1. บทที่ 5
พืชสมุนไพรใหสี
นกยูงรําแพนหาง ปลากัดสีสดสวย สีเขียวบนปกแมลงทับ เปนสิ่งที่มนุษยมองเห็นดวย
ตา สีสันแสดงถึงความสวยงามสดใส แลดูโดดเดนตางจากสิ่งอื่น ๆ รอบขาง และความสวยงาม
นี่เองที่เปนสิ่งที่ทุกคนปรารถนา มนุษยลอกเลียนความสวยงามโดดเดนของสีสันจากสัตวและ
ธรรมชาติ โดยการนําสีแตงแตมหรือทาบนใบหนา หรือทาผิวหนังของตนเอง หรือนํามาประดับ
ตกแตงตัวดวยเสื้อผาแพรภัณฑสีสันตาง ๆ นอกจากนั้นแลวการประดับตกแตง อาจบงบอกถึง
ฐานะของบุคคลในชุมชน หรือการแตงกายเพื่อการเขารวมในพิธีกรรม เชนหญิงสาวชาวอินเดีย
เมื่อเขาพิธีแตงงาน จะมีการเขียนสีบนแขนและมือ ดังนั้นสีจึงมีบทบาทในชีวิตของมนุษยมาก
รวมไปจนถึงการประดับตกแตงอาหารใหมีสีสวยงาม อาหารที่มนุษยรับประทานเขาไป หรือ
ขนมสีสวยดึงดูดใจ ซึ่งมนุษยในอดีตเรียนรูวามีพืชสมุนไพรหลายชนิดที่ใหสี หรือใชยอมสีผาที่
ใชนุงหม รวมไปจนถึงการใชสีตกแตงอาหาร เพื่อความสวยงาม ชวนมอง ชวนรับประทาน
ดึงดูดใจแกผูพบเห็น เราเรียกวาพืชเหลานั้นวา พืชสมุนไพรใหสีหรือพืชสี ซึ่งพืชสมุนไพรก็ใหสี
แตกตางกันไป ขึ้นอยูกับสารเคมีในตนพืชและกรรมวิธีในการสกัดสีจากพืชชนิดนั้น ๆ
ภาพที่ 5.1 ปลากัดสีสันแหงความสวยงามจากธรรมชาติ

2. 116 พืชเครื่องเทศและสมุนไพร
ความหมายของพืชสมุนไพรใหสี
พืชสมุนไพรใหสี หรือพืชสี(dye plants) หมายถึงพืชที่มีสารสีหรือรงควัตถุ (pigment)
ในเซลล หรือในเนื้อเยื่อ และสามารถสกัดออกมาไดโดยกรรมวิธีตาง ๆ เชน หมัก ตม หรือแยก
ดวยน้ําหรือสารเคมี ซึ่งสารสีเหลานี้สามารถใชเปนสีได
ประเภทของพืชสมุนไพรใหสี
เราสามารถแบงพืชสมุนไพรใหสี ตามประเภทของสีที่นําใชประโยชน เปน 2 ประเภท
ดังนี้
1. พืชสมุนไพรใหสียอมผา
2. พืชสมุนไพรใหสีผสมอาหาร
พืชสมุนไพรใหสียอมผา
พืชสมุนไพรที่ใหสียอมผา หรือวัตถุอื่น ๆ เชน ฝาย ไหม สิ่งทอ หนัง และเครื่องจักสาน
เปนสีที่ติดทนนาน บางชนิดนอกจากเปนสียอมแลว ยังสามารถเปนสีผสมอาหารไดดวย ตัวอยาง
พืชสมุนไพรใหสียอม ไดแก ตนฮอม(หอม) ตนคราม ตนประดูตนโกงกาง ตนนนทรี เปนตน
ผาที่ยอมสีธรรมชาติจากพืชสมุนไพรนั้น นอกจากเปนการใชภูมิปญญาชาวบานแลว มี
รายละเอียดที่เกี่ยวของกับพืชสมุนไพรใหสียอมผา มีดังนี้
1. คุณประโยชนของสียอมธรรมชาติจากพืช
1.1.เปนผลิตภัณฑธรรมชาติที่มีความปลอดภัยตอผูผลิตและผูบริโภค
1.2.หางายใชวัตถุดิบจากทองถิ่น ราคาถูก
1.3.มีสีออน นุมนวล สบายตา
1.4.ชวยใหเสนใยคงทน
1.5.สวมใสสบายเพราะระบายความรอน
1.6.ลดการใชสารเคมีที่เปนอันตรายตอสุขภาพและสิ่งแวดลอม
1.7.ชวยลดปริมาณการนําเขาสีสังเคราะหจากตางประเทศ
1.8.สรางอาชีพที่ใหคนในชุมชนและเปนอาชีพที่จะสงผลใหคนในชุมชมมีอาชีพ
อื่น ๆ ตามมา เชน ทอผา คาขาย ทองเที่ยว ฯลฯ

3. พืชสมุนไพรใหสี 117
ภาพที่ 5.2 ดายที่ยอมดวยสีธรรมชาติจะมีสีออนนวลตา
ที่มา (สุนทรี เซงกิ่ง, 2533, หนา 126)
ภาพที่ 5.3 การทําผามัดหมี่ ซึ่งเปนอาชีพหนึ่งของคนในหมูบานนาขา
จังหวัดอุดรธานี ซึ่งมีบางกลุมที่ใชสียอมจากธรรมชาติ

4. 118 พืชเครื่องเทศและสมุนไพร
1.9 สรางความตระหนักในการอนุรักษตนไมและสิ่งแวดลอม เพราะตนไม เปนทั้ง
อาหาร ยา ขาวของเครื่องใช เชื้อเพลิง สียอม สวยงาม ประดับตกแตง งานศิลปะ
1.10 สรางความตระหนักใหคนในชาติ ในเรื่องการฟนฟูและอนุรักษองคความรู
และภูมิปญญาของไทยการทอผา การยอมสีธรรมชาติ การปลูกการดูแลรักษาพืชสมุนไพร ฯลฯ
ภาพที่ 5.4 การเก็บพืชสมุนไพรใหสีจากธรรมชาติจะตองเก็บ
อยางระมัดระวังเพื่อใหตนไมไมเปนอันตราย
ที่มา (สุนทรี เซงกิ่ง, 2533, หนา 120).
2. สาเหตุที่การใชพืชสมุนไพรใหสียังไมแพรหลาย
2.1. ยากตอการเก็บรักษาวัตถุดิบที่นํามาทําสี เนื่องจากพืชสมุนไพรใหสีธรรมชาติ
ที่เราเก็บในชวงที่มีมากนั้น เมื่อยังไมใชงานอาจมีการเปลี่ยนแปลงเนาเสียได ดังนั้นการจะเก็บ
รักษาวัตถุดิบไว ควรตองมีการศึกษาการเก็บถนอมเพื่อใหมีใชในชวงที่ตองการจะใชยอมสีผาได

5. พืชสมุนไพรใหสี 119
2.2. เสียเวลาในการสกัดสีจากวัตถุดิบ เชนการยอมสีครามนั้น เมื่อเก็บใบคราม
มาแลวตองหมักใบครามไวสัก 2-3 วัน จนใบครามเปอย จึงเอาใบออก เหลือเฉพาะน้ําสีเขียวใส
ๆ ใหใสปูนขาวที่ไดจากการเผาเปลือกหอยกวนใหเขากัน ทิ้งไว 1 คืน ตะกอนที่ตกอยูกนภาชนะ
คือสีที่จะนํามาใชยอมผาได
2.3. ขาดแคลนความรูเกี่ยวกับชนิดพืช เนื่องจากผูที่มีความชํานาญในการยอมผาสี
ธรรมชาติมีอายุมาก และไมสามารถออกไปเก็บพืชสมุนไพรได อีกทั้งการเรียกชื่อพืชก็เรียก
แตกตางกันไปในแตละทองถิ่น หรือพืชสมุนไพรตองมีอายุเก็บเกี่ยวที่เหมาะสม
2.4. ขาดแคลนความรูเกี่ยวกับถิ่นและการกระจายพันธุของพืชใหสี ซึ่งบางชนิด
ขึ้นเองตามปาเขา ซึ่งยากแกการไปหามาใชประโยชน
2.5. ขาดแคลนความรูเกี่ยวกับการใชพืชสีแตละชนิด ขั้นตอนการสกัดสีของพืช
สมุนไพรใหสีแตละชนิดมีขั้นตอนที่แตกตางกันไป ซึ่งผูที่มีความชํานาญในการทําสวนใหญมัก
เปนผูเฒาผูแกในหมูบาน ซึ่งควรตองมีการถายทอดมายังคนรุนหลังตอไป
3. ตัวอยางของผายอมสีจากใชพืชสมุนไพร มีดังนี้
3.1. เสื้อผาหมอฮอม บานทุงโฮง อําเภอเมือง จังหวัดแพร พบวา เสื้อผาที่ยอมจาก
ตนฮอม เมื่อซักแลวจะไมยับงาย และคงทนมากกวาเสื้อที่ยอมดวยสีเคมี เนื้อผาจะทนทานนาน
กวา 4-5 ป และสวมใสสบายกวา
3.2. ผาไหมหรือผามัดหมี่ ที่บานนาแหว ตําบลสวาย อําเภอเมือง จังหวัดสุรินทร
ที่ยอมดวยพืชสมุนไพรที่ใชสียอมตามธรรมชาติ พบวาเมื่อดมดูจะมีกลิ่นเนื้อไมติดอยูกับผา ถา
มองจากที่ไกลจะเห็นเงาที่สะทอนจากผาไหมมากกวาผาที่ยอมดวยสีเคมี และอายุการใชงานก็
นานกวา และที่สําคัญพืชสมุนไพรที่ใชยอมผามีสรรพคุณรักษาผิวกายไดดวย(ศิริ ผาสุก, 2535)
4. สวนของพืชที่ใหสี สวนของพืชที่มีสารสี ไดแก
4.1 ใบ เชน ใบหูกวางใหสีเขียวในการยอมฝาย
4.2 เมล็ด เชน คําเงาะคําแสด สวนของเมล็ดใหสีแดง
4.3 ราก เชน รากของขนุนสามารถใหสีเหลืองใชยอมไหมและฝาย
4.4 ผล เชน ผลของมะเกลือใหสีดําใชในการยอมไหมและฝาย
4.5 ลําตนหรือเนื้อไมหรือแกน เชน เนื้อไมตนเขใหสีเหลืองในการยอมไหม เนื้อไม
ฝางใหสีแดง ทั้งลําตนของครามใหสีน้ําเงินใชยอมฝายและ ไหม

6. 120 พืชเครื่องเทศและสมุนไพร
5. ชนิดพืชสมุนไพรที่ใหสียอมผา
5.1.พืชสมุนไพรที่ใหสีแดง มีหลายชนิดดวยกันคือ
5.1.1. ตนยอปา
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Morinda coreia Ham.
วงศ Rubitaceae
ตนยอปา สวนที่ใชในการยอมผา คือ เปลือกราก ราด เนื้อไมและใบสับ
แลวตมในน้ําเดือดเปนเวลานานไดสีแดง เคี่ยวใหแหงเก็บในรูปผงได
5.1.2. ตนสัก
ชื่อสามัญ Teak
ชื่อวิทยาศาสตร Tectona grandis Linn.
วงศ Verbenaceae
ตนสักเปนไมยืนตน ขนาดใหญ ลําตนเกลี้ยง ใบกลมขนาดใหญ ผิวใบ
สาก ดอกเปนชอขนาดใหญ ผลเปนรูปกลมสีเขียว เนื้อไมทนทาน มีคุณภาพในการกอสราง
บานเรือน เดิมมีมากทางภาดเหนือของประเทศไทย ปจจุบันนี้มีการปลูกเปนสวนปา ใบใชรักษา
อาการประจําเดือนผิดปกติ ลดน้ําตาลในเลือด ดอกชวยขับปสสาวะ เปลือกเปนยาฝาดสมาน
สวนที่ใชยอมผาคือ ใชใบจะใหสีแดง ใชแกนจะใหสีเหลือง
5.1.3. ตนมะกล่ําตน
ชื่อสามัญ Red sandalwood tree
ชื่อวิทยาศาสตร Adenanthera pavonina Linn.
วงศ Mimosaceae
ตนมะกล่ําตนเปนไมยืนตนขนาดใหญ ใบรวมขนาดเล็กรูปไข ออก
ตรงกันขาม ดอกออกเปนชอสีเหลือง ผลเปนฝกบิดงอ ภายในมีเมล็ดสีแดงเปนมัน รากมีรส
เปรี้ยวแกเสมหะในลําคอ แกรอนในแกอาเจียน เมล็ดใชฆาพยาธิ ใบแกริดสีดวงทวาร
สวนที่ใชยอมผาคือ ใชแกนสับใหปนตมในน้ําเดือดจะไดสีแดง
5.1.4. ตนสมเสี้ยวหรือตนกาหลง
ชื่อสามัญ
ชื่อวิทยาศาสตร Buahinia variegata Linn.

7. พืชสมุนไพรใหสี 121
วงศ Caesalpiniaceae
ตนสมเสี้ยวเปนไมยืนตนขนาดเล็ก สูงประมาณ 2 เมตร ใบออกตามขอ
ลักษณะใบพับเขาหากันคลายสองใบประกบกัน ดอกออกเปนชอ ๆ ละ 5-6 ดอก ทยอยบานทีละ
ดอก ดอกมีสีขาว ดอกใชรักษาความดันโลหิต แกปวดศีรษะ ขับเสมหะและเลือดออกตามไรฟน
สวนที่ใชยอมผา คือ ใชเปลือกสับแลวตมในน้ําเดือดจะไดสีแดงเขม
เกือบเปนสีดํา ใชยอมแหอวน หนังไดเปนอยางดี
5.2.พืชสมุนไพรใหสีเหลือง ไดแก
5.2.1. ตนมะพูด
ชื่อสามัญ
ชื่อวิทยาศาสตร Garcinia dulcis Kurz.
วงศ Guttiferae
สวนที่ใชยอมผา คือ ใชเปลือกสับใหปนตมในน้ําเดือดจะไดสีเหลือง
5.2.2. ตนเข(ตนแกแล)
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Maclura coehinchinensis Lour.
วงศ Moraceae
ตนเขหรือตนแกแล สวนที่ใชยอมผา คือ ใชแกนสับใหปนตมในน้ําเดือด
จะไดสีเหลือง ใชยอมผาหรือผสมอาหารได นําไปกรองน้ําสีไว เอาแกแลที่กรองไวไปตมน้ํา
เดือดตอไปไดสีที่ออนกวาหมอแรก เก็บน้ําสีไวทําแบบเดียวกัน จนไดน้ําสีครบ 3 หมอ จะไดน้ํา
สีออนจนถึงสีแก เอาดายลงยอมในน้ําหมอสีที่ 3 ซึ่งเปนสีออนสุด ยกดายกลับไปกลับมา เพื่อให
สียอมติดในเนื้อไดอยางทั่วถึง ไมดาง ทิ้งไวสักพัก จึงน้ําดายขึ้นบิดพอหมาด นําไปยอมในหมอที่
2 และ หมอที่ 1 ทําแบบนี้จนครบ 3 หมอ นําดายขึ้นซักน้ําจนสีไมตก เอาขึ้นผึ่งใหแหง
5.2.3. ตนเสนียด
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Justicia adhatoda Linn.
วงศ Acanthaceae
ตนเสนียดเปนไมพุมแตกกิ่งกานสาขามาก สูงประมาณ 3 เมตร ใบเดี่ยว
ปลายใบแหลม ขอบใบเรียบ ดอกออกเปนชอ ตามงามใบ กลีบดอกดานบนมี 2 แฉก ดานลางมี 3

8. 122 พืชเครื่องเทศและสมุนไพร
แฉก สีขาวประมวง ตนและรากเปนยาบํารุงปอด รักษาวัณโรค ใบใชหามเลือด ฝ แกหืด แกไอ
ขับเสมหะ
สวนที่ใชยอมผา คือ ใชใบสด ใหสีเหลือง
5.2.4. ตนแค
ชื่อสามัญ Cock wood tree
ชื่อวิทยาศาสตร Sesbenia grandiflora Linn.
วงศ Pappilionaceae
ไมยืนตนขนาดเล็ก กิ่งกานเปราะหักงาย ใบประกอบมีใบยอยขนาดเล็ก
ขอบใบเรียบปลายใบมน ดอกออกเปนกระจุก ๆ ละ 2-4 ดอก กลีบดอกสีขาวหรือแดง ดอกกิน
เปนผักหรือใสแกงสมแกไขหัวลม ฝกแบนยาวคลายถั่ว เปลือกตนมีรสฝาด รักษาอาการทองรวง
รากแกเสมหะ
สวนที่ใชยอมผา คือ แกนใหสีเหลือง
5.2.5. ตนฝรั่ง
ชื่อสามัญ Guava
ชื่อวิทยาศาสตร Psidium guajava Linn.
วงศ Myrtaceae
ฝรั่งเปนพืชพื้นเมืองของอเมริกา เปนไมยืนตน ผิวเปลือกเรียบ ใบ
คอนขางหนา ใตทองใบเปนริ้วเสนใบชัดเจน ดอกออกเปนชอ ดอกยอยขนาดเล็กมีสีขาวนวล
กลีบเลี้ยงแข็ง ผลกลมรี เมื่อผลยังออนมีสีเขียวออนและเปลี่ยนเปนสีเหลืองเมื่อสุก ภายในมีเมล็ด
จํานวนมาก ใบปงไฟชงน้ําดื่มแกทองเสีย บิด บวนปากระงับกลิ่นปาก รากตมน้ํากินแกน้ําเหลือง
เสีย ชวยใหน้ําหนองแหง
สวนที่ใชยอมผา คือ แกนใหสีเหลือง
5.2.6. ตนไพลเหลือง
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Zingiber montanum Link ex Dietr.
วงศ Zingiberaceae
ตนไพลเหลือง หรือวานไฟ เปนพืชลมลุกมีหัวใตดินลําตนกลม ใบสี
เขียวเรียวยาว เหงาแกปวดทอง ทองผูก จุกเสียด น้ํามันไพลแกปวดบวม
สวนที่ใชยอมผา คือ ใชหัวใหสีเหลือง

9. พืชสมุนไพรใหสี 123
5.2.7. ตนสุพรรณิการ
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Cochlospermum religiosum Linn.
วงศ Bixaceae
ตนสุพรรณิการเปนไมยืนตนมีถิ่นกําเนิดในประเทศอินเดีย นิยมปลูก
ประดับตามบานหรือสวนสาธารณะ เปนไมผลัดใบสูง 7-15 เมตร ใบเดี่ยวรูปหัวใจ ขอบใบเปน
คลื่น ดอกมีสีเหลือง เกสรสีเหลือง ผลกลม เมื่อแกจะแตกออกเปน 3-5 พู ใบออนใชสระผม ดอก
และใบแหงใชเปนยาบํารุงกําลัง
สวนที่ใชยอมผา คือ แกนใหสีเหลือง
5.2.8. ตนปบหรือกาสะลอง
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Millingtonia hortensis Linn.
วงศ Bignoniaceae
ตนปบและกาสะลองเปนไมยืนตนมีความสูงถึง 25 เมตร เปลือกตน
ขรุขระ ใบประกอบแบบขนนก ใบยอยรูปไข ปลายใบแหลม ดอกออกเปนชอใหญ ทยอยบาน
กลีบดอกสีขาวแยกเปน 5 กลีบ โคนกลีบเชื่อมตอกัน ผลเปนฝกยาว ภายในมีเมล็ดจํานวนมาก
ดอกใชสูบแกหืด รากใชบํารุงปอดรักษาวัณโรค
สวนที่ใชยอมผา คือ แกนใหสีเหลืองออน
5.2.9. ตนมหากาฬ
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Gynura pseudochina DC.
วงศ Compositae
ตนมหากาฬหรือวานมหากาฬเปนพืชลมลุก หัวใตดิน ใบขนาดใหญคลุม
ดิน ใบหนา ขอบใบหยัก ใบออนมีสีมวง กานใบที่แกจะเปลี่ยนเปนสีขาว ดอกคลายดอกดาวเรือง
ขนาดเล็ก มีสีเหลือง ปลูกประดับตามบาน ใบโขลกผสมกับเหลา ใชพอกฝ ถอนพิษรักษาอาการ
ปวดแสบปวดรอน หัวใชรักษาพิษไข
สวนที่ใชยอมผา คือ หัวใหสีเหลือง

10. 124 พืชเครื่องเทศและสมุนไพร
5.2.10. ตนขี้เหล็ก
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Cassia siamea Linn.
วงศ Caesalpiniaceae
ไมยืนตนที่นิยมปลูกริมถนน ความสูง 3-5 เมตร ใบประกอบแบบขนนก
ดอกออกเปนชอ กลีบดอกมีสีเหลือง ฝกแบนขนาดยาว 15 เซนติเมตร แกนไมใชฟอกเลือดใน
สตรี ใบและดอกเปนอาหาร เปนยาระบายและชวยใหนอนหลับ รากใชขับพยาธิ
สวนที่ใชยอมผา คือ ใบใหสีเหลือง
ภาพที่ 5.5 ตนขี้เหล็กพืชที่ใชประโยชนไดทั้งตน
5.2.11. ตนขี้เหล็กเลือด
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Senna timoriensis Irwin & Barnerby
วงศ Caesalpiniaceae
ไมยืนตนขนาดเล็ก กิ่งออน มีขนสีเหลืองทอง ใบประกอบแบบขนนก
ดอกออกเปนชอ ผลเปนฝกแบน แกนใชรักษาอาการประจําเดือนผิดปกติ บํารุงโลหิต แกกษัย
เปลือกแกโรคหิด
สวนที่ใชยอมผา คือ ใบใหสีเหลือง

11. พืชสมุนไพรใหสี 125
5.2.12. ดอกกรรณิการ
ชื่อสามัญ Night jasmine
ชื่อวิทยาศาสตร Nyclanthes abor-tristis Linn.
วงศ Oleceae
ไมพุมขนาดเล็กนิยมปลูกเปนไมประดับ ใบเดี่ยวมีผิวหยาบสากมือ ดอก
ออกเปนชอ โคนดอกสีสมแดง กลีบดอกสีขาว 5-7 กลีบ รูปกงจักร ดอกมีกลิ่นหอม
สวนที่ยอมผาใช คือ กานดอกผสมน้ําขยี้ใหสีเหลืองสม เติมสารสมลงไป
เล็กนอย เพื่อชวยใหสีติดแนน นําผาที่จะยอมแชทิ้งไวประมาณ 1 ชั่วโมง นําผาออกผึ่งลมใหแหง
5.2.13. ตนพุดปา
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Gardenia collinsae Craib
วงศ Rubiaceae
สวนที่ใช คือ ผลแกใหสีเหลืองนวล
5.3. พืชสมุนไพรใหสีน้ําตาล ไดแก
5.3.1.ตนโกงกางใบใหญ
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Rhizophora sp.
วงศ Rhizophoraceae
สวนที่ใชยอมผา คือ ใชเปลือกสับใหปนตมในน้ําเดือดจะไดสีน้ําตาล
5.3.2.ตนโกงกางใบเล็ก
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Rhizophora apiculata Blume
วงศ Rhizophoraceae
ไมตนขนาดใหญ มีรากเสริมออกมาเหนือโคนตน รากค้ํายันลําตนแตก
แขนงระเกะระกะไมเปนระเบียบ ใบเดี่ยวเรียงตรงขามสลับตั้งฉาก ใบคูลางๆ จะรวงไปเหลือแต
คูใบ 2-4 คู เปนกลุมที่ปลายกิ่ง รูปรี แผนใบหนา หูใบแคบ ปลายแหลมยาวประกบกันเปนคู
ระหวางคูใบ ชอดอกสั้นมาก ออกตามงามใบที่ใบรวงไปแลว ดอกตูมรูปไข ใบประดับที่ฐาน
ดอกติดกันคลายรูปถวย กลีบเลี้ยง 4 กลีบ กลีบดอก 4 กลีบ รวงงาย ผลคลายรูปไขกลับสีน้ําตาล

12. 126 พืชเครื่องเทศและสมุนไพร
คล้ํา ผิวคอนขางขรุขระ ลําตนรูปทรงกระบอก เรียวโคงเล็กนอย มีขนาดโตขึ้นที่สวนปลาย ผิว
เปนมัน สีเขียวหรือเขียวอมมวง คอนขางเรียบหรือมีตุมขรุขระกระจัดกระจาย ใชทําเสาและหลัก
ในที่น้ําทะเลขึ้นถึง มีความทนทาน ใชสรางบานตามชายทะเล ใชทําถาน น้ําจากเปลือกใชชะลาง
แผล หามเลือด กินแกทองรวง แกบิด สวนที่ใชยอมผา แห อวน หนัง ฯลฯ คือ ใชเปลือกสับให
ปนตมในน้ําเดือดใหน้ําฝาดประเภท catechol ใชยอมผา จะไดสีน้ําตาล
5.3.3.ตนคาง จามรีดง จามรีปา
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Albizzia odoratissima
วงศ Leguminosae
สวนที่ใชยอมผา คือ เปลือกใหสีน้ําตาล
5.3.4.ตนโปรงขาว
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร -
วงศ -
สวนที่ใช คือ เปลือกใหสีน้ําตาล
5.3.5.ตนสนทะเล
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Casuarin equisetifolia J.R.& G.Frost.
วงศ Casuarinaceae
สวนที่ใช คือ เปลือกใหสีน้ําตาลแกมแดง
5.3.6.ตนแสมดํา
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร -
วงศ -
สวนที่ใช คือ เปลือกใหสีน้ําตาลแกมแดง
5.3.7.ตนฝางแดง
ชื่อสามัญ Sappan
ชื่อวิทยาศาสตร Caesalpinia sappen Linn.
วงศ Caesalpiniaceae

13. พืชสมุนไพรใหสี 127
ฝางเปนที่มีถิ่นกําเนิดในประเทศอินเดีย เปนไมยืนตนขนาดกลาง สูง 5-8
เมตร ตามลําตน กิ่งมีหนามแข็งโคง ใบประกอบแบบขนนก ดอกออกเปนชอ กลีบดอก 5 กลีบ สี
เหลือง ฝกมีลักษณะแบนรูปสีเหลี่ยมผืนผาโดยมีสวนปลายบนยื่นยาวเรียงออกไป แกนหรือเนื้อ
ไมมีสารสีแดงชื่อ sappan red ใหสีแดงใชแตงสีอาหารและน้ํายาอุทัย นอกจากนั้นแลวฝางยังมี
tannin สูง ฝางนิยมใชเปนยาฝาดสมาน สรรพคุณบํารุงโลหิต รักษาอาการทองรวง ฝางฝนกับน้ํา
เปนยาทาภายนอก
สวนที่ใชยอมผา คือ เปลือกใหสีอิฐ
5.3.8. ตนนนทรี
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Peltophorum pterocarpum
วงศ Leguminosae
สวนที่ใช คือ เปลือกใหสีน้ําตาลอมเหลือง
5.3.9. ตนมะหาด
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Artocarpus lakppcha Roxb.
วงศ Moraceae
สวนที่ใช คือ เปลือกใหสีน้ําตาลอมเหลือง(ไพฑูรย เจนเจริญพันธ, 2545)
5.3.10. ตนขนุน
ชื่อสามัญ Jack fruit
ชื่อวิทยาศาสตร Artocarpus heterophyllus Lamk.
วงศ Moraceae
พืชยืนตน สูงประมาณ 5 เมตร ตนมียางสีขาว ใบเดี่ยวรวงหลุดงาย ดอก
ออกเปนชอ ดอกตัวผูตัวเมียแยกชอ ชอดอกตัวเมียออกตามตน และกิ่งกานใหญ ผลเปนผลรวม
เนื้อหุมเมล็ดสีเหลืองรสชาติหอมหวานอรอย ใชรับประทานเปนผลไม เมล็ดตมสุกใช
รับประทานเปนของวาง ชวยบํารุงรางกาย ขับน้ํานมในสตรีหลังคลอด ใบออนกินเปนผัก ยางใช
รักษาอาการอักเสบ รากบํารุงเลือดรักษา กามโรค
สวนที่ใชยอมผา คือ แกนและรากใหสีน้ําตาลแกมเหลือง

14. 128 พืชเครื่องเทศและสมุนไพร
5.3.11. ตนคูน
ชื่อสามัญ golden shower
ชื่อวิทยาศาสตร Cassia fistula Linn.
วงศ Caesalpiniaceae
ไมยืนตน สูงประมาณ 15 เมตร นิยมปลูกตามริมทาง ปลูกประดับตาม
บาน เปลือกลําตนมีสีเทา ผิวเรียบ ใบเปนใบประกอบ ดอกออกเปนชอหอยลงมาตามงามใบ แต
ละดอกมี 5 กลีบสีเหลืองสด ผลเปนฝกยาว เมื่อฝกแกจะเปนสีดํา เปลือกนอกแข็ง ภายในมีแผน
กั้นเปนหองตามขวาง รากเปนยาถาย แกนใชเปนยาขับพยาธิ เปลือกตนแกทองรวง ใบเปนยาถาย
ตําพอกรักษาแกกลากเกลื้อนทาถูแกปวดขอ ดอกเปนยาถาย ฝกใชขับพยาธิ เมล็ดเปนยาระบาย
ทําใหอาเจียน
สวนที่ใชยอมผา คือ แกนใหสีน้ําตาลแกมเหลือง
ภาพที่ 5.6 ตนคูนไมมงคลที่มีความสวยงามและสารพัดประโยชน
5.3.12. ตนติ้วขน
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Cratoxylum formosum Dyer.
วงศ Guttiferae
ไมยืนตนสูง 8-15 เมตร มีน้ํายางเหลือง ใบเดี่ยว เรียงตรงกันขาม รูปวงรี
แกมไข ผิวใบมีขนละเอียดทั้งสองดาน ดอกชอ ออกเปนกระจุกตามกิ่งเหนือรอยแผลใบ กลีบ

15. พืชสมุนไพรใหสี 129
ดอกสีชมพูออน ผลแหงแตกได รูปไขแกมกระสวย รากตมผสมกับหัวแหวหมูและราก
ปลาไหลเผือกตมดื่มวันละ 3 เวลา แกอาการปสสาวะขัด
สวนที่ใชยอมผา คือ เปลือกใหสีน้ําตาลคล้ํา
5.3.13. ตนอาราง
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Peltophorum dasyrachis Kurz.
วงศ Leguminosae
ไมยืนตนสูงใหญถึง 30 เมตร กิ่งออนมีขนละเอียดสีน้ําตาล ใบประกอบ
แบบขนนก ดอกออกเปนชอออกตามซอกใบ หอยลงมา กลีบดอกสีเหลือง ผลเปนฝกแบน สี
น้ําตาลแดง เมล็ดเรียงตามขวาง เปลือกตนรักษาโรคเกี่ยวกับเสมหะและโลหิต แกทองรวง ขับลม
สวนที่ใชยอมผา คือ เปลือกและผลใหสีน้ําตาล
5.3.14. ตนตะโก
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Diosporos rhodocalyx Kurz.
วงศ Ebenaceae
ไมยืนตนสูงไดถึง 15 เมตร ใบเดี่ยวรูปไข เรียงสลับ ดอกแยกเพศ ดอกตัว
ผูเปนชอ ดอกตัวเมียเปนดอกเดี่ยว ผลมีขนละเอียด เปลือกและแกนบํารุงธาตุ รักษาโรคกามตาย
ดาน เปนยาอายุวัฒนะ ใชอมรักษาเหงือกบวมและรํามะนาด แกปวดฟน
สวนที่ใชยอมผา คือ เปลือกและผลใหสีน้ําตาล
5.3.15. ตนทองหลางใบมน
ชื่อสามัญ Indian coral
ชื่อวิทยาศาสตร Erythrina indica Lamk.
วงศ Papilionaceae
ไมยืนตนสูง 10-20 เมตร ลําตนมีหนามสั้น ๆ ใบมีใบยอย 3 ใบ ดอกชอ
ออกเปนกระจุก กลีบดอกแบบดอกถั่วมีสีแดงหรือสีสม ผลเปนฝกยาว รูปทรงกระบอกสีน้ําตาล
โคงเล็กนอยมีเมล็ดจํานวนมาก เปลือกตนหอดวยใบพลับพลึงใชประคบแกบวม
สวนที่ใชยอมผา คือ แกนใหสีน้ําตาล
5.3.16. ตนทองหลางน้ํา
ชื่อสามัญ -

16. 130 พืชเครื่องเทศและสมุนไพร
ชื่อวิทยาศาสตร Erythrina orientalis
วงศ Papilionaceae
ไมเนื้อออนยืนตน ปลูกเปนรั้ว ใบและยอดออนกินเปนผักแนมกับเมี่ยง
คํา หรือปลาแนม ใบมีโปรตีนสูง
สวนที่ใชยอมผา คือ แกนใหสีน้ําตาล
5.4.พืชสมุนไพรใหสีน้ําเงิน
5.4.1. ตนคราม
ชื่อสามัญ Indigo
ชื่อวิทยาศาสตร Baphicacanthus cusia.
วงศ Acanthaceae
ไมพุม สูงไดถึง 1 เมตร ลําตนและเหงารูปทรงกระบอก บริเวณขอโปง
พอง ใบเดี่ยว ขอบใบหยักเปนฟนเลื่อย ดอกเปนชอออกที่ซอกใบกลีบดอกสีมวงเชื่อมกันเปน
หลอดโคงงอเล็กนอย ผลแหงแตกได ใบตมดื่มแกไข ปวดศีรษะเนื่องจากหวัด เจ็บคอ หลอดลม
อักเสบ แพทยจีนทดลองใหคนไขโรคเอดสที่เปนงูสวัด ดื่มน้ําตมใบแหงผสมกับพืชสมุนไพรอีก
3 ชนิดคือ Coptis chinensis, Arnebia euchroma และ Paeonia moutan พบวาแผลหายเร็วภายใน
สองสัปดาห (วงศสถิตย ฉั่วกุล, พรอมจิต ศรลัมภ, วิชิต เปานิล และรุงระวี เต็มศิริฤกษกุล, 2539)
สวนที่ใชยอมผา คือ ตนและใบใหสีน้ําเงิน โดยมีวิธีการใช ดังนี้
วิธีที่ 1 นําตนครามสดสับเปนชิ้นเล็ก ๆ นํามาหมักไว 1-2 วัน จะไดสารสี
น้ําเงินที่กนภาชนะ เทใสถุงหนา ๆ ทับใหน้ําแหง จะไดผงสีน้ําเงิน ซึ่งเมื่อนํามายอมผาแลว ผาที่
ไดเรียกวาผาหมอฮอม
วิธีที่ 2 ตัดตนครามมามวนและมัดเปนฟอน ๆ ไปแชน้ําไวในภาชนะที่
เตรียมไวประมาณ 2-3 วัน จนใบครามเปอย จึงแกมัดครามออกเพื่อใหใบครามหลุดออกจากลํา
ตน นําลําตนทิ้งไป เอาปูนขาวนอัตราสวนที่เหมาะสมกับน้ําที่แชครามผสมลงไปแทนตนคราม
จากนั้นนําเอาขี้เถาซึ่งไดจากเหงากลวยเผาจนดํา ผสมลงไป ทิ้งไวประมาณ 2-3 วันจนกวาน้ําที่
กวนใส รินน้ําที่ใสออกทิ้ง จะไดน้ําสีครามตามตองการอาจใชผาขาวบางกรองเพื่อจะไดน้ําคราม
ที่ละเอียด นําฝายที่จะยอมลงขยําในหมอครามพยายามอยาใหดายพันกัน ใหน้ําสีเขาเนื้อดายฝาย
อยางทั่วถึง จนกระทั่งไดสีเขมตามตองการ จึงยกฝายขึ้นจากหมอ บิดใหหมาดลางน้ําสะอาด
นําไปขึ้นราวตากใหแหง

17. พืชสมุนไพรใหสี 131
ภาพที่ 5.7 ตนครามหรือตนฮอมพืชสมุนไพรใหสีน้ําเงิน
ที่มา (วงศสถิตย ฉั่วกุล, พรอมจิต ศรลัมภ, วิชิต เปานิล และรุงระวี เต็มศิริฤกษกุล, 2539,
หนา 43)
5.4.2. ตนพิลังกาสา
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Ardisia polycephala Wall.ex A.DC.
วงศ Myrsinaceae
ไมยืนตนขนาดเล็กสูงประมาณ 2-3 เมตร ลําตนแตกกิ่งกานออกโดยรอบ
ใบเดี่ยวออกเปนคู ขอบใบเรียบใบหนา เปนมันสีเขียว ดอกออกเปนชอตรงปลายยอด สีเหลือง
ออน ผลเปนเม็ดเมื่อยัง ออนสีแดง คอยเปลี่ยนเปนสีมวงดําเมื่อแกจัด ใบรักษาตับพิการ ผลใช
รักษาไขจากอาการทองเสีย
สวนที่ใชยอมผา คือ รากใหสีน้ําเงิน
5.4.3. ตนลําดวน
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Melodorumfruticosum Lour.
วงศ Annonaceae
ลําดวนเปนไมพุมสูงประมาณ 3-8 เมตร ขึ้นตามปาเบญจพรรณ นิยม
ปลูกตามวัด ตามสวนสาธารณะและตามบาน ใบเดี่ยว ดอกเรียงสลับตามลําตน ขอบใบเปนคลื่น
เล็กนอย ผิวใบเรียบมัน ดอกสีเหลืองออน มี 6 กลีบ ชั้นละ 3 กลีบ ผลสีเขียวออน เกสรเปนยาชู
กําลัง บํารุงหัวใจ แกลม

18. 132 พืชเครื่องเทศและสมุนไพร
สวนที่ใชยอมผา คือ แกนใหสีน้ําเงิน
5.4.4. ตนเถาคัน
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Pathenocissus vitacea Aitch.
วงศ Vitidaceae
ไมเถาเลื้อยพันตนไมอื่น ใบเปนใบยอย 3 ใบ ขอบใบหยักเปนฟนเลื่อย
ผลดิบสีเขียว จะเปลี่ยนเปนสีดําเมื่อสุก น้ําในผลเมื่อสัมผัสผิวทําใหคัน เถาใชรักษาโรคกษัย ใบ
อังไฟใชพอกฝหนอง
สวนที่ใชยอมผา คือ เถาและใบใหสีน้ําเงิน
5.5.พืชสมุนไพรใหสีเขียว ไดแก
5.5.1. ตนเลี่ยน
ชื่อสามัญ Bastard cedar, Persian lilac
ชื่อวิทยาศาสตร Melia azedarach Linn.
วงศ Meliaceae
เลี่ยนเปนไมพุมถึงไมยืนตนขนาดใหญพบทั่ว ๆ ไปในทวีปเอเชียเขต
รอน ทุกสวนของตนมีรสขมใบเปนใบประกอบแบบขนนกหลายชั้น ดอกมีสีมวงออน (Lilac)
กลิ่นหอม เปนชอ ผลคอนขางกลม ในหนึ่งผลประกอบดวยเมล็ดหลายเมล็ด ผลเมื่อออนมีสีเขียว
มีรสขม เมื่อสุกมีสีเหลืองและมีรสหวาน เมื่อแหงมีสีมวงดํา
สวนที่ใช คือ ใบใหสีเขียว
5.5.2. ตนสมอพิเภก
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Terminalia bellerica Linn.
วงศ Combretceae
สวนที่ใช คือ เปลือกและผลใหสีเขียวขี้มา เอาเปลือกสมอมาตมเคี่ยวให
แหงพอสมควร รินเอาแตน้ําใสหมอดิน เอาดายฝายที่ผานการยอมครามมาครั้งหนึ่งแลว ลงยอม
น้ําสีที่ยังรอนอยู ตมตออีกประมาณ 1 ชั่วโมง หมั่นกลับดายไปมา เพื่อใหดูดซึมอยางสม่ําเสมอ
พอไดสีตามที่ตองการ ยกดายขึ้นกระตุก ตากใหแหง จะไดสีเขียว

19. พืชสมุนไพรใหสี 133
5.5.3. ตนหูกวาง
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Terminalia catappa Linn.
วงศ Combretaceae
สวนที่ใช คือ แกนและใบใหสีเขียวขี้มา เอาใบหูกวางตมคั้นน้ํากรองตม
ใหเดือด เอาผาลงยอมหมั่นยกดายกลับไปมา เพื่อใหสีติดไดทั่วถึง พอไดสีเขมตามตองการจึงยก
บิดพอหมาด ซักน้ําผึ่งใหแหง
5.5.4. ตนตะขบ
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Flacoutia indica Merr.
วงศ Flacourtiaceae
สวนที่ใช คือ ใบใหสีเขียว
5.6.พืชสมุนไพรใหสีกากี ไดแก
5.6.1. ตนเพกา(ลิ้นฟา)
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Oroxylumindicum Linn.
วงศ Bignoniaceae
สวนที่ใช คือ เปลือกใหสีกากี เอาเปลือกเพกามาหั่นหรือสับเปนชิ้นเล็ก
นําไปตมนาน 20 นาที ชอนเอาเปลือกออก ตมเถาถั่วแปบเอาแตน้ําใสใสลงไป กรองใหเหลือแต
น้ําสีที่จะยอม นําเอาน้ํายอมตั้งไฟพออุน นําผาฝายชุบน้ําบิดพอหมาด จุมลงในอางยอม ตมตอไป
นาน 20 นาที จนไดสีตามตองการ ยกดายฝายออก ซักน้ําสะอาดใสรางกระตุกตากจนแหง จะได
กากีตามตองการ
5.7.พืชสมุนไพรใหสีดํา
5.7.1. ตนมะกอกเลื่อม(ตนมะเกิ้ม)
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Carnarium subulatum Linn.
วงศ Burseraceae
สวนที่ใช คือ ผลใหสีดํา

20. 134 พืชเครื่องเทศและสมุนไพร
5.7.2. ตนสมอไทย
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Terminalia chebula Linn.
วงศ Comrbetaceae
สมอไทยเปนไมยืนตน ดอกมีสีเหลืองและมีกลิ่นหอม ผลรูปไขสีเหลือง
เมล็ดเดี่ยวและแข็ง ผลสุกสีน้ําตาลมีรอยยนตามยาว ไมมีกลิ่นรสฝาด เมื่อชิมจะขมเล็กนอยใน
ตอนแรก และหวานในตอนหลัง
สวนที่ใช คือ เปลือก และใบใหสีดํา เอาเปลือกสมอมาตมเคี่ยวใหแหงจน
งวด พอสมควร รินเอาแตน้ําใสหมอดิน เอาดายฝายที่เตรียมไวลงยอมขณะที่สียังรอนอยู จะไดสี
ดําแกมเขียวเขม ถาตองการไดสีเขียวใชดายฝายที่ผานการยอมสีครามมายอม จะไดสีเขียวตาม
ตองการ
5.7.3. ตนรกฟา
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Terminalia alata Heyne ex Roxb.
วงศ Combretacea
ไมยืนตนสูง20-30 เมตร ผลัดใบ ใบเดี่ยวรูปไขขอบขนาน เนื้อใบหนา
คลายแผนหนัง กิ่งออนมีขนนุม ดอกชอ ออกที่ซอกใบปลายกิ่ง ผลแหงแข็งมีปก 5 ปก มีเมล็ด
เดียว ลําตนตมน้ําดื่มแกกษัยเสน มีการทดลองสกัดสารจากใบและลําตนแหงโดยใชเมทานอล ที่
ความเขมขน 200 ไมโครกรัมตอมิลลิลิตร สามารถยับยั้งการทํางานของเอนไซมของเชื้อ HIV-1
reverse transcriptase นอกจากนั้นยังพบวา สารสกัดแอลกอฮอล 50 % จากเปลือกตนแหง มีฤทธิ์
ลดความดันโลหิตสุนัข แตพบวามีความเปนพิษ ซึ่งควรทําการวิจัยตอไป(นพมาศ สุนทรเจริญ
นนท, ธนุชา บุญจรัส, รุงระวี เต็มศิริฤกษกุล, วิชิต เปานิล และอาทร ริ้วไพบูลย(บก.), 2543)
สวนที่ใช คือ เปลือกใหสีดํา โดยการแชเปลือกตนรกฟาในปริมาณ
พอสมควรไวนาน 3 วัน แลวตั้งไฟตมใหเดือด จนเห็นวาสีออกหมดดีแลว จึงเทน้ํายอมใสลงใน
อางยอมหมักแชไว 1 คืนนําเอาเปลือกไมผึ่งแดดจนแหง เก็บไวใชตอไป สีเปลือกไมนี้ถาถูกตม
จะกลายเปนสีดําได
5.7.4. ตนตับเตา(มะเมียง)
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Diosporos ehretioides Wall ex G Don.

21. พืชสมุนไพรใหสี 135
วงศ Ebenaceae
สวนที่ใช คือ ผลใหสีดํา
5.7.5. ตนมะเกลือ
ชื่อสามัญ Ebony tree
ชื่อวิทยาศาสตร Diosporos mollis Griff.
วงศ Ebenaceae
มะเกลือเปนไมยืนตน ขนาดกลางถึงใหญ มีขนนุมที่ใบและยอดออน
รูปรางใบคลายรูปไข ดานบนใบเรียบ ดานใตใบสีเขียวซีด ดอกมีขนาดเล็ก ออกเปนชอ สีเหลือง
ออนมีขน ชอดอกมีตั้งแต 3 ดอกขึ้นไป ผลกลมเขียวคล้ํา มีเมล็ด 2-3 เมล็ด ทุกสวนของมะเกลือ
เมื่อแหงจะเปลี่ยนเปนสีดําเนื้อไมใชทําเครื่องเรือน ผลสีเขียวกินเพื่อฆาพยาธิ
สวนที่ใช คือ ผลใหสีดํา นําผลมะเกลือที่แกจัดมาตํา เทลงในภาชนะที่จะ
ใชยอมตมกับน้ําใหเดือด นําผายอมชุบน้ําบิดใหแหงใสลงไปตมนาน 10-20 นาที นําผาขึ้นผึ่งให
แหงบางคนนิยมใชตนกระเม็งตํารวมกับผลมะเกลือใชยอมผาจะทําใหผาที่ยอมได มีคุณภาพดี
ยิ่งขึ้น
5.7.6. ตนคนทา
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Harrisonia .perforata Merr.
วงศ Simaroubaceae
ไมพุมสูงประมาณ 3-6 เมตร ลําตนมีสีเทา มีหนามตามกิ่ง ใบยอยรูปไข
มีครีบบริเวณกานใบ ใบสีแดงออน และใบมีรสขม ดอกสีขาว ผลกลมชุมน้ํา เปลือกรากรักษาไข
แกรอนในกระหายน้ํา โรคลําไส แกบิด แกทองเสีย
สวนที่ใช คือ ผลใหสีดํา
5.7.7. ตนมะยมปา
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Ailanthus triphysa Alston.
วงศ -
สวนที่ใช คือ เปลือกใหสีดํา

22. 136 พืชเครื่องเทศและสมุนไพร
5.7.8. ตนมะขามเทศ
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Pithecellobium dul Benth.
วงศ -
สวนที่ใช คือ เปลือกใหน้ําฝาดดําใชยอมผา แห อวน
6. ขั้นตอนการยอมสี
6.1.จัดหาหรือเตรียมพืชสมุนไพรใหสีตามสีที่ตองการ ดวยภูมิปญญาชาวบานใน
การเก็บสวนของพืชสมุนไพร ถาเปนแกนก็จะตัดกิ่งที่มีขนาดพอเหมาะ ถาเปนเปลือกไม จะถาก
เอาสวนเปลือกมาพอประมาณ โดยรูวาจะถากอยางไรไมใหตนไมตาย และจะมีการเอาดินเหนียว
ปะบริเวณรอบถาก ชวยใหตนไมจะซอมแซมตนเองได(สุนทรี เซงกิ่ง, 2533)
6.2.ตัด หั่น สับใหเปนชิ้นเล็ก ๆ ตมเคี่ยวใหไดสี กรองแยกเอากากออก
6.3.นําผาลงยอมในน้ําสี หากตองการใหสีเขม ใหยอมหลายครั้ง อาจแชเสนดายใน
น้ําสีคางคืน เพื่อใหสีซึมเขาเสนใยดายใหทั่วถึง
6.4.ผึ่งใหแหง
ภาพที่ 5.8 การยอมผาโดยใชสีธรรมชาติ
ที่มา (สุนทรี เซงกิ่ง, 2533, หนา 120).

23. พืชสมุนไพรใหสี 137
พืชสมุนไพรใหสีผสมอาหาร
คนไทยรูจักวิธีปรุงแตงอาหารใหมีสีสันนารับประทานมาเนิ่นนาน กอนที่จะมีการผลิตสี
สังเคราะหดวยกรรมวิธีทางวิทยาศาสตร ที่ใชกันอยางแพรหลาย ดังในปจจุบัน อาหารที่เรานิยม
แตงสีใหสวยงาม สวนใหญเปนของวางหรือของหวาน แมแตอาหารคาวของเราก็มีสีชวน
รับประทานดวยสีจากพืชเชนเดียวกัน เชน แกงเผ็ดมีสีแดงจากสีจากพริกแหง แกงเขียวหวานที่มี
สีเหลืองปนเขียว เพราะสีจากพริกชี้ฟารวมกับสีเขียวจากใบพริกหรือใบผักชีที่เราโขลกรวมไป
ในเครื่อง น้ําพริกแกง หรือแมแตน้ําพริก (ที่ใชรับประทานกับขนมจีน มีน้ํามันสีแดงลอยหนา
แลดูชวนใหรับประทานก็เพราะการผัดพริกแหงปน ในน้ํามัน ใหสีแดงของพริกละลายอยูใน
น้ํามัน แลวจึงใชแตงหนาน้ําพริกใหแลดูนารับประทานยิ่งขึ้น(กรมสงเสริมการเกษตร, 2545)
หลักฐานที่บงวาคนไทยรูจักใชสีเพิ่มความสวยงามใหแกอาหาร นั่นก็คือ พระราชนิพนธ
ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย เรื่อง กาพยเหเรือชมเครื่องหวาน ซึ่งเปนราชนิพนธ
ที่มีอายุเกือบ 200 ปแลว ดังมีตอนหนึ่ง ดังนี้
สังขยาหนาตั้งไข เขาเหนียวใสสีโสกแสดง
เปนนัยไมเคลือบแคลง แจงวาเจาเศราโศรกเหลือ
ชอมวงเหมาะมีรส หอมปรากฏกลโกสุม
คิดสีสไบคลุม หุมหมมวงดวงพุดตาน
จากการสํารวจอาหารที่วางจําหนายในทองตลาดพบวา รอยละ 40 เปนสีที่ไดรับอนุญาต
จากกระทรวงสาธารณสุข รอยละ 28 เปนสียอมผา รอยละ 18ไมรูวาเปนสีอะไร และรอยละ 14
เปนสีที่ไดจากธรรมชาติ (ศิริ ผาสุก, 2535)
สีตาง ๆ ที่ใชแตงสีอาหารในสมัยกอนนั้น ใชสีที่ไดจากธรรมชาติ เชน สีจากพืช และ
สัตวบางชนิด และสีจากพืชสมุนไพรที่นิยมใชกัน มีดังนี้คือ
1. พืชสมุนไพรใหสีเหลือง ไดแก
1.1 ขมิ้นชัน
ชื่อสามัญ Curcuma,Turmeric
ชื่อวิทยาศาสตร Curcuma longa Linn
วงศ Zingiberaceae
สวนที่ใช เหงา นํามาลางดินใหสะอาด ปอกเปลือกแลวโขลกละเอียด เติมน้ําแต
นอย เทใสผาขาวบางคั้นเอาแตน้ําไดสีเหลืองเขม ขมิ้นหลังจากบีบเอาน้ําขมิ้นออกแลว สวนกาก

24. 138 พืชเครื่องเทศและสมุนไพร
ที่เหลือสามารถนําไปอบใหแหงและบดใหละเอียดจะไดผงขมิ้น ผงขมิ้นที่ไดนําไปรอนผาน
ตะแกรง ละเอียดอีกครั้งหนึ่ง สวนที่เปนผงละเอียดใชเปนสีอาหารได สวนที่หยาบสามารถสกัด
สีของขมิ้นออกได โดยใชน้ํามันพืช หรือแอลกอฮอล ซึ่งจะสามารถเก็บไวใชไดเปนระยะ
เวลานาน นิยมใชกับ ขาวเหนียวมูน หนากุง ขาวพอง วุน อาหารคาว ขาวหมาก แกงกะหรี่ แกง
เหลือง แกงพุงปลา และอื่น ๆ โดยเฉพาะอาหารของภาคใตแทบทุกชนิด ใชขมิ้นแตงสีและกลิ่น
1.2 ขมิ้นออย
ชื่อสามัญ Turmeric
ชื่อวิทยาศาสตร Curcuma zedoaria Rosc.
วงศ Zingiberaceae
พืชลมลุกมีลักษณะใกลเคียงกับขมิ้นชัน มีเหงาใตดิน ใชเปนเครื่องเทศ ใชปรุง
แตงกลิ่นรสของอาหาร
สวนที่ใชแตงสีอาหาร เหงาใหสีเหลืองดอกบวบ ในตางประเทศนิยมใชใชขมิ้น
แตงสีเนยสด เนยแข็ง ผักดอง ขาวเหนียวหนากุง ขนมเบื้องญวน และอื่น ๆ
1.3 ลูกพุด
ชื่อสามัญ Gardenia, cape jasmine
ชื่อวิทยาศาสตร Gardenia jasminoides
วงศ Rubiaceae
ไมพุมเตี้ย ใบเดี่ยว ปลายใบแหลม ดอกเดี่ยวออกตามงาม กลีบดอกซอนหลาย
ชั้น มีกลิ่นหอมออน ดอกใชผสมน้ํามันเปนยารักษาโรคผิวหนัง รากแกไข เปลือกแกปวดทอง
ผลใชขับพยาธิ
สวนที่ใช คือ ผลแกหรือแหงแชน้ํารอน ใชกับ เตาหูเหลือง เพราะถิ่นเดิมอยูใน
ประเทศจีน เนื่องจากปจจุบันหายากจึงไมคอยมีใช อาจซื้อไดจากรานขายยาแผนโบราณ
1.4 หญาฝรั่น
ชื่อสามัญ Saffron
ชื่อวิทยาศาสตร Crocus sativus Linn.
วงศ Iridaceae
พืชที่มีลําตนใตดินที่เรียกวา corm เปนพืชอายุหลายป ดอกโผลขึ้นมาจากดิน
การเก็บเกี่ยวดอก เมื่อดอกเริ่มบาน เกสรตัวเมียมีสีแดงเขมใหแยกเกสรตัวเมียออกดวยมือ นํามา

25. พืชสมุนไพรใหสี 139
ทําใหแหงโดยการยางบนเตาถาน สารสีที่มีไดแก picrocrocin มีกลิ่นหอมและขม เมื่อสลายตัวให
สาร safranal
สวนที่ใช คือ เกสรตัวเมียของหญาฝรั่น ตากแหงเก็บไวใหทั้งสีและกลิ่นหอม
แตราคาสูงมาก เพราะตองสั่งนําเขามาจากตางประเทศ (อาจใชกลีบดอกคําฝอยแทน) วิธีทําใช
เกสรตัวเมียของหญาฝรั่นชงดวยน้ํารอนแลวกรองเอาแตน้ํา หรือบดละเอียดผสมลงในอาหารนั้น
หรือใสทั้งเปนเสนก็ได นิยมใชกับขาวปรุงรสตํารับตางประเทศ เชน ขาวหมาก ขาวบุหรี่ ขาว
สเปน ขาวพิลาฟ
ภาพที่ 5.9 หญาฝรั่นที่ใหสีเหลืองผสมอาหาร
1.5 ดอกคําฝอย
ชื่อสามัญ Safflower
ชื่อวิทยาศาสตร : Carthomas tinctorius Linn.
วงศ Compositae
สวนที่ใช คือ กลีบดอกตากแดดใหแหงเก็บไวใชไดนานใหสีเหลืองออน วิธีใช
ใสน้ําพอทวมกลีบดอก นําขึ้นตมใหเดือดประมาณ 5 นาที แลวกรองเอากากทิ้ง นิยมใชแทน
หญาฝรั่น และใสขนมตาง ๆ ที่ตองการสีเหลือง
1.6 เมล็ดคําแสด
ชื่อสามัญ Annatto
ชื่อวิทยาศาสตร Bixa orellana Linn.
วงศ Bixaceae

26. 140 พืชเครื่องเทศและสมุนไพร
คําแสดเรียกอีกชื่อหนึ่งวาคําเงาะคําแสด หรือ คําไท เปนไมพื้นเมืองอเมริกา
กลางบราซิล กัวเตมาลา และเม็กซิโก ในประเทศไทยปลูกประดับทั่วไป คําแสดเปนไมพุม ใบ
คลายใบโพธิ์ ผลคลายเงาะเมื่อผลแกจะแตกออกมีเมล็ดสีแดงอยูภายใน เมล็ดมีสาร Bixin
สวนที่ใช คือ เมล็ดแหง วิธีการสกัดสีทําได 2 วิธี ดังนี้
1.6.1 นําเมล็ดมาบุบมาในแชน้ํารอน แลวกรองเอาแตน้ํา สีเหลืองแสด ปลอย
ใหสีเคลือบเมล็ดหลุดออกมา เห็นเปนตะกอนละเอียด แยกเมล็ดออก ทิ้งใหน้ําสกัดสีเกิดการบูด
เนา อีก1 สัปดาห สีที่ไดเรียกวา annatto จะจมลงกนถัง กรองสีทําใหเปนแผนทิ้งใหแหง สี
annatto ใชแตงสีเนย เนยแข็ง มาการีน แตงสีไขแดง นอกจากนั้นแลวยังใชแตงสียาขัดพื้น ยาขัด
รองเทา ครีมใสผม และยอมผา แตสีไมคงทนซีดงาย
1.6.2 เมล็ดคําแสดไปสกัดดวยน้ํามันพืช โดยใชอุณหภูมิไมเกิน 130 องศา
เซลเซียส หลังจากนั้นกรอง นําสวนที่ละลายออกมา ไดจะใหสีเหลือง-แดง ใชในอาหารประเภท
ที่มีไขมันเปนสวนประกอบ การสกัดสีโดยใชสารละลายโซเดียมไฮดรอกไซด หรือโปรแตส
เซียมไฮดรอกไซด ที่อุณหภูมิ 70 องศาเซลเซียส กรองสารละลายที่ได นําไปใชเปนสีผสมอาหาร
และสามารถเก็บไวใชได นิยมใชกับขนมตาง ๆ ที่ตองการสีเหลือง ในตางประเทศใชแตงสีเนย
แข็ง
1.6.3 นําเมล็ดมาตมกับโซเดียมคารบอเนต กรองและทําใหเปนกรด แลวตมกับ
โซเดียมคลอไรด สีจะตกตะกอน กรองและทําใหสีแหง
1.7 ดอกกรรณิการ
ชื่อสามัญ Night jasmine
ชื่อวิทยาศาสตร Nyclanthes abor-tristis Linn.
วงศ Verbenacee
ไมพุมขนาดเล็กนิยมปลูกเปนไมประดับ ใบเดี่ยว มีผิวใบหยาบสากมือ ดอก
ออกเปนชอ โคนดอกสีสมแดง กลีบดอกสีขาว 5-7 กลีบ รูปกงจักร ดอกมีกลิ่นหอม
สวนที่ใช คือ กานดอก นํามาผสมน้ําขยี้แลวกรองไดน้ําสีเหลืองสม ใชผสม
อาหารได หรือใชเปนสียอมผาได(ทัศนีย โรจนไพบูลย, จุฑามาศ เอกะวิภาต และวารุณี วารัญญา
นนท, 2545, สิงหาคม 5).
1.8 ตาล
ชื่อสามัญ Sugar Palm
ชื่อวิทยาศาสตร Borassus flabellifera Linn.

27. พืชสมุนไพรใหสี 141
วงศ Palmaceae
ไมยืนตน สูงประมาณ 20 เมตร แตกใบบริเวณปลายยอด ใบแผกลมรูปพัด มี
กานแบนเมื่อหลุดรวงจะมีรอยตามลําตน ผลอยูรวมกันเปนทะลาย ลักษณะกลมเปลือกสีน้ําตาล
ดํา ชอดอกตัวผูใหน้ําตาลและใชเปนยาขับปสสาวะ
สวนที่ใช คือ ลูกตาลสุกจะใหทั้งสีและกลิ่นหอมเฉพาะตัว โดยเลือกลูกตาลสุก
อยาใหงอก ลอกเปลือกแข็งออกใหหมด ใสลงในชามเติมน้ําพอทวม ใชมือนวดเอาเนื้อที่แทรก
อยูตามเสนใยออกจนหมด เติมน้ําอีกเทาตัวคนใหเขากันแลวเทใสถุงผา ผูกปากใหแนนทับน้ําให
แหง ใชผสมแปงทําขนมตาล(วนิดา สุบรรณเสณี, สมควร ศวิตชาติ และประเชิญ สรอยทองคํา,
2531)
ภาพที่ 5.10 ลูกตาลสุกที่นํามาวางขายในตลาดสด
1.9 แครอท
ชื่อสามัญ carrot, bee’ s nest plant, bird’s nest root, Queen Anne’s lace
ชื่อวิทยาศาสตร Daucus carota Linn.
วงศ Umbelliferae
แครอทพืชพื้นเมืองยุโรป เอเชียและแอฟริกาเหนือ เปนพืชลมลุก อายุ 1-2 ป
ปลูกเพื่อเปนอาหาร ใบเปนฝอย รากสะสมอาหารมีสีสม เมล็ดใชแตงกลิ่นอาหารเครื่องดื่มและ

28. 142 พืชเครื่องเทศและสมุนไพร
ไมมีแอลกอฮอล อาหารแชแข็ง รากเมื่อสกัดดวยตัวทําละลายใชเปนยา เพราะมี เบตาแคโรทีน
ใชทาผิวใชทาปองกันแสงแดด
สวนที่ใชเปนสีผสมอาหาร คือ รากมีสีเหลืองอมสม ใชผสมในอาหาร เชน
ผสมในถั่วกวนใชทําขนมลูกชุบ น้ําแครอท น้ําผลไมรวม
นอกจากพืชสมุนไพรที่กลาวถึงแลว ยังมีพืชอื่น ๆ ที่ใหสีเหลืองอีกหลายชนิดที่
ใชเพิ่มสีสันแกอาหารได เชน ดอกดาวเรืองก็ใหสีเหลือง แตตองใชวิธีสกัดสีพิเศษไมคอยสะดวก
ที่ทําใชเอง พริกเหลือง ก็ชวยเพิ่มสีสันไดดวย การโขลกละเอียด แลวผสม เปนน้ําจิ้มสีเหลือง น้ํา
สมเขียวหวานคั้นสด ๆ ใสลงในขนมเค็กใหรสสมและสีสม และแตงสีขนมปง สีจะเหลืองสวย
และมีกลิ่นหอมชวนรับประทานยิ่งขึ้น
1.10 ฟกทอง
ชื่อสามัญ Pumpkin
ชื่อวิทยาศาสตร Cucurbita maxima Duchesne
วงศ Cucurbitaceae
ไมเถาเลื้อยทอดไปตามฟน ใบเดี่ยวเรียงสลับ ขอบใบหยักเวาเปนแฉกตื้น ๆ มี
ขนทั้งสองดาน ลําตนแข็งกลมหรือเปนเหลี่ยมมน ดอกเดี่ยวออกตามงามใบดอกเพศผูและดอก
ตัวเมียอยูบนตนเดียวกัน ผลมีกานเปน 5 เหลี่ยม ลักษณะกลมแปน มีพูเล็ก ๆ รอบผล สีเขียวอม
น้ําเงินหรือเทา มีรอยดางแตม เปนจุดเนื้อผลมีสีเหลือง ตรงกลางผลมีเมล็ดจํานวนมาก ดอกและ
ยอดออนรับประทานเปนผัก ผลใชประกอบอาหารคาวหวาน
สวนที่ใชเปนสีผสมอาหาร คือ เนื้อใชเปนอาหารใชแตงสี เชนขนมฟกทองหรือ
ทําขนมบัวลอยฟกทอง
2. พืชสมุนไพรใหสีเขียว ไดแก
2.1 ใบเตยหอม
ชื่อสามัญ
ชื่อวิทยาศาสตร Pandanus odorus Ridl.
วงศ Pandanaceae
สวนที่ใช คือ ใบ สีเขียวและกลิ่นหอม ควรเลือกใชใบคอนขางแก โดยนําใบหั่น
ขวางใบใหฝอยแลวโขลกโม หรือปน (ในเครื่องปน) ใหละเอียดเติมน้ําแลวคั้นเอาแตน้ํา นิยมใช
กับ: มะพราวแกว ขนมชั้น เปยกปูนใบเตย ขาวเหนียวมูนหนาเนื้อเค็มผัด ขนมเคก ลอดชอง
ขนมน้ําดอกไม ฯลฯ

29. พืชสมุนไพรใหสี 143
2.2 ใบยานาง
ชื่อสามัญ
ชื่อวิทยาศาสตร: Tiliacora triandra Diels.
วงศ Menispermaceae
ไมเลื้อย ใบแข็งมีสีเขียว เถาแข็ง เสนใยจากเถาใชทําเชือกได
สวนที่ใช คือ ใบ ใหสีเขียว ควรเลือกใชใบคอนขางแกโดยขยําใบแกกับน้ํา
กรองเอาน้ําสีเขียวใสแกง หนอไม ยอดหวาย แกงลาว หรือใสซุบหนอไม
ภาพที่ 5.11 ใบยานางใหสีเขียวในแกงและซุบหนอไม
3. พืชสมุนไพรใหสีแดง ไดจาก
3.1 กระเจี๊ยบ
ชื่อสามัญ Roselle
ชื่อวิทยาศาสตร Hibiscus sabdariffa Linn.
วงศ Malvaceae
สวนที่ใช คือ กลีบเลี้ยงมีสีแดงเปนสารประเภท anthocyanin กลีบเลี้ยงนํามาทํา
ผลไมกวน แยม ไวน เยลลี่ หรือน้ํากระเจี๊ยบ
3.2 ฝาง
ชื่อสามัญ Sappan
ชื่อวิทยาศาสตร Caesalpinia sappan Linn.

30. 144 พืชเครื่องเทศและสมุนไพร
วงศ Caesalpiniaceae
สวนที่ใช คือ แกนตมกับน้ํา ใหสารสีแดง sappan red ใชเปนหลักในการปรุง
น้ํายาอุทัย
3.3 มะเขือเทศ
ชื่อสามัญ Tomato
ชื่อวิทยาศาสตร Lycopersicum esculentum Mill.
วงศ Solanaceae
พืชลมลุก ลําตนและใบมีขน ขนาดของผลแตกตางกัน ผลเมื่อดิบยังเขียวอยู
เมื่อสุกสีแดงอมสม มีคุณคาทางอาหารสูง
สวนที่ใช คือ ผล ใชทํา ซอส น้ํามะเขือเทศ อาจใช หัวบีท มะละกอ ชวยในการ
ผสมอาหารที่ตองการใหสีแดงได
4. พืชสมุนไพรใหสีน้ําเงินหรือมวงหรือดําไดจาก
4.1 ดอกอัญชัน
ชื่อสามัญ Butterfly pea
ชื่อวิทยาศาสตร Clitorea ternatea Linn.
วงศ Papilionaceae
สวนที่ใช คือ กลีบดอกมีสารสีน้ําเงินพวก anthocyanin ใชกลีบดอกขยี้กับน้ําใช
ผสมขนมชอมวง ขนมชั้น ผสมกับน้ํามะขามไดสีมวง
4.2 ขาวเหนียวดํา(ขาวเหนียวกันยา)
ชื่อสามัญ Black sticky rice
ชื่อวิทยาศาสตร Oryza sativa glutinosa
วงศ Graminae
ขาวเหนียวสายพันธุหนึ่ง เมล็ดขาวมีสีดํา เนื้อในเมล็ดมีสีมวงถึงสีดําของสาร
anthocyanin
สวนที่ใช คือ เมล็ดมีสีมวงดํา มีสาร anthocyanin ใชเมล็ดแตงสีอาหาร เชนขนม
จาก ขาวเหนียวเปยก ขาวหลาม ขนมสอดไส (นิจศิริ เรืองรังสี, 2542).
4.3 ดอกดิน
ชื่อสามัญ -
ชื่อวิทยาศาสตร Aeginatia indica Roxb.

31. พืชสมุนไพรใหสี 145
วงศ Orobanchaceae
ดอกดินเปนพืชที่ชอบขึ้นใตตนไผ ที่ชื้นและรม ดอกมีกานยาว กลีบดอกสีมวง
เขมเปน 2 ปาก ดอกมีสาร Aucubin เมื่อสัมผัสกับอากาศจะเปลี่ยนเปนสีมวงหรือดํา
สวนที่ใช คือดอกสดหรือแหงคั้นน้ํา ไดน้ําสีมวงแตงสีอาหารทําขนมดอกดิน
4.4 ลูกหวา
ชื่อสามัญ Jambolan
ชื่อวิทยาศาสตร Euginia cumini Druce.
วงศ Myrtaceae
ไมยืนตน ผลใชเปนผลไม สวนที่ใช คือ ผล ใหสีมวงใชทําน้ําลูกหวา
4.5 ถั่วดํา
ชื่อสามัญ Black bean
ชื่อวิทยาศาสตร Phaseolus mungo L
วงศ Leguminosae
สวนที่ใช คือ เมล็ด ตมบดละเอียดทําไสขนม ทําของหวาน หรืออาจใชถานที่ได
จากการเผาใบยอ ใบคนทีสอ หรือใบจาก ถานไม กาบหรือกะลามะพราวเผาไฟ หรือรวงตาลเผา
ไฟ
นอกจากนี้เรายังใชพืชตอไปนี้ เชน ใบพริก ใบผักชี ใบมะตูม ใบตะไคร พริกเขียว
พืชเหลานี้ใชสําหรับแตงสีอาหารคาว เชน แกงเขียวหวาน แกงบวน เปนตน
บทสรุป
พืชสมุนไพรที่มีคุณสมบัติใหสารสี สามารถนํามาใชในการปรุงแตงอาหารทําใหนา
รับประทานมากขึ้น และปลอดภัยตอการบริโภค รวมไปจนถึงพืชสมุนไพรที่ใชเปนสียอมผา ซึ่ง
จะพบวางานยอมผาฝาย หรือผาไหม ลวนมีเสนหและความโดดเดนในตัวเอง จัดเปนงาน
สรางสรรคศิลปะ ความสวยงามมีเสนหนั้นเปนที่ตองการของชาวไทยและตางประเทศ ดังนั้น
การที่ประเทศของเรามีภูมิปญญาในดานศิลปะในการทําอาหารไทย และศิลปะในการยอมผา
ยอมวัสดุ เชน เสื่อ สิ่งถักทอ วัสดุใชงานอื่น ๆ เชนนี้ เราควรมีการพัฒนาใหมีความหลากหลาย
มากขึ้น ควรมีการสงเสริมไปจนถึงการจดสิทธิบัตรเพื่อปองกันทรัพยสินทางปญญา มีการ
ถายทอดภูมิปญญาพื้นบานจากรุนหนึ่งไปสูรุนลูกหลาน อีกทั้งควรอนุรักษพืชสมุนไพรที่เปน
พรรณไมที่ใหสีใหคงอยูในชุมชนและในสภาพธรรมชาติ