1. Hastalık ve SağlığınHastalık ve Sağlığın
Kültürel YapısıKültürel Yapısı
Alpaslan TÜRKKAN
UÜTF Halk Sağlığı AD.
aturkkan@uludag.edu.tr

2. Öğrenim Hedefleri
• Antropoloji, tıbbi antropoloji
• Toplum
• Kültür
• Sağlık bakım sektörleri ( yaygın sektör, halk
sektörü, modern tıp )
• Hastaneler
• Tıbbi teknoloji ve getirdikleri
• Hasta ve hekim açısından hastalık
• Halk hastalıkları

3. Antropoloji
İnsan bilim
– Fiziksel: İnsanın gelişimi, farklılıkları
– Sosyal (kültürel): İnsan toplulukları ve kültür
farklılıkları
• Tıbbi : Farklı kültür ve sosyal gruplarda hastalık ve
sağlık davranışları
– Hastalık nedenleri
– İnandıkları tedavi yöntemleri
– Hastalanınca yaptıkları

4. Kültür
• Toplumdan, bireylere aktarılan
bilgi, inanç, sanat, ahlak, hukuk ve
gelenekleri kapsayan karmaşık yapı
• Miras
• İnsan, çevre ilişkilerini nasıl düzenleyecek
• Dünyayı algılar, nasıl yaşayacağını öğrenir.

5. Toplum
Etrafındaki topluluklardan göreceli olarak ayrı ve
farklı kültüre sahip topluluk.
• Sınırları çok belirgin değildir
• Genellikle kendi toprağı ve politik kimliği vardır.
• Antropologlar, farklı toplumların nasıl organize
olduklarını, hiyerarşi ve rolleri incelerler.

6. Kültür
• Dünyaya ve insanları sınıflara ayırır.
• Kadın-erkek, çocuk-genç, sağlıklı-hasta, varsıl-
yoksul…
• Her toplumda birden fazla kültür
• Her sınıfın kendi kuralları vardır.
• Sosyal sınıftan diğerine geçiş kuralları vardır.
• Karmaşık toplumlarda farklı dini ve etnik gruplar
bir aradadır.
• Karmaşık toplumlarda mesleki alt kültür

7. Kültür
• Hastalık karşısındaki davranışı etkiler…
• Kişisel etmenler: Yaş, cinsiyet, kişilik, zeka,
deneyim…
• Öğrenim: Resmi, gayri resmi, dini, etnik
• Sosyoekonomik: Sosyal sınıf, iş, meslek, işsizlik,
sosyal destek ağları
• Çevresel: İklim, nüfus yoğunluğu, konut, ulaşım,
sağlık birimleri

8. Kültürün kötü kullanımı
• Kültürler homojen değildir
• Kültür zaman içinde değişir
• İnanç ve davranış açıklarken genellemeden
kaçınmalı
• Genelleme önyargı ve ayrımcılık yaratır
• Kültür, sosyal ve ekonomik yapıdan ayrılamaz
• Sadece kültürel inanç ve davranışları çekip almak
imkansız.

9. • Bugün doğru-yarın yanlış
• Bozuk sağlığı sadece kültürün sonucu
görmeyip sosyal ve ekonomik yapıyı
incelemek…
• Kurbanı suçlamaktan kaçınmak
• Semptomlar yanlış olarak kültüre
bağlanabilir

10. Sağlık sorunlarından kurtulmak
• Evde dinlenme
• Yakınların önerisi
• Halk hekimi
• Tıp doktoru
«Yapı karmaşıklaştıkça seçenek artar.»

11. Sağlık Bakım Sistemleri
• Yaygın Sektör
• Halk Sektörü
• Modern Tıp Sektörü

12. Yaygın Sağlık Sektörü
• Sağlık bozukluğunu ilk tanıma,
• Eğitimi olmayan kişileri kapsayan-amatör
• Para ödemeden tedavi seçenekleri
• Kendi kendine tedavi
• Yakınların tavsiye ve tedavileri
• Dini gruplar, kendi kendine yardım grupları
• Deneyimli amatörlerin danışmanlığı

13. Yaygın Sağlık Sektörü
• Sağlık bakım ortamı aile
• Sunucu genellikle kadın
• Sağlık bakımının %70-90’ı
• Tıbbi ilaç- halk ilacı- perhiz-davranış değişikliği-
muska-nazarlık-takı
• Hasta-iyileştirici sağlık-hastalık hakkında benzer
düşüncede…
• Roller değişebilir.

14. Yaygın Sağlık Sektörü iyileştiricileri
• Hastalık deneyimi olanlar
• Çok çocuklu anneler
• Hekime yakın olanlar; eşi, sekreteri…
• Kendi kendine yardım grupları kurucuları
• Bazı dini grup önderleri

15. Halk Sektörü
• Sanayileşmemiş toplumlarda yaygın
• Dini ya da din dışı tedavide uzmanlaşmış kişiler
• Sınıkçı, ebe, diş çekenler, iğneciler, otlarla
tedavi yapanlar, medyumlar, tarot, şamanlar…
• İyileştirici hastayla aynı kültürden

16. Halk Sektörü
• Sağlığa bütüncül yaklaşım
• Aile tanı ve tedaviye katılır
• Sorumluluk aynı zamanda ailede
• Tedavi evde
• Hastalığın “niçin” olduğunu söyler
• Ne?
• Eğitim çıraklık yoluyla…

17. Alternatif ve tamamlayıcı tıp
• Halk hekimliği-modern tıp
• Akupunktur, osteopati, homeopati, hipnozcu, masaj
• Hollanda’da toplumun % 5.2’si (1987)
• Almanya’da 7000 heilpraktiker (1939’dan beri
tanınıyorlar)

18. Alternatif ve tamamlayıcı tıp
• 1990: ABD her üç kişiden biri, başvuru 1.
basamaktan fazla…
• % 89 hekim tavsiyesi olmadan başvurmuş
• Cepten ödeme 10.3 milyar dolar (hastane 12.8
milyar)

19. Modern Tıp
• Farklı toplum-farklı tıp sistemi
• Farklı tutum
– Temel hak- Satın alınması gereken hizmet

20. Modern tıp eleştirileri
• Sistem toplumdaki eşitsizlikleri yansıtır
• Hekimlerin çoğu erkektir
• Saygı ve yüksek gelirli görevlerde erkekler çoğunluktadır
• Kişileri tıbbi personele bağımlı kılmaktadır
• Hastalar için olumsuz- ilaç ve cihaz üreticileriyle ilişki
• Doğal yaşam dönemleri medikalize
• Yalnızca hasta kişi hatta organla ilgileniyor…
• Tıbbi sistem içinden çıktığı toplumun değer, ideoloji,
politik yapısı, ekonomisi ile birlikte anlaşılabilir.

21. Her üç sektörde kültüre
bağımlıdır…
• Batı tıbbının bağımlılığı (benzer ekonomik yapıda ülkeler
incelenmeli) (İngiltere, Almanya, İtalya, Fransa, İspanya)
• Trankilizan, hipnotik, sedatifler:
 İngiltere’de en sık yazılan ilaçlar (% 8.6)
 Fransa (% 6.8), Almanya (% 6.0), İtalya (% 3.1), İspanya
(% 2.0)
• Nöroz tanısı İngiltere’de % 5.1, Fransa’da % 4.1,
İtalya’da % 3.2, İspanya’da % 1.7

22. • Sadece morbidite değil! Terminoloji, tanı
kriterleri, tutum farklı
• İngiltere - ABD hekimleri ve İngiliz-Fransız
hekimleri şizofreni tanı ve tedavi ölçütleri farklı
• Cerrahi operasyon oranları farklı (ABD, Kanada
ve İngiltere)
• Kaplıca-hidroterapi kullanımı farklı (Almanya-
Fransa)

23. Tanılar farklı
• ABD,İngiltere, Almanya, Fransa diğer
ülkelerde eş anlamlısı olmayan tanı…
• Karaciğer krizi
• Spasmofili
• Dolaşım kollapsı
• Barsak sorunu…

24. Kültür, tıbbi inanç ve uygulamaları etkiliyor
• ABD’de yüksek bypass ve cerrahi
• Makine- tamir edilebilir
• Vücut zaman zaman bakımdan geçmeli
• Hekimler saldırgan «yapabilirim-yaparım»
• Öncü göçmen ruhu
• Daha fazla tanı testi ve cerrahi…
• İlaç kullanırlarsa Avrupalı meslektaşlarıma göre yüksek
doz

25. Hekim yaklaşımlarının nedeni
• Hekimlere ödeme tarzı
• Malpraktis korkusu
• Kültürel değerler

26. Batı tıbbında hastaneler
• Bilimsel tıbbın uygulama mekanı
• Hasta aile ve toplumdan ayrılır.
• Kişiliksizleştirme - numaralandırılmış vaka-yatak
• Rahatsızlık dışı her şey önemsiz.
• Kişi bedeni, mahremiyeti, davranışı, beslenmesi, zaman
kullanması üzerindeki kontrolünü kaybeder
• Küçük toplum; kendi kültürü, gelenek, hiyerarşi ve lisanı
• Geçici dertliler toplumu…

27. Batı tıbbında hastanelere farklı
bakış…
• Dış dünyaya uyum sağlayamayanlar için bir sığınak
• “Hastadan” “sağlam” üreten bir fabrika
• Azami kar amaçlayan ticari bir kuruluş
• Bir dine ya da tıbbi geleneğe adanmış bir tapınak
• Hekim, hemşire, hastalar için bir üniversite
• Çok uyumsuzların kapatıldığı bir hapishane
• Bir kent

28. Tıbbi teknoloji
• Vücut içi süreçlerin tanınmasını sağlar.
• Beden – duygu ayrışımı ve bedenin
nesneleşmesi
• Vücut algısı değişimi
• Vücut sınırlarında bulanıklaşma… MR US ile

29. Tıbbi teknoloji
• Yaşam destek ünitesi, diyaliz makinesi,
monitörler: “Kendi” ve “kendi olmayan arasındaki
sınırı belirsizleştirebilir.
• Geçici-kalıcı cyborg

30. Tıbbi teknoloji
• Zaman açısından bazı teknolojiler
• Sosyal ve biyolojik doğum ve ölüm arası süre
uzatmıştır.
– Prenatal tanıda US, fetüse doğumdan önce kişilik
kazandırır.
– Yaşam destek üniteleri sosyal ölümü biyolojik ölümün
sonrasına erteleyebiliyor.

31. Tıbbi teknoloji
• Hastaneye giren karmaşık teknoloji…
• Sağlıkçıları dış kişilere bağımlı kılmıştır.
• Gelişmekte olan ülkeler …
• EKG, EEG, Test sonuçları: “Kağıt hastalar”
• Tanı, tedavi ve hastayla iletişimi zorlaştırabilir.

32. Hasta-Hekim Etkileşimi
• Aynı sosyal ve kültürel alt yapıda olsalar
da
• Sağlığı farklı değerlendirirler.

33. Hekim açısından hastalık
• Tıp mesleği: alt kültür
• Öğrenciler bu alt kültürü benimser
• Batı tıbbı bilimsel akılcılığa dayanır.
• Her olgunun bir nedeni vardır.
• Neden henüz bulunamadı: «idiyopatik»
• Ölçülebilen veriler daha değerlidir.
• Belli parametrelerin dışı patolojiktir.

34. Hekim açısından hastalık
• Her hastalığın nedeni, bulguları, doğal gidişi ve sonucu
vardır.
• Hastalığın sosyal, kültürel ve psikolojik boyutlarını yok
sayar.
• Hastanın kişiliği, inançları, kültürü ve sosyoekonomik
durumu önemsenmez.
• İndirgeyicidir: İnsandan… dokuya….daha az hakkında
daha çok bilmek önemsenir.

35. Hasta açısından hastalık
• Rahatsızlık (illness): Hastanın hekime giderken hissettiği
• Hastalık (disease): Hekimden ayrılıp evine giderken
sahip olduğu
• “Hastalık bir organın sahip olduğu, rahatsızlıksa kişinin
sahip olduğu şeydir”

36. Hastalık-belirti
• Farklı kültürlerde,
• Farklı kişilik yapılarında
• Farklı değerlendirilir.

37. Hastalık-Sağlık
• Aile, kültür ve sınıflar için farklı olabilir.
• Endüstrileşmemiş toplumda sağlık: kişi – diğer kişiler, kişi
– doğa, kişi – doğa üstü güçler arasındaki denge
• Bu ilişkilerdeki dengesizlik fiziksel ve psikolojik bulgular
yaratabilir.

38. • New York
» Regionville- sırt ağrısı başvurusu
» Düşük SED’da başvuru düşük
• İskoç işçi sınıf anneleri : çocuk dolaşıp
oynadığı sürece sağlıklı

39. Rahatsızlık
• Kişinin kendini rahatsız olarak tanımlama süreci
1.Kendi algısına
2.Diğer kişilerin onu rahatsız algılamasına

40. Kişinin kendini rahatsız tanımlaması
• Vücut görünümünde değişiklik
• Bedensel işlevlerde değişme
• Anormal kanamalar
• Ekstremitelerde fonksiyon bozukluğu
• Beş duyuyla ilgili değişiklikler
• Ağrı, ateş gibi durumlar
• Alışılmadık duygulanım
• Başkalarıyla ilişkilerde değişiklikler
– Son 2 haftada belirtileri olan % 91
– Hekime başvuran % 16

41. Hastalanmak
• “Hasta” rolü alabilmek için diğer kişilerle uzlaşma
gerektirir. (Sağlık-normal-normal dışı)
• Hastalık diğer kişileri de ilgilendirir
• Hasta kişi bazı görevlerden izinlidir.
• Çevre, hastayla ilgilenmeyi görev sayar.
• Hasta rolü hekim tarafından onaylanırsa güçlenir.

42. Halk Hastalıkları
• Kültüre bağlı sendromlardır.
• Belli bir kültürün üyelerinde görülür.
• Kültür bu hastalıkların nedenini, tanısını, önlem ve
tedavisini açıklar.
• Çoğunda somatizasyon. Bu hastalıklar öğrenilebilir.
• Her toplumda vardır.
• Bazı hayatı tehdit eden hastalıklar halk hastalığına
dönüşebilir.(orta çağda veba)

43. Halk Hastalığı Olarak AIDS
Basında tekrarlanan metaforlar:
•Çağın vebası
•Görünmeyen bir bulaşıcı ( miasma )
•Günahkarlara ceza
•Saldırgan (yabancı korkusu)
•Topluma açılmış savaş

44. Hastalık nedenleri: Halk Teorileri
Geniş talihsizlik algısı içerir. Bilimsel olmasa da
kendi içinde tutarlı…
•Kişinin kendisinde
•Doğal dünyada
•Sosyal dünyada
•Doğaüstü dünyada

45. Hekime Başvuruyu Etkileyen
Etmenler
• Sağlık hizmetinin varlığı
• Kişinin maddi olarak karşılayabilmesi
• Geleneksel tedavilerin başarı durumu
• Kişinin sorunu nasıl algıladığı
• Kişinin çevresindekilerin sorunu nasıl
algıladıkları

46. Dikkatiniz için teşekkürler