тілдерінде жазылған, сирек кездесетін кітаптарды пайдалан-
дық14. Мысалы: Торонто университеті кітапханасында сақтаулы
1912 жылы жарық кҿрген «Диуан ҽл-Ҽдҽб», 1968 жылы Бейрут-
те шыққан Ҽл-Фарабидің «Китаб ҽл-Миллҽ уа нусус ухра»,
Стамбұлда һижри жыл санағы бойынша 132715 жылы шыққан
Ахмад Рафиқтың «Бүйүк тарих умуми», 1880-1915 жылдар
аралығында Қазанда шыққан кітаптар.
12 Қазақ халқының ауыз ҽдебиеті. М. Ғабдуллин. А., 1996. 323 бет.
13 Сонда. 324 бет.
14 Кітабымыздың 132-136 беттерін қараңыз.
15 2001 жылдың 26 қараша 1433 һижри жылы басталады. Дереккҿз: ҚМДБ
күнтізбесі.
- 1 1 -

12. 2. Негізгі бөлім
І – тарау
Қазақ араб ауыз әдебиетінің ежелгі дәуірден бергі
байланысы, қарым-қатынасы
Ғылымда тексерілуге, зерттелуге жататын материал –
фольклор деп аталады. Фольклор ағылшын сҿзі. Оның дҽл
мағынасы – халық даналығы, халық білімі деген сҿз, ауызша
шығарылған асыл, аталы, кҿркем сҿздер. Сонда фольклор деген
сҿз ауыз ҽдебиеті деген мағына береді. Бірақ, фольклор
халықаралық сҿз, ғылымдық атау16.
Кҿркем сҿз туындылары ауызша шығарылуы жҽне жазып
шығарылуы мүмкін. Бірақ, қалай, қай жҿнмен шығарылсада ол
кҿркем ҽдебиетке жатады. Ендеше, ауызша шығарылған
ҽдебиет – фольклор17.
Қазақ халқының ауыз ҽдебиетінің туындылары жайында сҿз
еткенде, ең алдымен, ауыздан ауызға ауысып, жатталып,
ұрпақтан – ұрпаққа жетіп келе жатқан тамаша эпостық
жырларымызды, ұмытылмас ертегілеріміз, нҽзік лирикалы ҿлең
ҽңгімелерімізді еске аламыз18.
Сонымен бірге діни тұрғыда, Ислам дінін уағыздап,
шариғатты насихаттап, Қасиетті Құран Кҽрім негізінде
жазылған шығармаларды, дін исламды уағыздайтын жыр-
дастандарды, діни туындыларды да еске аламыз.
Діни дастандар біздің рухани мұрамыз.
Басқа халықтар секілді, қазақ халқының да ертеден келе
жатқан діни ұғымдары, ескі наным-сенімі болған. Мұндай
ұғымдар қазақ арасында ертеде, Шоқан Уҽлихановтың
16 Қазақ ҽдебиетінің тарихы. І-том. Қазақ ССР Ғылым Академиясы. А., 1948.
14 бет.
17 Сонда 14 бет.
18 Фольклор шындығы. Қазақ ССР Ғылым Академиясы. М.О.Ҽуезов
атындағы ҽдебиет жҽне ҿнер институты. А., Қазақ ССР-нің «Ғылым»
баспасы, 1990. 180 бет.
- 1 2 -

13. айтуынша, шамандық дҽуірде, кҿп құдайға сиынған кезде
туған19.
Бертін келе, қазақ арасына Ислам діні жҽне оның шарттары
тараған кезде ауыз ҽдебиетінде діни ұғымдарды кҿрсететін
жаңа шығармалар туды. Мұндай шығармалардан бұрынғыдай
жаратылыс құбылыстарынан туған кҿп құдайлар басты орын
алмай, жеке құдай, яғни Ислам дінін таратқан құдай (Алла
тағала), жайлы айтылады20.
Біздің бұл кішкене ғана зерттеуіміздің мақсаты
халқымыздың мҽдени мұрасының бір саласы – фольклордың
бүгінгі күндегі орны мен маңызын анықтау, оның қазіргі
мҽдениетімізде қалай пайдаланылып отырғандығын талдау
жҽне соған қатысты кейбір мҽселелерді қарастыру. Дҽлірек
айтқанда қасиетті Құран Кҽрімдегі фольклоризм мҽселелеріне
тоқталу. Біз тек қазақ халық ауыз ҽдебиетіне тҽн туындыларды
ғана ескеруге тырыстық.
Сонымен бірге қазақ араб ауыз ҽдебиетіндегі «Жүсіп-
Зылиха» жыр үлгілерінде кездесетін сюжеттік композициялық
жҽне ҿлең құрылыстарындағы бірлігі жҽне айырмашылықтарын
анықтау жҽне «Балықшы мен жын» секілді мың бір түн сюжеті
негізінде пайда болған қазақ араб ертегілерін салыстыра
зерттеу мҽселелері.
Қазақ фольклоры – жанр жағынан да, түр жағынан бай
мұра. Оның ғасырлар бойғы тарихы бар. Ол сонау алғашқы
қауымның ыдырау кезеңінде туып, күні бүгінге дейін ҿмір
сүруде. Кҿне заманнан бері ол жҽй ғана ҿмір сүріп қана қоймай,
ҽр бір қоғамға, ҿмір шындығына сҽйкестеніп, ҿзгеріп отырды21.
Қазіргі уақытта халқымыздың ғасырлар бойы сақтап келген
мұрасын нағыз ғылыми түрде жан-жақты зерттеуге жҽне оның
19 Қазақ халқының ауыз ҽдебиеті. Мҽлік Ғабдуллин. Қазақтың мемлекеттік
оқу-педагогика баспасы. А., 1958. 53-бет.
20 Сонда.
21 Фольклор шындығы. Қазақ ССР Ғылым Академиясы. М.О.Ҽуезов
атындағы ҽдебиет жҽне ҿнер институты. А., Қазақ ССР-нің «Ғылым»
баспасы, 1190. 198 бет.
- 1 3 -

14. барлық күрделілігі мен қайшылықтарын ашып алу – актуальді
мҽселе болып тұр22.
Фольклорлық мұра екі түрде сақталады. Бірі –
шығармаларды ауызша сақтап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп
отыратын халық жады. Екіншісі – қолжазба мен кітап жҽне осы
күнгі жазып алып, содан соң қайта тарататын ҽр-түрлі
техникалық құралдар.
Фольклорлық жазбалардың маңызы ең алдымен ұмытылған,
яки ұмыт бола бастаған халықтың ауызекі шығармаларын
мҽңгілік сақтауында. Тек осы жазбаларды жинау мен
бастырудың арқасында ғана қай халықтың фольклоры болса да
бүкіл халықтық мҽдениеттің бір бҿлігіне айналады, ал ең жақсы
үлгілері дүниежүзі мҽдениетінің қазынасына енеді23.
Ерекше айта кететін жҽйт, ұмытылған немесе ұмытыла
бастаған мұралардың бірі ол діни кітаптарда, Қасиетті Құран
кітаптарындағы діни қиссалар. Қазақ жеріне жетіп келген
кҿптеген қазақ дастандары негізін сол Қасиетті Құраннан
алады. Мҽселен: «Хазіреті Османнның Пайғамбарды қонаққа
шақырғаны», «Пайғамбардың Исра Миғражға қонақ болғаны»,
«Зҽйд пен Зҽйнҽб қиссасы», «Бҽдір қиссасы», «Ухуд қиссасы»
жҽне т.б. Бұл қисслар ескі жазуда яғни араб ҽрпімен жазылған,
оқылуы қазақша күйінде Қазақ Ұлттық Ғылым Академиясының
кітапханасында күні бүгінге дейін сақтаулы.
Құран Кҽрім Алла тағаладан ең соңғы Мұхаммед
пайғамбарға араб тілінде түсірілген. Осы себептен аталмыш
қиссалар алдымен араб тілінде жазылған, кейіннен парсы
тілдерінде жырланған, кҿп уақыт ҿтседе ол қиссалар қазақ
жеріне келіп, түркі тілдес халықтардың тілдерінде жырланды.
Осы ретте қазақ араб ауыз ҽдебиетіндегі байланыс пен
қарым-қатынасты айтуға болады.
22 Фольклор шындығы. Қазақ ССР Ғылым Академиясы. М.О.Ҽуезов
атындағы ҽдебиет жҽне ҿнер институты. А., Қазақ ССР-нің «Ғылым»
баспасы, 1990. 157-бет.
23 Сонда, 158-бет.
- 1 4 -

15. Қазақ араб ауыз ҽдебиетінің байланысы 9 – 10 ғасырлардан
басталады. Араб ҽдебиетінің қазақ жеріне келуі Ислам дінімен
тікелей байланысты. Орта Азияға, Қазақстанға 10 ғасырда
келген Ислам діні ҿзімен бірге Ислам ҿркениетін, мҽдениетін
сонымен бірге араб ҽдебиетін жетелей келді.
Түркістан, Хорезм, Мавараннахр жерерін мекендеген
түркілер исламды зорлық-зомбылықсыз, ҿз еріктерімен қабыл
еткен.24
Алла тағаланың Ислам дінін уағыздау үшін жіберген кітабы
Құран Кҽрім бүкіл адамзат баласына жіберілген арнау. Осы
бүкілҽлемдік, адамзаттық бірігу Ислам мҽдениетін бір түйін
етті. Бұл түйін ҽр бір халық жҽне үмбеттің ҿнерін реттеді25.
Қазақ жеріне Ислам діні келген кезеңде біздің жеріміздің
тұрғындары түркілер еді. Ол кездегі ҽдебиет түркі халықтарына
ортақ болды. Бір ғана мысал, Алпамыс батыр жырының қазақ,
ҿзбек, түркімен т.б. тілдердегі нұсқасын кездестіруге болады.
Ислам дінінің келуімен қазақ жерінеде мұсылманшылықтан нҽр
алған ғұламалар, ақын – жазушылар, жыраулар шықты.
Бұл жыраулар, қисса жазушы ақындар дастан-қиссаларды
Құран Кҽрімге, діни ҽңгімелерге негіздей отырып жазған.
Мҽселен; «Жүсіп – Зулайха», «Ухуд қиссасы», «Хайбар
қиссасы», «Хазірет Осман қиссасы», «Хазіреті Али қиссасы»,
«Бҽдір қиссасы», «Қиссаи Айша туһматы» сынды қиссалар
Құран Кҽрімге негізделе отырып жазылған.
Бұл шығармалардың негізгі нұсқалары араб тілінде болған.
Бүгінгі күнде қолжазба күйінен, араб тілінде кітап болып
жарияланған. Бейрут, Дамаск баспаханаларынан жарық кҿрген.
Жыр-дастандар кҿбінесе діни туындылар жҽне
сүйіспеншілік, махаббат жырлары жайында болды.
Қазақтың халық ҽдебиетінде сюжеті шығыстан келген
сүйіспеншілік хикаялары аз емес. Солардың ішінде қазақ
24 Бүйүк тарих умуми. Ахмад Рафиқ. 4-том. Стамбұл. 1327 һ. 345-бет.
25 Қазақстан Республикасы тҽуелсіздігінің 10 жылдығына арналған
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның еңбектері. Қазақ-
Кувейт университеті. Шымкент, 2001. 10-бет.
- 1 5 -

16. тыңдаушыларының арасына кҿбірек жайылғандары: «Лҽйлі-
Мҽжнүн», «Таһир-Зуһра», «Бозжігіт», «Жүсіп-Зылиха». Бұлар
шығыстың кейбір классик ақындары жырлап ҿткен жҽне халық
романы болып кеткен кҿпке ортақ тақырыбы бар жырлар.26
Дегенмен аталмыш туындылар біздің дҽуірімізге, біздің
күнімізге жеткенше біршама ҿзгерістерге түсті.
Жыршы немесе шығарманы жазушы болсын шығыс
елдерінде жырланған шығармаларды қазақ еліне, жеріне, тіліне
сҽйкестендіре отырып қайта жырлаған.
Шығыста бір ақынның жырлаған тақырыбын жҽне бір
ақынның жырлауы, қайта ҽңгімелеуі ол ертеден қалыптасып
келе жатқан дҽстүр. Бұл жайында М.О.Ҽуезов былай дейді:
«Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды жол еткен. Тек
алдыңғының ҿлеңін алмай жҽне кҿбінше алдыңғы айтқан
оқиғаларды негізінде пайдаланса да кҿп жерде ҿз еркімен
ҿзгертіп отырып, тыңнан жырлап шығаратын болады....»27
Айта кететін жайт Кеңес дҽуірінде діни тұрғыда, шариғатты
уағыздайтын шығармалар тұншығып жатты. 1917 жылға дейін
жазылған кҿптеген шығармалар оның ішінде Құран Кҽрімге
негізделіп жазылған туындылардың жарыққа шығуы үлкен
проблема болды.
Бірақ Құдайға шүкіршілік мұндай туындылар біздің
күнімізге дейін сақталып келді. Халқымыз егемендікке қол
жеткізуінің арқасында діни тұрғыда жазылған туындылар қара
түнектен жарыққа шығып, ұзаққа созылған ұйқысынан
оянғандай, дүниеге жаңадан келгендей болды.
Демек қазақ араб ауыз ҽдебиетінің байланысы, қарым-
қатынасы ежелден басталады. Мҽселен, мың біртүн
шығармасын біз араб одан парсы тілдерінде жырланып кейін
біздің жерлерімізге жеткен дейміз.
26 Қазақ ҽдебиетінің тарихы І-том. Фольклор. Ҿнер жҽне ҽдебиет институты.
Редакциясын басқарған Қазақ ССР Ғылым Академиясының толық мүшесі,
профессор М.Ҽуезов. А., Қазақ ССР Ғылым Академиясының баспасы. 1948.
27 М.О.Ҽуезов, Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеулер. А., 1967. 181-
182 беттер.
- 1 6 -

17. Дегенмен кейбір арабтың ауылды жерлеріндегі қариялары
мың біртүн хикаясын Орта Азия немесе парсы жерлерінен
келген болуы керек деген пікірлер айтады.
Біздің тілімізде араб сҿздері қолданғаны секілді араб
сҿздерінде де түркі сҿздерін кездестіруге болады. Мҽселен
Ирақ, Мысыр (Египет) арабтары «кҿпір» деген сҿзді
қолданады. Араб тілінде кҿпір «жиср» деп айтылады. Дегенмен
олар жиср емес «копри» деп айтады. Сириялық арабтар «дуғри»
деген сҿзді қолданады. Бұл тура деген мағына береді. Сондай-
ақ кейбір жер-су аттары түркі тілінде. Мҽселен Палестина
жерінде «Қайтбай» деген ҿзен бар.
Қысқаша айтқанда, қазақ халық ҽдебиетімен діни
туындыларды салыстыра зерттеуді қажет етеді.
Қазақ ауыз ҽдебиетінде ертеден ауызша айтылып,
жырланып келе жатқан діни қиссалар: «Мұхаммед пайғамбар»,
«Ҽзіреті Ҽлінің Пұсайылды дінге салғаны», «Ҽмір Ҽмзе»,
«Ҽзіреті Ҽлі мен Дариға қыздың күресі», «Адһам мен Малика»,
«Құбыл», «Жаһаншаұлы Жаһангер жетім», «Раббана» т.б. ерлік
жҽне ғашықтық, дін үшін күрес, уағыз ретінде жырланатын
жыр үлгілері28.
28 Ислам дінін уағыздайтын қазақ қиссалары. 2 том. Құрастырған, алғы сҿзі
мен түсініктерін жазған Қ.Саттаров. А., 2007. 487-бет.
- 1 7 -

18. II-тарау
Қазақ – араб ауыз әдебиетіндегі ғазал жанры
Халықтың рухани қазынасы ретінде ауыз ҽдебиеті талай-
тарихи қызметтерді атқарды. Тек ҿткен дҽуірлердің куҽсі
болмай, сол кезеңдердегі оқиғаларды бізге жеткізіп,
жалғастырған-тарихи ролі де болды. Адамдардың тұрмыс-
тіршілігін бейнелеп, таптық күресті мінеп, қарапайым
халықтың жоғын жоқтап, жабырқаған кҿңілін жұбатты,
қайғысынан айықтырып, қуанышына қуаныш қосты. Ауыз
ҽдебиеті сонау кҿне дҽуірдегі мифологиялық дүниетанымнан
философиялық кҿзқарасқа шейінгі түсініктер жүйесін туғызып,
жыршы-жылаулар, сал-серілер мектебін қалыптастырды, небір
керемет жезтаңдай айтыскерлерді, шешендерді даярлап
шығарды. Ҽлеуметтік рухани күштер жиынтығы ретінде бұл
мектептен еңбектеген баладан бастап, еңкейген қартқа дейін
лҽззат алды, сусындады.
Ескіні білмей, жаңаны біліп болуға болмайды деген ақиқат
қағидаға сүйеніп, фольклористика қазіргі кезде ҿткен
мұраларымызды қайтадан қалыптастыруда, оларға жаңаша ой
жіберуде, сол жаңа кҿзқарас нҽтижесінде асыл мұралар
құрамынан жаңалықтар ашылуда, олар жаңа тұрғыдан жаңаша
бағалануда.
Ауыз ҽдебиеті зерттеліп болған жоқ, халықтық
шығармалардың ҽлеуметтік мҽні тарихи ҿзгерістерге сай
ҿзгеретіндігі сондықтан дейміз. Ауыз ҽдебиетінде халықтық
даналық ақыл-ой қорытылған, онда адамға ең керекті
парасаттылық пен адамгершілік қасиеттер жинақталған,
сондықтан да оны болашақ сананың қалыптасуына негіз
болғандығынан ғана тынбай жинаймыз, зерттейміз, аса
құрметтейміз. В.Шкловскийдің «Келіңдер, ҿткендегімізден
жұмыс жасау ҽдісін үйренейік»,-деген қағидасына үн қосамыз.
Қазақ ауыз ҽдебиетінің ҿзекті мҽселелерін фольклористиканың
қазіргі қол жеткен табыстары негізінде қарастырғанда сапаға
кҿңіл бҿлу керектігін жіті басшылыққа алу қажет. Біздің
бабаларымыз ҿздері туралы сҿзді аңыздарда, дастандарда
- 1 8 -

19. айтып қалдырған, сҿйтіп, ҿздеріне шын ескерткіш орнатқан.
Сол ескерткіштердің мҽн-мазмұнына талдау жасау үшін ҽуелі
ауыз ҽдебиетінің ҿзіндік ерекшеліктерін ескеру керек.
Барлық халықтардың фольклорына ортақ ерекшеліктер-
авторсыздығы, ауызша таралатындығы, кҿп вариаттылығы,
кҿркемдік пен ерекше стильдік белгілері. Теорилық зерттеулер
тереңдеген сайын ауыз ҽдебиетінің жалпы ерекшеліктері де
айқындала түсуде.
Сол сияқты жалпы адамбаласылық сүйіспеншілік тақырыбы
да бір ҽдебиетте молырақ, ал басқаларында шағын дҽрежеде сҿз
болған. Шығыс халықтарында ғашықтық дастандардың,
«Лҽйлі-Мҽжнүн», «Фархад-Шырын» т.б., қазақ ауыз
ҽдебиетінде «Қозы Кҿрпеш–Баян сұлу», «Қыз Жібек», т.б.
лиро-эпостық жырлардың болуы бұл елдерде ҽйелдің
ҽлеуметтік бостандығы ерекше жағдайда болғандығы ҽрі осы
мҽселенің шешілуін күн тҽртібіне ертерек ұсынғандығын
білдіреді.
Ауыз ҽдебиетіндегі басты мҽселені шешуде халыққа қандай
ҽдістер ыңғайлы ҽрі жеңіл болды дегенде, біз алдымен
поэзияны ауызға аламыз. Бұл – ҿте-мҿте күрделі де ҽрі жан-
жақты салада дамыған жанр.
Жанр туралы ойымызды ауыз ҽдебиетімен байланыстыра
сҿйлесек, біз оны шартты түрде ғана қолданамыз. Ҽдебиет
теориясында жанр туралы ұғым жан-жақты қалыптасқан ҽрі
дҽлелденген. Ал ауыз ҽдебиетіндегі ертегіні жанр дейміз,
сондай-ақ терме айтыс, қаһармандық, лиро-эпикалық жырлар
тек поэзиядан тұрса да ҿз алдына жеке жанрлар боп
қарастырылады. Бұл жанр туралы ұғымды бұрмалағандық емес,
тек ауыз ҽдебиетінің салаларын жеке қарастыру ұғымынан
туып, осылайша атау қалыптасып қалғандықтан.
Поэзияны ҽдебиеттану ғылымындағы жанр десек, қазақ
ауыз ҽдеиетіндегі поэзияның түрлерін де жеке-жеке жанрлық
тұрғыдан топтастырамыз. Қара ҿлең, кҿңіл күйіне байланысты
музыкалық ҿлеңдер тобы да жекелей алғанда осы поэзия
жанрының бір саласы. Осыларға қоса, терме, толғау, дастан,
- 1 9 -

20. қиссалар да, қаһармандық, лиро-эпикалық жырлар сияқты
поэзия жанрының күрделі түрлерін қалыптастырады.
Қазақ ауыз ҽдебиеті ерекшеліктерінің бірі-кҿркемдік
бояуларында. Осы бір ерекшеліктерімен фольклордың ұлттық
кҿркемдігі, ерекше танымалылығы, фольклорлық стиль,
поэтика деген атаулар анықтала түседі. Поэтикалық қорытулар,
детальдар, ҽдістер, кҿркемдік екшеу сҿздермен дараланады.
Оларды адам портретін, мінез-құлқын, күйініш-сүйінішін,
қарым-қатынасын ашуда кҿбірек қолданады.
Фольклорлық стиль, поэтика дегендер,-жақын ұғымдар. Ҽр
заманның ҿз ҽуені бар, ал фольклордың кҿркемдік
ерекшеліктері заман ҽлпетіне қарай ҿзгеріске түсіп отыруы
ықтимал. Фольклордың варианттылығы туралы ҽңгімелегенде
оның табиғи, жасанды ҿзгерістерге түсу тарихын айту керек.
Вариантардың табиғи жағынан кҿбеюінің бір негізгі жолы
жыршы-жыраулардың талантына да байланысты. Жырлар,
басқа да текстер талантты айтқыштардың репертуарына
іліккенде, кҿркемдік жаңа түрге еніп отырады, солардың
ҽсерімен контекс сараланып, сұрыптала береді.
Ендігі мҽселе осы варианттарды жасаушылар кімдер?
Фольклор авторсыз шығарма десек те, алғашқы сұлбасын кҽміл
бір ақын не бір шешен жасайды. Бертін келе, олардың есімдері
ұмытылып, халықтың меншігіне айналады. Ҽрине, халық
деген,-ұғымға жыршы-жырау сияқты орындаушылар да
жатады. Ҽр дҽуірдегі жыршылар тобын коллектив дейміз.
«Фольклор-коллективтік туынды»,-дегенде М. Горький осыны
меңзеген.
Ауыз ҽдебиеті кҿркем сҿз ҿнерінің басы десек, ондағы
басты мҽселе-адам. Адам тағдыры үлкен мҽселе, оның
ҽлеуметтік ролімен қатар, ішкі жан сырын суреттеу сол адамды
жан-жақты ашу болып табылады. Олай дейтін болсақ, қазақ
фольклоры арқылы алғашқы дҽуірден бастап, қазірге дейінгі
адамның психологиясын айқындау-сол фольклордың ұлттық
ерекшеліктерін ашумен теңбе-тең дейміз.
- 2 0 -

21. Араб ҽдебиеті алты дҽуірге бҿлініп қарастырылса,
жаһилиет дҽуірі, ислам дҽуірі, умауи дҽуірі, аббаси дҽуірі,
андалуси дҽуірі, жаңа заман дҽуірі.29 Ғазал жанры осы
дҽуірлерде ҽртүрлі даму мен тоқырау кезеңдерінен ҿтті.
Араб ҽдебиетіндегі негізгі жанрлар санатына кіретін ғазал
жанры жаһилиет дҽуіріндегі классикалық туындылар
муаллақаттарда30 да кездестіруге болады. Араб шайырларының
қара ҿлең жазуда ортақ жүйесі болды. Оған халықтың тұрмыс-
салты мен ҽйелге деген құрметі де ҽсер етті. Ҿлеңнің негізгі
тақырыбы мейлі ҿсиет болсын, мейлі даналық болсын, мейлі
батырлық, мақтау не даттау болсын ҽуелі ақын негізгі ҿлең
тақырыбын айтпас бұрын ҿлеңге кіріспе жасайды. Ол кіріспе
екі түрге бҿлінді; қыстау немесе жайлауды жырлап, онда ҿткен
шуақты күндерді баяндау немесе екінші түрі ҿзінің ғашығы
туралы бірер шумақ болу керек. Бұндай кіріспені «Муқаддима
талалия» жайлау кіріспесі жҽне «Муқаддима ғазалия» ғазал
кіріспесі деп атады. Ҿлеңнің екінші бҿлігінде ақын ҿзінің кҿлігі
түйені не атты сипаттайды. Содан кейін барып негізгі
тақырыбын жазады.
Араб ақындары ғазалды жанр ретінде ғана емес оны жалпы
ҿлеңнің негізгі компаненті ретінде де қолданған. Ғазал жанры
ислам діні келгеннен кейін ҿз орнын жҽне бояуын жоғалтқан
жоқ. Арабтардың атақты шайыр-ақыны Каъб бин Зухайр (645ж.
29 Маусуға рауаиғи ҽл-Шиғр ҽл-Араби. (Он томдық «Таңдамалы араб
ҿлеңдері энциклопедиясы»). ҽл-Ғазал фи ҽл-шиғр ҽл-араби. (Араб
ҿлеңдеріндегі ғазал). 4-том. Құрастырған: Сиражуддин Мухаммад. Дар ҽл-
Ратиб ҽл-Жамиғиа баспасы. Бейрут. 90 бет.
30 Муаллақат – жаһилиет дҽуіріндегі атақты араб ақындарының таңдамалы
шығармаларының бірі. Муаллақа арабтың «ъаллақа» іліп қою деген сҿзінен
шыққан. Жҽһилиет дҽуіріндегі атақты ақындардың сҿздерін Қағбаның
қабырғаларына іліп қоятын болған. Осы себепті муаллақат, яғни, ілініп
тұрған жазулар деп аталған. Муаллақатардың авторы ретінде мына атақты
шайырлар аталады: Имрул Қайс, Тарафа ибн ҽл-Абд, Зуһайр ибн Ҽби
Сулма, Лҽбид ибн Рабиъа, Амр ибн Кулсум, Ҽл-Харис ибн Хиллиза, Антара
ибн Шаддад. Ҽдеб: Ҽл-Мунжид фил ағлам. Бейрут. 2003. 537 бет.
- 2 1 -

22. қайтыс болған31) исламды қабылдау үшін пайғамбардың
алдына келіп, пайғамбарды мақтап жазған ҿлеңін ғазал
кіріспесімен бастайды. Ақын ҿзінің ғашығын, екеуі қоштасар
кездегі ғашығының бейнесін суреттей келіп, негізгі тақырыбы
мақтауға кҿшеді. Шайыр ҿлеңнің мына жолын оқиды:
Пайғамбар нұр жарқыраған,
Тҽңірінің алмас қылышы жылтыраған....
Осы ҿлеңнен соң Мұхаммед пайғамбар иығындағы
- 2 2 -
шапанын ақынға жапты.32
Ислам келген уақытта ғазал ҿз орны мен бояуын жоғалтпаса
да дами қойған жоқ. Себебі мұсылмандар уағыз, насихат
істерімен шұғылдану үстінде болатын.33
Ал Умауи дҽуірінде ғазал жанры дами түсті. Оған себеп
болған факторлар араб жазирасына ҽсіресе Хижаз ҿлкесіне
рум34 жҽне парсы елдерінен ҽкелінген мол олжа мен құлдар.
Басты фактор аталмыш елдердің мҽдениетіне деген
қызығушылық болды. Ғазал жанрының кең тараған шағы да
осы дҽуір саналады. Бұл дҽуірде ғазал жанры екі түрге бҿлінді,
біріншісі «ғазал ғузри». Ғазалдың бұл түрі мҿлдір махаббатты
жырлады. Ғазал ғузри арабтардың ғузра руынан шығып
тарағандықтан осы рудың атымен танылған.
Ғазал ғузри кей жерлерде ғазал ғумри деп аталған. Ғумри
деп аталуының себебі Умар ибн Аби Рабиъа35 атты шайырдың
есімімен байланыстырылады.
Ғазал ғузри жанрының кҿрнекті ҿкілдері: Қаис бин Зарих36.
Қаис бин Мулаууах37, Жамил бин Муъмир38, Лҽйла ҽл-
31 Ҽл-Мунжид фил ағлам. Бейрут. 2003. 464бет.
32 Каъб бин Зухайр шығармалары. Марокко Білім министрлігі. 2-басылым,
1996. 39-бет.
33 Ҽл-Ғазал фи ҽл-шиғр ҽл-араби. (Араб ҿлеңдеріндегі ғазал). 4-том.
Құрастырған: Сиражуддин Мухаммад. Дар ҽл-Ратиб ҽл-Жамиғиа баспасы.
Бейрут. 19 бет.
34 Рум – (арабша) Византия мемлекеті. Араб жазбаларында Византия Рум
мемлекеті деп келеді.
35 Умар ибн Аби Рабиъа. (644-712). Хижаздан шыққан ғазал жанрының
шайыры. Ҽл-Мунжид. 4 бет

23. Ахйялия39. Ғазалдың бұл түрінің ҿкілдері ҿлеңдерін тек ҿзінің
ғашығына арнап жазған.
Екіншісі – «ғазал мажин», осы түрі Хижаз ҿлкесінде кҿптеп
тарады. Ғазал мажин ҿкілдері жалпы ҽйелдерге арнап жазған.
Бұл жанрда жазған ақындар: Умар бин Аби Рабиъа, Ҽл-Ахуас40,
Ҽл-Уҽлид бин Язид41.
Халық ауыз ҽдебиетінен нҽр алған талантты ақындардың
шығармаларында араб поэзиясының ҽсерімен бірнеше жаңа
поэтикалық формалар туды. Солардың бірі ғазал.
Ғазал дегеніміз не? Ғазал – шығыс ҽдебиетінде кҿлемі 7-9
немесе 11-12 тармақты жолдардан тұратын лирикалық ҿлең.
Формасы мен мазмұны жағынан Батыс Европа поэзиясындағы
сонатаға немесе романсқа42 не жапонның танкасына ұқсайды.
Ғазал парсы-тҽжік жҽне түркі тілдес халықтар поэзиясында
орта ғасырларда ерекше дамыған.43 Араб, парсы жҽне түркі
тілдес халықтар поэзиясындағы екі жолды. Егіз ұйқасты
ҿлеңдер бҽйіт деп аталады. Ғазал осы бҽйіттен туындаған. Бҽйіт
Шығыс поэзиясындағы шумақ жасаудың негізгі ұйытқысы.
Ғазалдан бҿлек қасида, маснауи, рубағият ҿлең түрлері бҽйіттен
туындайды.44
36 Қайс бин Зарих. (?-687). Мединелік ақын-шайыр. Лубнҽ бинт ҽл-Хубаб ҽл-
Кағбия есімді қызға ғашық болуымен атақты болған. Ҽдеб: Ҽл-Мунжид фил
ағлам. Бейрут. 2003. 444 бет.
37 Қаис бин Мулаууах. (?-688). Мҽжнүн-Лҽйлҽ дастанындағы Мҽжнүн.
Арабстандағы Нҽжд аймағынан шыққан ғазал жанрында жырлаған ақын.
Ҽл-Мунжид. 522 бет
38 Жҽмил Бусҽйнҽ. (?-701) Арабтың ғузра руынан шыққан ақыны. Бусҽйнаға
деген махаббатымен атақты болған шайыр. Мысырда қайтыс болған. Ҽл-
Мунжид. 204 бет
39 Лҽйлҽ ҽл-Ахйялия. (?-704) Араб шайыры. Ҽл-Мунжид. 505 бет
40 Ҽл-Ахуас. (?-723) Есімі Абдулла. Ахуас деген атпен ҽйгілі болған ғазал
жанрынында жырлаған Мединелік шайыр. Ҽл-Мунжид. 29 бет
41 Ҽл-Уҽлид бин Язид. (707-744). Умауи мемлекетінің халифасы. 743 жылы
кҿкесі Һишам ибн Абдулмаликтен соң таққа отырған. Ҽл-Мунжид. 614 бет
42 СССР халықтары ҽдебиеті. Хрестоматия. А., 1976. 13 бет.
43 Қазақ ҽдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. А., 2005. 147 бет.
44 Қазақ ҽдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. А., 2005. 122 бет.
- 2 3 -

24. Ғазал жанрының тҿркіні араб ҽдебиеті. Иран ақын-
шайырлары да ҿзге жанрлармен қосы ғазалды да араб
поэзиясынан алған.
Араб поэзиясынан, ҽдебиетінен ҽсерінен нҽр алған Рудаки,
Фирдауси, Омар Хаям, Сағди, Хафиз, Науаилер сынды
талантты ақындарды атауға болады.
Рудаки араб, парсы тілдерін жақсы білген. Сарай маңында
жүргенде «Араб-парсы сҿздігін» жасаған. «Калила мен
Димнаны» ҿлеңмен жазып шыққан.45 Фирдоусиде араб, парсы
тілдерін жҽне мұсылман дінінің қағидаларын жете меңгерген
адам. Оның поэтикалық туындыларының бірегейі
«Шахнамасы» еді.46 Фирдоуси «Жүсіп – Зылиха» дастанын
жазған деген пікір бар, бірақ кейбір ғалымдар бұған қарсы.47
Хафиздің ғазалдары ҿз дҽуірінде еркіндік манифесі іспеттес
болған.48 Ғазал парсы поэзиясының дҽстүрлі формасы ретінде
Хафизден бір ғасыр алдын жерлесі Муслихиддин Сағди
шығармаларында қалыптасты.
Сағди творчествосы ғазалдар жазудан басталды. Ол – парсы
ҽдебиетінде Хафизге дейінгі нағыз ғазал үлгісінің негізін
салушы ақын.49 Хафиздің де атын ҽлемге ҽйгілі еткен
лирикалық ғазалдары.50
Ғазал жанры кейін Батыс Еуропа ҽдебиетіне де кҿшкен.
Неміс поэзиясында И.Гете, Ф.Боденштед, А.Платен, орыс
ҽдебиетінде А.Фет, В.Брюсов, В.Иванов, М.Кузьмин ғазал
жанрында ҿлеңдер жазды. Алайда ғазал жанры таза шығыстық
стильді талап ететіндіктен, Батыс Еуропа ақындарының
шығармалары поэтикалық тҽжірибе, стильдік еліктеу түрінде
болды. Түркі халықтарының кейінгі поэзиясында да ғазал
45 СССР халықтары ҽдебиеті. Хрестоматия. А., 1976. 12 бет.
46 Сонда. 18 бет
47 «Ғашық – наме», Шығыс халықтарының желісіне құрылған қазақ
дастандары. А., 1976. 15-бет.
48 СССР халықтары ҽдебиеті. Хрестоматия. А., 1976. 38 бет.
49 Сонда. 32 бет.
50 Сонда. 37 бет.
- 2 4 -

25. жанрында жазылған шығармалар бар. Түрік ҽдебиетінде Шейх
Галип, Яхуа Кемал, қазақ ҽдебиетінде Ақан сері, Ҽсет т.б.
ақындар.51
Араб ғазалының ерекшелігі оның мазмұны. Ғазал ҿлеңде
ҽйелді жырлау, мақтау деген мағыналар береді.52 Сонымен
бірге ҽйел затының дене бітімін, мінез-құлқын сипаттау.
Осылайша ҿзінің оған деген махаббатын жеткізу.53
Ғазал деп кішігірім үзіндіден басқа қасидалардың
бастамасы да аталған, махаббат мазмұнына құрылған. Иран
топырағына отырғызылған ғазал бірте-бірте түрі ҿзгерді. Бірақ
махаббат тақырыбын сақтап отырды. Ғасырлар бойы ғазал ҿз
репертуарын кеңейте түсті. Ғазалдің құрамына табиғатты
суреттеу, философиялық мағынадағы ҿлеңдер, тағы басқалар
бір ҿлеңнің шеңберінде үйлесуі мүмкін.54
Ғақылия жҽне насихат мазмұнды ғазал мұсылман ақындары
мен сопыларға қарыздар. Олар махаббат лирикасы образында
ҿздерінің Жаратқанға деген махаббаттарының идеяларын жҽне
адамзаттың ұлы ақиқатқа ұмтылуын бейнеледі. Ҽрине ғазал
ҿзіне тҽн образы жҽне ҽуендік қасиеті блды.
Ғақылия – прозаның алғашқы қысқа, нұсқа үлгілерінің бірі.
Ғақылия термині қазақ ҽдебиеті тарихында исламдық танымға
байланысты Абайдың 38-ші қара сҿзінде, Ы.Алтынсаринның
«Шариат-ул-ислам» деп аталатын кітабында, Мҽди
Меркішұлының «Туһфа уа жұмхурият» рисаласында алғаш рет
қолданыс тапқан.55
Ғазалдың музыкамен сүйемелденуі жҽне патшалар
сарайының ойын-сауықтарына қосылуы бекер емес. Осылайша
51 Қазақ ҽдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. А., 2005. 148 бет.
52 Диуан ҽл-Ҽдҽб фи науадири шуғараи ҽл-араб. 1912. 3 бет.
53 Маусуға рауаиғи ҽл-Шиғр ҽл-Араби. (Он томдық «Таңдамалы араб
ҿлеңдері энциклопедиясы»). ҽл-Ғазал фи ҽл-шиғр ҽл-араби. (Араб
ҿлеңдеріндегі ғазал). 4-том. Құрастырған: Сиражуддин Мухаммад. Дар ҽл-
Ратиб ҽл-Жамиғиа баспасы. Бейрут. 6 бет.
54 Хафиз. Вином вечности. М., 1992 г. 31стр.
55 Қазақ ҽдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. А., 2005. 148 бет.
- 2 5 -

26. он тҿртінші ғасырда ҿмір сүрген Хафиз, ғазал ҿзінің дҽстүрлі
лирикалық мативтегі репертуарын тапты, ал оның тілі иілгіш
жҽне кҿп мағыналы болды. Ақын бір ҿлеңде Жаратқанға,
сүйген жарына жҽне патшаға тілқатар еді. Ол ҿз ҿлеңінде туған
жерінен жырақта жүргенін айта отырып, конондық жағдай
арқылы ғашығымен айырылысуын барлығын бір рҽмізге
біріктіріп мистикалық ояну мен ақындық шабытты кҿрсетеді.
Орта ғасырларда парсы-тҽжік жҽне түркі тілдес
халықтардың поэзиясында ерекше дамыған, кемі үштен он екіге
дейін бҽйіттен тұратын шағын лирикалық ҿлең ғазал деп
аталды.56 Ал лирика кҿркем ҽдебиет жанрының бірі. Лирика –
(грекше lura – ежелгі гректер үніне қосылып ҽн салған музыка
аспабы) - ҽдебиеттің Аристотель заманынан бері келе жатқан
дҽстүрлі үш тігінің бірі, шындықты адамның ішкі кҿңіл күйіне
бҿлеп, ойы мен сезіміне астастыра суреттейтін терең
психологиялық шығармалардың түрі. Кҿбіне, ҿлеңмен
жазылады.57
Лирикалық шығармаға ақынның ішкі дүниесінің сыртқы
себептермен, жалпы ақиқат шындықтың ҽсерімен аса қатты
толқынуы, автордың ҿз басының алуан-алуан нҽзік түйсіктері,
күйініш-сүйініші тҽн болып келеді. Ақын басынан кешкен
сезім, ақын басында болған түрлі-түрлі толғаныс – субъективті
нҽрсе, бірақ, сонымен қабат кҽдімгі объективті дүниенің ҽсері.
Ақынның кҿңіл күйі ҽрқашан ҿзі ҿмір сүрген қоғамдық
ортаның хал-жайына байланысты, ҿзін қоршаған шындықтың
саяси-ҽлеуметтік сырымен сабақтас. Ол қуана шалқыса да,
жабырқай толғанса да, - лирикада сол ҿз кезінің шындығы мен
сыры жатады. Оқушы ҽрбір лирикалық шығармадан оны жазған
автор ҿмір сүрген кездің. Жай-жапсарын аңғарып отырады.
Сҿз ҿнерінің ҿзге тектері (эпос пен драма) тҽрізді
лириканың да суреттейтін құбылыстары кҿп. Қандай суреткер
болмасын, кҿркем шығарма жазудағы мақсат – адамды кҿрсетіп
56 Сонда. 147 бет.
57 Ҽдебиет теориясының негіздері. З. Қабдолов. Алматы. 1970. 331 бет.
- 2 6 -

27. қана тыну емес, адам арқылы қоғамды мүмкіндігінше, ҿмірдегі
ҿзекті шындықты кҿрсету. Осы тұрғыдан алып қарасақ,
лириканың ҿзге тектерге, айталық эпосқа принциптік
қайшылығы жоқ, олардан тек тҽсіл жағынан айырмасы бар.
Жоғарыда айттық, эпостық шығармалардың ҿмірдегі қат-
қабат, шытырман оқиғаларды суреттеуде мүмкіндігі лирикадан
ҽлдеқайда мол, құлашы кең. Эпикалық шығармалардың кҿбісі
сюжетке құрылады. Адам образын жан-жақты бейнелеп,
шындық сырын неғұрлым толық ашуға бейім.
Ал лирикалық шығарма олай емес. Кҿлем жҿнінен, эпосқа
қарағанда, ҽлдеқайда ықшам. Сюжетке де кҿп бара бермейді.
Оқиғадан гҿрі отты сезім басымдау, күллі сюжет сол сезім
маңына, бас-аяғы тұжырымды бірер философиялық ой маңына
жинақталады.
Эпос пен лириканың осы ерекшелігі В. Белинский сҿзімен
айтқанда: «Эпоста субъект (ақын) оқиғаға сіңіседі де, кҿрінбей
кетеді; ал лирикада ол құбылысты ҿзі игеріп, ҿз ойына
қабылдап қана қоймай, сол құбылыс пен қақтығысуда туған
түйсік түрінде жан сырына айналдырады. Лирика тілсіз
түйсіктерге сҿз береді, оларды тар кеуденің қыспағынан
кҿркемдік ҿмірдің таза самалына алып шығады да, ерекше ҿмір
сүргізеді. Сҿйтіп, лирикалық шығарманың мазмұны
объективтік оқиғаның дамуы емес, субъектінің ҿзі жҽне сол
субъект арқылы ҿтетін дүниелер».58
Лириканың бас қаһарманы – ақынның ҿзі. Мұның
эстетикалық қасиеті де, тҽрбиелік күші де айрықша үлкен.
Себебі бұл арада ҿлеңді жазған адам оқыған адамға айналып,
ақын мен оқырманның кҿңіл күйлері бір – біріне ұштасып,
бірігіп, біте қайнасып кетеді. Ақын оқшау образ жасап,
оқырманға «содан үйрен, не жирен» дегендей тенденциямен
ғана тынбайды, оған тура ҿз басындағы сезім мен сырды тұп-
тұтас кҿшіре салады. Сонда ақын кҿкірегіндегі сезім – оқырман
сезімі, ақын кҿңіліндегі сыр оқырман сыры болады да шыға
58 Ҿмір жҽне поэзия. Ҽ. Тҽжібаев А., 1960.
- 2 7 -

28. келеді. Бар адамды бір адамның (ақынның) «қуанышымен
қуантып, қайғысымен қайғыртар, шаттығына бҿлеп, үмітімен
тыныстатар, құлағымен есіттіріп, тілімен сҿйлетер...»
(Белинский) лирика дегеніңіз осы ғой!.. Тек ақын талантты
болсын да ... ірі болсын, қолынан келсе, ұлы болсын!..
Белинский «Ұлы ақын ҿзі туралы, жеке мені туралы айтса, -
жалпы жұрт туралы, бүкіл адам баласы туралы айтқаны:
ҿйткені оның тұлғасында жалпы адам баласына тҽн күллі
қасиеттің бҽрі бар».
Мысалы: М.Мақатаевтың ҿзін кҿрмесе де, оқырман оның
ҿмірде кешкен күйін, мінезін ҿлеңі арқылы біледі. Ақын
ретінде ғана емес, жеке тұлға ретінде сезінеді, түйсінеді.
Себебі, Мақатаев жырында жан-жақты сомдалған ақын бейнесі,
яғни, лирикалық кейіпкер бар.59
Лириканың күші - ҽсерлілігінде; ҽсерлілігі ҽр нҽрсені
ҽшейін ауызекі ҽңгіме қылғандай сылдырлап айтып беруде
емес, айтайын дегенін сырлы суретке айналдыруда, демек,
лириканың күші – баяндауда емес, суреттеуде жатады. Ал
лириканың суреттеу шындығы ұлан-ғайыр, шындықты қамту
құлашы кең; шын мҽніндегі шебер лирикті не жалаң қайғының,
не бірыңғай қуаныштың ақыны, не мұңшыл, не күлкішіл ақын
деуге болмайды. Талатнты лириктің ҿлеңдерінде соның бҽрі
түгел, тұтас жатады; оның сырлы жырларындағы сҽл ғана, ең
бір жай сезінудің ҿзі, Белинскийше айтсақ, оқыған жанның сана
– сезімін түгел баурап, кҿңіл күйін түгел тербетіп, барлық
пернені бірден басып, барлық шекті бірден сҿйлеткендей
сайрап кетеді. Сондықтан шын мҽнінде шынайы лирика
сырдаңдық атаулыдан ҽрқашан аулақ тұрады.
Ақындығының алғашқы дҽуірінде жазған Абайдың
махаббат тақырыбындағы ҿлеңдері тіл, ой, сурет, жалпы сүюді
сезіну, ұғыну жағынан байырғы ауыз ҽдебиетінің үлгісінде
келетін. Бір ғана мысал:
Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы,
59 Қазақ ҽдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. А., 2005. 351 бет.
- 2 8 -

29. Аласы аз, қара кҿзі нұр жайнайды.
Жіңішке қара қасы сызып қойған,
Бір жаңа ұқсатамын туған айға...60
Бұл арада, ҽрине, қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы бір
сұлу қыздың бет-пішіні пайда болады. Бар сҽн-салтанатымен,
ажар-кҿркімен, міне, кҿз алдымызда қиылып тұр. Бірақ бары
сол ғана. Сұлу бір жарқ етіп кҿрінеді де, кҿлеңкедей қатып
тұрып қалды, тірі кісіден гҿрі түрлі-түсті бояумен келістіріп
салған жансыз сурет сияқты үнсіз, тілсіз...
Ҽр халықтың лирикалық ҽндері оның атам заманғы ауыз
ҽдебиетінен басталады. Мҽселен, қазақ лирикасының басы
баяғы салт ҿлеңдерінде – той бастар мен жар-жарда, сыңсу мен
бет ашарда немесе мұң-шер ҿлеңдерінде- қоштасу мен кҿңіл
айтуда, естірту мен жоқтауда жатыр. Солардан ҿрбіген
лирикалық сарын толассыз жамырап ҽр түрлі ҽн ҿлеңдеріне,
толып жатқан толғау жырларға тоғысқан да, одан лиро-эпосқа
келіп сіңген.
Лирика – сырлы, сазды ҿлең. Онда белгілі бір қоғамның
ҽлеуметтік сыр-сипаты жатады. Сол дҽуірде ҿмір сүрген
адамдардың ішкі кҿңіл күйі, сыр мұңы баян етіледі.
Лирика – антикалық поэзиядан, тіптен одан да бұрын келе
жатқан кҿне жанр. Ол ҿзінің тұстасы эпос, драмамен қабат
дамып келеді. Оның поэтикалық ішкі жанрлық түрлері кҿп.
Кҿңіл-күй сазы, махаббат, сүйіспеншілік сазы, табиғат сазы,
азаматтық жҽне саяси ҽуен саздар – бҽрі лирика ұғымынан
таралады. Ертеде лириканы «элегия», «эпиграмма», «эклога»,
«эпитафия» дегендері де болған. Кейін «халық лирикасы»,
«саяси лирика», «философиялық лирика», «махаббат
лирикасы», «табиғат лирикасы» болып қалыптасты.
Лирикада бас кейіпкер кҿбінесе «мен» болып келеді. Ақын
ҿзі ҿмір сүріп отырған дҽуірінің ҽлеуметтік жайын, саяси
идеологиялық мақсат-мұратын ҿз атынан сырлы ҽуен-сазымен
60 Абай Құнанбаев. Шығармаларының бір томдық толық жинағы. А.,
«Қазмемкҿркемҽдеббас»1961. 70 бет.
- 2 9 -

30. жеткізеді, яғни ҿз кҿзқарасын, ішкі кҿңіл күйін, сырын
білдіреді. Сҿйтіп, ол заманына, ҿз дҽуірінің идеологиясына үн
қосады. Соның жырын жырлайды.
- 3 0 -

31. ІІІ – тарау
Қасиетті Құрандағы фольклоризм мәселелері61
Қазақ халық ауыз ҽдебиетінің шығыс халықтары ауыз
ҽдебиетімен ҿте ерте есте жоқ дҽуірден байланысы басталады.
Мҽселен, Ҽбілқасым Фирдаусидің «Шахнаме», арабтың «мың
бір түн» ертегісі сияқты шығармалары арқылы байланысады.
Елбасымыз Н.Ҽ.Назарбаевтың «рухани мұра, халық
мұрасы» деген үндеуіне сҽйкес қазақ фольклортану ғылымымен
шығыс халықтары ауыз ҽдебиетінің байланысын зерттеу бүгінгі
күннің проблемалы мҽселелері екендігі кҿзге түседі. Сонымен
бірге Құран жҽне Құран Кҽрім сияқты дін Исламды
уағыздайтын кітаптардағы фольклоризм мҽселелеріде ҽлі күнге
дейін терең зертелмей жатыр.
Демек зерттелмеген тақырыптың бірі ол Қасиетті Құран
Кҽрім, діни кітаптардағы фольклоризм мҽселелерінің
қалыптасуы, дамуы.
Бәдір қиссасы
«(Бәдір соғысындағы) Екі топтың қарсыласуында
сендерге бір ғибрат бар. Бір топ Алла жолында соғысады.
Екінші жақ қарсы еді. Олар мұсылмандарды, кӛздерімен,
ӛздеріндей екі есе кӛруде еді. (Негізінде мұсылмандар, үш жүз
он үш, кәпірлер мыңдай еді.) Алла кімді қаласа, ӛз
жәрдемімен қолдайды. Расында бұнда қырағылар үшін әрине
ғибрат бар»62.
Бҽдір Мединеге сегіз мил қашықтықтағы ауыл еді. Сирияға
кететін керуен жолының үстінде. Мұсылмандар мен мүшріктер
арасындағы тұңғыш (яғни, Бҽдір шайқасы) соғыс осы жерде
болды63.
61 Біз тек қазақ халық ауыз ҽдебиетіне тҽн туындыларды ғана ескердік
62 Құран Кҽрім қазақша мағына жҽне түсінігі. Аударған Халифа Алтай. Сауд
Арабия, Медине 1991. 51-бет. Али Имран сүресі, 13 аят.
63Сияри Нҽби (Хазірет Пайғамбар ҿмірбаяны) Ғұсман Кескіұлы. Қазақшаға
аударған Халифа Алтай. Анкара 1995. 64-бет.
- 3 1 -

32. Бҽдір шайқасының қысқаша мазмұны. Меккеден Шам еліне
керуен шығады. Керуенді Абу Суфян деген кісі басқарады.
Керуеннің қайтар уақытын, жолын білген Пайғамбарымыз
алдынан шықпақ болады. Мұсылмандардың ойларында соғысу
деген болмайды. Бұл хабар Абу Суфянға жетіп, ол кісі Меккеге
хабар жібереді. Меккеліктер ҽскер жинап, Мұхаммедпен
соғысамыз деп 1000-ға жуық адам болып шығады. Керуен
басқа жолмен кетіп, мұсылмандарға жолықпайды. Екі жақ
Бҽдір деген жерде кездеседі. Шайқаста Алла тағаланың кҿмекке
періштелерді жіберуімен, мұсылмандар жеңіске жетеді. Бұл
Исламдағы ең бірінші соғыс еді. Бұл жайында Құранда бірнеше
жерде келген.
Осы Бҽдір шайқасы жайында Кашфуддин ибн Шаһ Мардан
ибн Ибадулла ҽл-Манзауи ҽл-Сулуки жырлаған. Бұл кісінің
1897 жылы Қазаннан «Бҽдр қиссасы» деген кітабы жарық
кҿрген. Бұл кітаптың араб ҽрпімен жазылған нұсқасы Ұлттық
Ғылым Академиясында сақтаулы.
Біз сіздерге сол кітапшадан транскрипциямен үзінділер
- 3 2 -
келтіреміз:
Язайын бул китабны хамдиманан
Файғамбар Мустафаға салауат манан
Файғамбар Расулуллаһ кучиб киткан.
Мҽккҽдан Мҽдинеде мақам тутқан
Һижраттен икинши жил булған уақт
Бҽдр атлы қарияда64 суғиш иткан.
Қурайшларның булған кируани
Осының Шамдан Мекеге қайтқанны
Бу кируан башлығы Абу Суфян.
Кируанның киле жатқан йол устине
Рамаданның он учинде қарси шиқди.
Усында Расулуллаһ хадыр болған
Аскари уч юзде он уч булған.65
64 Қария – (араб сҿзі) елдімекен, ауыл деген мағыналар береді.
65 Бҽдір қиссасы. Кашфуддин бин Шаһ. Қазан. 1897.

33. Ал Бҽдір шайқасы жайында Пайғамбар тарихы жҽне дағуат
атты кітапта мынадай мҽліметтер берілген:
Бҽдір оқиғасы жұма күні һижреттің екінші жылында жұма
күні, рамазанның 17 күні болды. Пайғамбар сахабаларымен
Шам елінен келе жатқан керуеннің алдынан қарсы шығады.
Керуенді Абу Суфян басқарып келеді. Бұл хабар Меккеге
жеткенде Мекке мүшріктері мұсылмандармен шайқасуға
Мединеге қарай шығады66.
Шайқасқа пайғамбар сахабаларымен барлығы үш жүз он
- 3 3 -
үш адам болып шықты67.
Расулулла үш жүз он үш адаммен асығып шықты.
Пайғамбармен Абу Бакр, Умар жҽне үлкен сахабалар болды68.
Миқдад менан Зубайр сахабедан
Усында икауи атқа минкан
Басқаси сахабениң бу суғушта
Житписдай туйеменан бирка келган.69
Оларда (яғни, мұсылмандарда) жылқы болмады тек екі ат
болды жҽне жетпіс түйе болды. Бір түйеге үш адам мінгесіп
келді70.
Кашафуддин мушриктер жайында:
Туғиз юз илу киси бари болип
Меккеден осилайша мунлар шиқди
Булардан юз киси атқа минган
Басқаси барчеси туйе минкан.71
66 Ас-Сиратун набауия уад дағуа (Пайғамбар тарихы жҽне дағуат).
Құрастырған: Хұтпашылар жҽне имамдар институтының ғылыми кеңесі.
Сауд Арабия. 1416 һ. 27-бет.
67 Жалалайн тафсирі. Жалалуддин Мухаммад ибн Ахмад. Жалалуддин
Абдуррахман ибне Аби Бакр ас-Суюти. Дамаск. «Дарул Башаир», Бейрут
«Дар Ибн Асаса» 1413 һ. 51-бет.
68 Тарихул хауадис уал ахуалун набауия (Пайғамбар тарихы). Мухаммад ибн
Алауи ҽл-Мҽлики ҽл-Хасани. Ташкент 1413 һ. 59-бет.
69 Бҽдір қиссасы. Кашфуддин бин Шаһ. Қазан. 1897.
70 Тарихул хауадис уал ахуалун набауия (Пайғамбар тарихы). Мухаммад ибн
Алауи ҽл-Мҽлики ҽл-Хасани. Ташкент 1413 һ. 59-бет.
71 Бҽдір қиссасы. Кашфуддин бин Шаһ. Қазан. 1897.

34. Құрайштар мыңның жобасында болды72. Мекке ҽскері
(яғни, мүшріктер) 100 атты, 700 түйелі жҽне қалғаны жаяу кісі
болды73.
Кашафуддин Бҽдір шайқасын қиссаның басында
рамазанның 13 болды деген. Дегенмен қиссаның соңғы
жағында мынадай қатарлар бар:
Ун жетинши куни еди рамаданның
Еки аскер сафланғанда жумға куни74
Пайғамбар тарихы жҽне дағуат кітабынада 17 рамазан деген
мҽлімет берілген. Мүмкін қисса жазушы Кашафуддин
қателескен болуы мүмкін.
Ухуд қиссасы
Ухуд шайқасы Ислам тарихында мұсылмандар мен
мүшриктердің арасындағы екінші соғыс.
Ухуд қиссасының қысқаша мазмұны. Ухуд деп аталуы
шайқас Мединеге жақын жерде Ухуд тауының жанында болған.
Шайқас екі этапта болады. Бірінші мұсылмандар жеңеді.
Мұсылмандар түскен олжаны бҿлісеміз деп жатқанда
мүшріктер арттан келіп ұрады. Таудың етегіне қойған
садақшыларда олжаға қызығып кеткендіктен, жау ҽскері артқы
жақтан келіп соққы береді. Осы екінші ұрыста мұсылмандар
жеңіліс табады.
Кашфуддин ибн Шаһ Ухуд шайқасы жайында да жырлаған.
Оның 1897 жылы Қазанда М.Чиркова мұрагерлерінің Типо-
Литографиясынан жарық кҿрген «Қиссаи Ухуд» деген
кітапшасы бар. Қазанда жарық кҿрген бұл кітап қазіргі күні
Ұлттық Ғылым Академиясының кітапханасында сақтаулы.
Тҿменде сол кітапшадан үзінділер беріледі.
Һижратден учунчи йил булған уақит
72 Тарихул хауадис уа ахуалун набауия (Пайғамбар тарихы). Мухаммад ибн
Алауи ҽл-Мҽлики ҽл-Хасани. Ташкент 1413 һ. 59-бет.
73 Сияри Нҽби (Хазірет Пайғамбар ҿмірбаяны) Ғұсман Кескіұлы. Қазақшаға
аударған Халифа Алтай. Анкара 1995. 64-бет
74 Бҽдір қиссасы. Кашфуддин бин Шаһ. Қазан. 1897.
- 3 4 -