1. BÖLÜM 3
KURULUŞ YERİ SEÇİMİ VE İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜ
% 15 – (8 saat – 2 hafta)
3.1. Kuruluş Yeri Seçiminin Önemi
3.2. Kuruluş Yeri Seçimini Etkileyen Faktörler
3.2.1.Objektif Faktörler
3.2.2.Subjektif Faktörler
3.2.3.Genel Faktörler
3.3.Kuruluş Yeri Seçim Süreci
3.3.1.Ülkenin Belirlenmesi
3.3.2.Bir Ülkede Belli bir Bölgenin Seçimi
3.3.3.İl ve İlçenin Seçimi
3.3.4.Arsanın Seçimi
3.3.5.Karar Verme
2. BÖLÜM 3
KURULUŞ YERİ SEÇİMİ VE İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜ
% 15 – (8 saat – 2 hafta)
3.4.Kuruluş Yeri Belirlemede Kullanılan Yöntemler
3.4.1.Faktör Puan Metodu
3.4.2.Ağırlıklı Faktör Puan Metodu
3.4.3.Ağırlık Merkezi Metodu
3.4.4.Başabaş Noktası Analizi
3.4.5.Yatırımın Karlılığı
3.5.Kuruluş Yeri, Kapasite ve İşletme Büyüklüğü
3.6.Üretim İşletmelerinde Kapasite Yönetimi
3.6.1.Kapasite Çeşitleri
3. Kuruluş Yeri Seçimi
ve İşletme Büyüklüğü
• Bir işletmenin fiziksel olarak kurulduğu ve
faaliyetlerini yürüteceği yerin belirlenmesine
kuruluş yeri seçimi denir.
• Genellikle işletme veya fabrika kuruluş yeri
seçimi olarak adlandırılmakla birlikte işletmenin
ilave tesisleri ve depo yeri seçimi gibi konular
da aynı kapsamda yer almaktadır.
4. Kuruluş Yeri Seçimi
ve İşletme Büyüklüğü
• Kuruluş yeri seçimi problemi faaliyet alanı ürün veya
hizmet olsun tüm işletmeler için çözülmesi gereken bir
problemdir.
• Problemle, özelikle kuruluş aşamasında ortaya çıkışı
yönüyle karşılaşılmakta ve çözülmesi gerekmektedir.
• Karar verme sürecinin uzman bir ekip tarafından
yönetilmesi ve karar öncesinde nitelikli ve bilimsel bir
araştırmanın yapılması şarttır. Bu zorunluluk özellikle
yatırım büyüklüğü arttıkça doğru orantılı artmaktadır.
5. Kuruluş Yeri Seçimi
ve İşletme Büyüklüğü
• İşletmelerin değişen rekabet şartları, artan taşıma
giderleri veya süreleri, artan talep ve kapasite
gereksinimleri gibi nedenlerle bulunduğu yerden farklı bir
yere taşınması gündeme gelebilir.
• Bu durumda yeni bir kuruluş yeri seçimi kararı
verildiğinde kuruluş anında olduğu gibi seçim süreci aynı
şekilde işletilir ve en uygun kuruluş yeri belirlenmeye
çalışılır. Ancak kuruluş yerinin değiştirilmesi ve
dolayısıyla işletmenin yeni yerine taşınması, yeniden
kurulmasından daha masraflı ve zahmetli olacağından
bu alternatif pek düşünülmez.
6. Kuruluş Yeri Seçimi
ve İşletme Büyüklüğü
• Kuruluş yeri seçimi yatırım kararı verilmesinden sonra
verilen en önemli kararlardan birisidir ve karar süreci
bilimsel ve rasyonel bir şekilde yönetilmelidir.
• İşletmelerde konuya karşı duyarlılık, yatırım tutarının
yüksekliği ile doğru orantılı artmaktadır.
• Bu amaçla işletmelerde en uygun kuruluş yerini seçmek
için alanında uzman kişilerden oluşan bir ekip
oluşturulmalı ve araştırma projesi kapsamında
çalışmalar yürütülmelidir.
7. 3.1.Kuruluş Yeri
Seçiminin Önemi
• İşletmelerin kuruluşu anında verilen stratejik ve önemli
kararların başında işletmelerin nereye kurulacağının
belirlenmesi gelmektedir.
• Küreselleşme ile değişen rekabet şartlarında işletmelerin
kuruluş yerleri seçimi büyük önem kazanmıştır.
• Küreselleşme ile rekabetin tanımı ve sınırları değişmiş,
yöresel veya ulusal pazarlara hazırlanan işletmelerin
artık küresel pazarlara yönelmesi bir zorunluluk olarak
ortaya çıkmıştır.
8. 3.1.Kuruluş Yeri
Seçiminin Önemi
• Doğu bloğunun parçalanması ile küresel işletmelerin
çoğu üretim merkezlerini doğu ve güneydoğu Asya’ya
kaydırmışlar ve dolayısıyla büyük miktarlarda ürünlerin
farklı coğrafyalara taşınması gereği ortaya çıkmıştır. Bu
sayede küresel lojistik de büyük önem kazanmıştır.
9. 3.1.Kuruluş Yeri
Seçiminin Önemi
• İşletmeler için maliyetlerin düşürülmesi stratejik bir
avantajdır.
• Maliyetlerin yaklaşık dörtte biri, lojistik maliyetlerinden
oluşmakta ve bu oran işletmeden işletmeye ve kuruluş
yerlerine bağlı olarak değişmektedir.
• Lojistik yanında ulaşım imkanları, altyapı, enerji
kaynakları, arsa maliyetleri ve devlet teşvikleri gibi birçok
faktör vardır ki bu faktörler, maliyet kalemlerini doğrudan
etkilemektedir. Rekabeti etkileyen faktörlerin başında
maliyetlerin geldiği dikkate alındığında konunun önemi daha
çok anlaşılacaktır.
10. 3.1.Kuruluş Yeri
Seçiminin Önemi
• Kuruluş yeri seçimi kararının doğruluğu, maliyetler
yanında işletmenin hız, performans ve verimliliğini
de etkilemektedir.
• Bu nedenle kuruluş yeri seçimi birden fazla etkiye sahip
stratejik bir karar olarak karşımıza çıkmaktadır.
• Yerleşim yeri belirleme çok önemli bir maliyet fonksiyonu
olması nedeniyle, ünlü danışmanlık firması McKinsey
“yerleşim yeri belirlemek, bir işletmenin stratejilerini
oluşturan veya yıkan önemli bir güçtür” demektedir.
11. 3.1.Kuruluş Yeri
Seçiminin Önemi
• İşletmelerde bazı maliyetlerin sonradan azaltılması
veya kontrolü güçtür. Bu maliyetlerin birçoğu kuruluş
yerinin olumsuzlukları nedeniyle artmakta ve rekabeti
olumsuz etkilemektedir.
• İşletme kurulduktan sonra istenmeyen maliyetlerle
karşılaşıldığında pişman olmamak için bu tür sonuçları
önceden tahmin etmek ve kuruluş yerini ona göre
belirlemek yerinde olacaktır. Bu konuda bazı yazarlar
kuruluş yeri seçimini bir kişinin eş seçimine benzetmesi,
konunun önemini açıklamada yeterli olacaktır.
12. 3.1.Kuruluş Yeri
Seçiminin Önemi
• Kuruluş yeri belirlemede öncelikler işletmelerin ve bağlı
bulundukları sektörün özelliklerine göre değişmekle
birlikte maliyet, hız, performans, rekabet zorlukları gibi
faktörlere bağlı olarak yoğunlaşmaktadır.
• Bir başka ifade ile kuruluş yeri seçiminin sadece maliyet
boyutu bulunmamaktadır.
13. 3.1.Kuruluş Yeri
Seçiminin Önemi
• Hammadde veya pazara uzak bir işletmenin ulaşım
maliyetlerinin artması yanında, ulaşım süreleri de
artmaktadır. Bu durumda ürün ve hizmetlerin istenen
zamanda istenen miktarlarda pazara ulaştırılması riske
girebilmektedir.
• Bir otel işletmesi kurulurken her şey mükemmel
olmakla birlikte taze su kaynaklarının yetersiz olduğunu
varsayalım. En yakın bölgeden bu ihtiyacın sağlanması
mümkün olsa bile işletmeye ekstra maliyetler yüklemesi
kaçınılmaz olacaktır.
14. 3.2.Kuruluş Yeri
Seçimini Etkileyen Faktörler
• Kuruluş yeri seçiminde tercih edilen öncelikler, her
işletmenin içinde bulunduğu rekabet şartları, stratejik
hedefleri, sektörün içinde bulunduğu şartlar, teknoloji ve
işgücü yapısı ile tedarikten üretime ve oradan da pazara
kadar izlenilen stratejilere göre farklılıklar
göstermektedir.
• Örneğin, kuruluş yeri seçiminde bir mermer işletmesinin
öncelikleri ile gıda işletmesinin öncelikleri farklı olacaktır.
15. 3.2.Kuruluş Yeri
Seçimini Etkileyen Faktörler
• Bir başka yönüyle seramik fayans ve vitrafiye türü
ürünler üreten sermaye yoğun bir işletmenin işgücünden
beklentileri ile seramik vazo gibi süs eşyaları üreten
emek yoğun bir işletmenin beklentileri arasında önemli
farklılıklar vardır.
• Önemli olan bu sayılan özellikler dikkate alınarak doğru
kriterlerin seçilmesi ve önem düzeylerine göre
sıralanmasıdır.
16. 3.2.Kuruluş Yeri
Seçimini Etkileyen Faktörler
• Kuruluş aşamasında tesis yerleşiminde ilk hedef
işletmenin hangi coğrafyada ve arsa üzerinde
kurulacağının belirlenmesidir.
• Çalışma imalat veya hizmet olmak üzere tüm işletmelere
uygulanmalı ve karar aşamasında karar verici
müşteriye ve tedarikçiye yakınlık,
işçilik maliyetleri ve
ulaşım maliyetleri gibi birçok faktörü düşünerek karar
vermelidir.
17. 3.2.Kuruluş Yeri
Seçimini Etkileyen Faktörler
• Kuruluş yeri ile ilgili şartlar karmaşıktır ve her biri farklı
somut (taşıma maliyeti, üretim maliyeti) ve soyut
(güvenilirlik, kalite, ulaşılabilirlik) özelliklere sahiptir.
• Kuruluş yeri ile ilgili şartlardaki karmaşıklık problemlere
de yansır ve karar verme problemlerinin karmaşık
yapısında çözüme ulaşmada şartları sağlayan ve
amaçlara da en yakın olanı seçme yaklaşımı, başka
ifade ile optimali araştırmak gerekir. Bu durumda farklı
boyutlarıyla problemlerin incelenmesi ve birden fazla
yöntem ve kriter kullanılması gerekir.
18. 3.2.Kuruluş Yeri
Seçimini Etkileyen Faktörler
• Yerleşim şartlarını ölçmek zordur. Ücretlendirme ve
ürün maliyetleri gibi faktörlere bağlı somut maliyetler,
hangi koşullar yerleşim yerini daha iyi yapar konusunda
nicelleştirilebilir.
• Diğer taraftan güvenilirlik, ulaşılabilirlik, güvenlik gibi
soyut özellikler sırayla veya sembolik olarak ölçülebilir.
Soyut özelliklerin toplamı işletme yerleşim yeri kararı için
çok önemlidir.
19. 3.2.Kuruluş Yeri
Seçimini Etkileyen Faktörler
• Kuruluş yeri seçiminde kullanılan kriterler üzerine birçok
sınıflandırma yapılabilir.
• Genelde yaygın olan sınıflandırmaya göre kriterler
objektif ve sübjektif kriterler olarak iki grupta
değerlendirilmektedir:
20. 3.2.1.Objektif Faktörler
• Fiziksel, sayısal, finansal olarak kolayca tanımlanabilen,
etkileri fayda, maliyet veya zarar gibi kavramlarla
açıklanabilen faktörlerdir.
• Bu faktörler kısaca şöyle özetlenebilir:
Pazar (Lokal, ulusal ve küresel pazarlara yakınlık)
Kaynaklar (Hammadde, işgücü, enerji vb. kaynaklara
yakınlık)
Ulaşım/Ulaştırma İmkanları (Deniz, hava, kara ve
demiryolları ile hava ve deniz limanları gibi)
Lojistik (taşıma, depolama, lojistik altyapısı, lojistik
unsurları, maliyetler, mesafeler, süreler vb.)
21. 3.2.1.Objektif Faktörler
İşgücü (İşgücü potansiyeli, maliyetleri, vasıflı/vasıfsız
işgücü temini vb.)
Altyapı (Yol, su, kanalizasyon, atıklar, arıtma tesisleri,
haberleşme sistemleri vb.)
Devlet Teşvikleri (Organize Sanayi Bölgeleri, vergi
indirimi, yönetici teşviki, ihracat teşvikleri, arsa hibe
karşılığı projeler, ucuz enerji vb.)
Yan sanayi
22. 3.2.1.Objektif Faktörler
• Arsa Maliyetleri
• Finansal kurumlar
• Bölgenin gelişmişlik düzeyi
• Vergiler
• Sosyal imkanlar
• Güvenlik
23. 3.2.2.Sübjektif Faktörler
• Fiziksel, sayısal, finansal olarak tanımlanamasalar da
psikolojik ve sosyolojik nedenlere dayandırılabilen, bir
yönüyle açıklanabilirliği zor faktörlerdir:
Akrabalık ilişkileri (Aileden birisinin yakınlarında yatırım
yapma isteği)
Kişisel ön yargılar (Bölgeye karşı önceden duyulan
sevgi, nefret, korku vb. yaklaşımlar)
Savaş, terör veya deprem riskleri ve korkuları
Önceden duyulan hikayeler, örnek olaylar ve buna dayalı
kaygılar
24. 3.2.2.Sübjektif Faktörler
Bir başka açıdan, işletme yerleşimini veya yerleşim yeri
kurma kararını etkileyen faktörleri örgütün doğasına göre
sınıflandırmak daha uygun olacaktır:
Her örgüt tipi için kontrol edilebilir ve kontrol edilemeyen
genel konumsal faktörler.
Özellikle imalat ve hizmet örgütleri için gereken özel
konumsal faktörler.
Şekil 3.1’de genel ve özel konumluk yerlere göre imalat
ve hizmet işletmelerinin kuruluş yeri seçim ölçütlerinin
sınıflandırılması verilmektedir.
26. 3.2.2.Sübjektif Faktörler
• Genel faktörler kendi içersinde kontrol edilebilir ve
kontrol edilemez faktörler olarak ikiye ayrılmaktadır:
KONTROL EDİLEBİLİR FAKTÖRLER KONTROL EDİLEMEYEN FAKTÖRLER
1. Pazara yakınlık 1. Küresel rekabet koşulları
2. Hammadde, malzeme tedariki 2. Siyasi ve Ekonomik İstikrar
3. Ulaşım imkanı 3. Hükümet politikaları
4. Altyapı uygunluğu 4. Coğrafya ve Eklim koşulları
5. İşgücü ve ücretler 5. Yan Sanayi
6. Dışsal Ölçek Ekonomisi 6. Bankacılık ve Haberleşme İmkanları
7. Toplum
27. 3.2.2.Sübjektif Faktörler
• Özel faktörler ise kendi içersinde imalat işletmeleri ve
hizmet işletmelerine göre ikiye ayrılmakta; her biri de
birincil ve ikincil faktörler olarak sınıflandırılmaktadır:
30. 3.2.3.Genel Faktörler
• Genel faktörler kontrol edilebilir veya kontrol edilemez
faktörler olarak ikiye ayrılmaktadır:
Kontrol Edilebilir Faktörler
o Pazara yakınlık
o Hammadde ve Malzeme Tedariki
o Ulaşım imkânı
o Altyapı uygunluğu
o İşgücü ve ücretler
o Dışsal ölçek ekonomisi
31. 3.2.3.Genel Faktörler
Kontrol Edilemeyen Faktörler
o Küresel rekabet
o Siyasi ve ekonomik istikrar
o Hükümet politikaları
o Coğrafya ve iklim koşulları
o Yan sanayi
o Bankacılık ve haberleşme imkanları
o Toplum
32. 3.2.3.1.
Kontrol Edilebilir Faktörler
• Pazara yakınlık: İşletmeler ürün ve hizmetlerini
müşterilerine zamanında ve uygun bir fiyatla sunmayı
hedeflerler. Bu yüzden kuruluş yeri belirli kriterlere bağlı
olarak pazara yakın veya pazardan uzakta olacak
şekilde belirlenebilmektedir. Bu tercih, işletmenin
bulunduğu şartlar ve öncelikleriyle ilişkilidir.
• Eğer,
Ürünler hassas ve zamana, mekana ve iklim şartlarına
bağlı olarak bozulmaya yatkınsa,
Satış sonrası hizmetlere çok sıklıkla ihtiyaç duyuluyorsa,
33. 3.2.3.1.
Kontrol Edilebilir Faktörler
Ulaştırma maliyetleri fazla paya sahipse ve giderek artıyorsa,
Hammaddenin işletmeye taşınması, ürünün pazara
taşınmasından daha kolaysa ve az riskler taşıyorsa,
Pazara yakınlık, pazarın kontrolüne, alıcılarla ilişkilere,
gereken müdahalelere kolaylık sağlıyorsa,
Ürünün raf ömrü çok kısaysa,
Pazara yakın bir yerde konuşlanmak tercih edilen bir
durumdur. Pazara daha yakın olmak ürünlerin müşterilere
tedarikinde daha tutarlı olunmasını garanti eder ve ulaştırma
maliyetlerini azaltır.
34. 3.2.3.1.
Kontrol Edilebilir Faktörler
• Hammadde ve Malzeme Tedariki: Bir işletmede üretimin
kesintiye uğramaması için ham madde ve malzemelerin doğru
miktar ve kalitede ve doğru zamanda tedarik edilmesi çok
önemlidir.
• Eğer;
Bu girdi kalemlerini oluşturan malzemeler çabuk bozulur
yapıdalar ise,
Taşıma maliyetleri çok yükseksek ve zahmetli ise,
İhtiyaç oluştuğunda zamanında ve hızlı karşılanması
gerekiyorsa (Tam Zamanında Üretim Sistemi’nde olduğu gibi),
Tedarikçilerle daha yakın irtibat sağlanması gerekiyorsa,
35. 3.2.3.1.
Kontrol Edilebilir Faktörler
• İşletmenin hammadde ve malzeme gibi girdi
kaynaklarına yakın yerde kurulması önem
kazanmaktadır. Bunun yanında tedarikçiler belirli bir
merkezde toplanıyor ve tedarikler oradan
gerçekleşiyorsa, o merkeze yakın kurulması; birden fazla
merkezden sağlanıyorsa taşıma maliyetleri dikkate
alarak ortalama bir yerde kurulması düşünülmelidir.
36. 3.2.3.1.
Kontrol Edilebilir Faktörler
• Ulaşım imkânı: Hızlı ve uygun ulaşım imkanları,
hammaddelerin işletmeye nihai ürünlerin de müşteriye
zamanında gitmesini sağlar. Ürünlerin fiziksel olarak
taşınmasında havayolu, karayolu, demiryolu, su ve boru
hattı gibi yöntemler kullanılmaktadır. İhracata yönelik
üretilen ürünlerin üretim merkezleri hava veya deniz
limanlarına yakın yerlerde olmalıdır.
37. 3.2.3.1.
Kontrol Edilebilir Faktörler
• Altyapı uygunluğu: Enerji, su ve atık sistemleri gibi
temel altyapı unsurları kuruluş yeri seçiminde öncelikli
faktörlerden olmuşlardır. Örneğin metalürji sanayi,
otomotiv, çimento, kimya gibi sanayiler enerji
kaynaklarına ve arıtma sistemlerine daha çok ihtiyaç
duymaktadırlar. Buna benzer her sektörde benzer
gereksinimler bulunmaktadır. Gerek kesintisiz enerji
sağlanabilirliği ve gerekse atıkların sorun olmaktan
çıkacağı bir kuruluş yeri hemen her sektörde işletme için
önem taşımaktadır.
38. 3.2.3.1.
Kontrol Edilebilir Faktörler
• İşgücü ve ücretler: İşletmelerde ne kadar otomasyona
geçilse de her şey sonunda insana dayanmaktadır. Her
işletme açısından vasıflı (nitelikli) veya vasıfsız
(niteliksiz) yeterli sayıda işgücü ihtiyacına sahiptir ve
yakın çevrede bulunmalıdır. İhtiyaç duyulan işgücünün
vasıflılık düzeyi arttıkça bulunabilirliği zorlaşmakta ve
maliyetleri de yükselmektedir. Emek yoğun endüstrilerde
işgücü maliyetlerinin toplam maliyetler içersindeki payı
yükselmektedir. Dolayısıyla bu tür işletmelerde işgücü
maliyetleri büyük önem taşımaktadır.
39. 3.2.3.1.
Kontrol Edilebilir Faktörler
• Dışsal ölçek ekonomisi: Dışsal ölçek ekonomisi kuruluş
yerinin bulunduğu bölgenin kalkınma ve gelişmişlik düzeyi ile
ilgilidir. Bölge ekonomisi ve altyapısı gelişmiş, büyük
pazarlara yakın, nüfus potansiyeline sahip bölgelerde kurulan
işletmelerin imkanları ile gelişmemiş veya az gelişmiş
bölgelerde kurulan işletmeler aynı imkanlara sahip
olmayacaklardır. Başta arsa olmak üzere ilk yatırım maliyetleri
her ne kadar yüksek olsa da, yan sanayi, tedarikçi, lojistik
işletmeleri ile her türlü teknoloji ve işgücüne rahat
ulaşılabileceği; içinde her türlü ulusal ve uluslar arası lojistik
unsurlarına sahip bir bölge işletmelerin hızlı gelişimi açısından
önemli avantajlar sunmaktadır.
40. 3.2.3.2.
Kontrol Edilemeyen Faktörler
• Küresel Rekabet: Küreselleşme ile değişen rekabet şartları,
artan rakipler, fiyat baskısı, artan riskler, küresel gelişmeler ve
özellikle küresel krizler işletmelerin rekabet konumlarını
etkilemektedir. İşletmenin kurulacağı yer, küresel kaynaklara,
lojistik merkezlerine, üretim merkezlerine ve pazarlara ne
kadar yakınsa işletmenin rekabet gücü ve gelişim hızı o denli
yüksek olacaktır. Küresel rekabette üretim merkezleri, maliyet,
kalite ve kapasite gibi avantajlar nedeniyle Uzakdoğu
ülkelerine kaymaktadır. Bu nedenle birçok büyük işletme,
üretim merkezlerini Çin, Kore ve Hindistan gibi ülkelere
taşımışlardır.
41. 3.2.3.2.
Kontrol Edilemeyen Faktörler
• Siyasi ve Ekonomik İstikrar: Ülkede siyasi ve
ekonomik istikrarın bulunması, yatırımcılar açısından
güven unsurudur. Sürekli tekrarlanan krizler, kısa ömürlü
ve güçsüz hükümetler, küresel krizler gibi ülkedeki
ekonomi ve siyaseti etkisi altına alan her faktör sonuçta
yatırımcılar açısından risk oluşturmaktadır. Kuruluş yeri
seçimi aşamalarından birisi olan ülke seçiminde bu
faktör oldukça önemli bir yer tutmaktadır.
42. 3.2.3.2.
Kontrol Edilemeyen Faktörler
• Hükümet politikaları: Hükümet politikaları, kanun ve
yönetmelikler, insan hakları, demokrasi, hukukun
üstünlüğü, çalışanların ve yatırımcıların hakları, güvenlik,
sağlık gibi konular yatırımcıların ülkeye olan güvenlerini
etkilemektedir. Örneğin muhasebe uygulamalarında
uluslar arası standartlara uygunluk özellikle yabancı
işletmelerin bu alandaki sorunlarını azaltacaktır. Ayrıca
yatırımlara, ihracata uygulanan teşvikler de yatırımcıların
o ülke ve bölgelere yönelmelerine neden olmaktadır.
43. 3.2.3.2.
Kontrol Edilemeyen Faktörler
• Coğrafya ve İklim koşulları: İşletmenin kurulacağı
yerlerin coğrafik yapısı, iklim özellikleri işletmelerin
başarısını doğrudan etkilemektedir. Arazinin engebeli,
düz veya eğimli olması; yazları su kıtlığı, kışları yolların
kapanması, ısı ve nem düzeylerinin düşüklüğü veya
yüksekliği o bölgelerde faaliyetleri sınırlandırmakta,
hammaddeden nihai ürüne ve müşteriye kadar üretim,
depolama ve taşıma gibi tüm üretim süreçlerinde ürün
kalitesini doğrudan etkilemektedir.
44. 3.2.3.2.
Kontrol Edilemeyen Faktörler
• Yan Sanayi: Tedarikten üretime ve lojistiğe kadar dış
kaynak kullanımı (outsourcing) ve yan sanayi
işletmelerine ihtiyaç bulunmaktadır. Esnek kapasiteye
ulaşmak, hız ve performansı artırmak ve maliyetleri de
düşürmek için bu tür işletmelerin çok sayıda bulunması,
işletmelerin rekabet gücünü artırmaktadır. Ayrıca yan
sanayi ve diğer hizmet sektörlerinin varlığı rekabet
gücünü olumlu etkilemesi yanında tedarik zinciri
uygulamalarına da imkan tanımakta, işletmelere yeni
fırsatlar sunmaktadır.
45. 3.2.3.2.
Kontrol Edilemeyen Faktörler
• Bankacılık ve Haberleşme İmkanları : Bankacılık,
danışmanlık, sigortacılık ve haberleşme gibi her türlü
destek hizmetlerini veren işletmelerin ve unsurlarının da
yeterliliği, işletmelerin güvenli, hızlı ve kaliteli ürün ve
hizmet sunmalarında yararlı olacaklardır.
• Toplum : Toplumun işletmelere bakışı, toplumun gelir,
kültür ve eğitim düzeyleri de yine işletmelerin kuruluş
yerlerinin belirlenmesinde önemli bir rol oynamaktadır.
46. 3.2.4.
Özel Faktörler
• İmalat veya hizmet üreten örgütler için özel konumsal
faktörler ön plana çıkmaktadır. Bu durumda; imalat veya
hizmet işletmelerinde ön plana çıkan birincil faktörler
değişim göstermektedir. İmalat işletmelerinde nitelikli
işgücü, Pazara yakınlık, taşıma ve yatırım maliyetleri,
kaynağa yakınlık, devlet teşvikleri vb unsurlar ön plana
çıkarken; hizmet işletmelerinde ise, müşteriye ve pazara
yakınlık, ulaşım maliyetleri, rakiplerin durumu, devlet
teşvikleri gibi faktörler ön plan çıkmaktadır.
47. 3.3.
Kuruluş Yeri Seçim Süreci
• Kuruluş yeri seçimi bir dizi aşamalardan geçen bir karar
verme sürecidir ve bu aşamalar sırasıyla aşağıdaki gibi
özetlenebilir:
48. 3.3.1.
Ülkenin Belirlenmesi
• Günümüzde işletmeler yerel, ulusal ve küresel pazarlara hitap
edecek şekilde farklı coğrafyalarda kurulabilmektedir. Eskiden
işletmeler güvenlik, hukuk, çevre ve alışkanlıklar nedeniyle
ülke sınırları içersinde kurulmaya özen gösterilirken;
günümüzde küreselleşmenin de getirdiği değişimle, farklı
ülkelerde kurulabilmektedir. Hammadde, malzeme ve enerji
kaynaklarının, üretim merkezlerinin ve pazarların dünya
üzerinde belirli merkezlerde toplanması ve küresel lojistik
imkânlarının artması nedeniyle mevcut işletmelerin kısmen
veya tamamen başka ülkelere taşınması düşünülür hale
gelmektedir.
49. 3.3.1.
Ülkenin Belirlenmesi
• Seçim yapılırken ülkenin;
Siyasal ve ekonomik yapısı,
Hukuki yapısı,
Güvenlik,
Sektörlerin yapısı ve rekabet koşulları,
Teknolojik gelişmişlik düzeyi,
Eğitim ve sağlık hizmetleri,
Hizmet sektörlerinin gelişmişlik düzeyi,
Lojistik ve altyapısının yeterliliği,
Hammadde ve malzeme gibi kaynakların yeterliliği, ucuzluğu ve
yakınlığı, gibi faktörler dikkate alınmalıdır.
50. 3.3.2.
Bir Ülkede Belli Bir
Bölgenin Seçimi
• Ülke belirlendikten sonra, sıra bölgenin belirlenmesine gelmektedir.
Bölge belirlenirken;
Bölgenin gelişmişlik düzeyi,
Bölgedeki rakiplerin ve diğer sektörlerin konumu,
Enerji, yol, su, kanalizasyon vb. altyapı,
Bankacılık, haberleşme vb yardımcı hizmetler,
Bölgeye verilen teşvikler,
Bölgenin lojistik unsurları, dış ticaret ve dışa açılan hava ve deniz
limanları,
Yan sanayi ve diğer destek unsurları,
Vasıflı ve vasıfsız işgücü bulunabilirliği ve ucuzluğu gibi faktörler
dikkate alınmalıdır.
51. 3.3.3.
İl ve İlçenin Seçimi
• Bölge içersinde hammaddeye veya pazara
yakınlık, organize sanayi bölgeleri, ulaşım
kolaylığı ve maliyetleri, hava, kara ve deniz
limanlarına yakınlık, teşvik uygulamaları, altyapı
gibi faktörler dikkate alınarak en uygun il veya
ilçe belirlenir.
52. 3.3.4.
Arsanın Seçimi
• İl veya ilçe içersinde de farklı bölgeler farklı şartlar
içeriyor olabilir. Örneğin, Arsa maliyetleri, yapı
maliyetleri, ilave taşıma gibi maliyetler, sektörün
yoğunlaştığı bölgeler, altyapısı hazır bölgeler, organize
sanayi bölgeleri, anayol üzerinde olan yerler, dere
yatağına veya denize yakın olma, devlet teşvikleri gibi
faktörler etkili olmaktadır. Bunun yanında, şehir
merkezinde veya yakınında olmak, düz bir arazi veya
meyilli bir arazide olmak, kullanılabilir büyüklükte arsanın
varlığı, akrabalık ilişkileri, hemşericilik gibi kriterler de
etkili olmaktadır.
53. 3.3.5.
Karar Verme
• Karar verme aşamasında karar vericinin elinde o ana
kadar toplanan nicel (sayısal) ve nitel veriler, kriterler ve
öncelikleri, işletme sahip veya yöneticilerin hedef ve
beklentilerine dair bilgiler karar öncesinde hazırlanmalı;
uygun yöntemler yardımıyla değerlendirilerek karar
sonuçlandırılmalıdır. Veri analizinde sezgisel,
matematiksel, istatistiksel ve finansal boyutlarıyla
değerlendirmeye imkan veren yöntemler
kullanılmaktadır. Bu yöntemlerden bazıları sonraki
konularda örnekleriyle anlatılacaktır.
54. 3.3.5.
Karar Verme
• Değerlendirmelerde daha çok rekabet gücümüzü
doğrudan veya dolaylı etkileyecek, soyut ve somut veriler
değerlendirilmektedir. Soyut verilerden en öne çıkanları,
maliyet, kâr, risk, süre, hız ve performans gibi somut
veriler kullanılmakla birlikte, soyut veriler de
kullanılmaktadır. Örneğin maliyet verisi en çok kullanılan
ve kabul gören bir veridir. Eğer bütün maliyetler somut
ve ölçülebilir ise, yani doğrudan ve açık olarak
hesaplanabiliyor ise karar vermek çok kolaydır. Bu
durumda en az maliyetli olan yer seçilecektir. Ancak,
çoğu durumlarda göreceli olarak ifade edilen soyut
maliyetler de bulunmaktadır
55. 3.4.
Kuruluş Yeri Belirlemede
Kullanılan Yöntemler
• Genellikle sanayi işletmelerinde yer seçimi sürecinde
maliyetlerin en aza indirgenmesi amaçlanır. Hizmet
işletmelerinde yer seçimi kararlarının verilmesi ise
alternatif kuruluş yerlerinin gelir artırıcı özellikleri
üzerinde durulduğu bilinmektedir. Müşterilerin kolay
ulaşabileceği bir hizmet işletmesinin satış hacmi her
zaman artacaktır. En ideal yerleşim yeri seçimi için
uygun birçok model bulunmaktadır. Bunlardan öne
çıkanları şöyledir:
56. 3.4.1.
Faktör Puan Metodu
• Metot kolay ve her türlü probleme uygulanabilirliği
açısından öne çıkmaktadır. Metodun uygulanmasında
aşağıdaki adımlar izlenir :
Kuruluş yeri olabilecek alternatifler belirlenir ve “kuruluş
yerleri” başlığı altında sıralanır.
Kuruluş yeri seçiminde sektörün temel gereksinimleri,
işletmenin özellikleri, hedefler ve beklentiler dikkate
alınarak değerleme faktörleri (kriterleri) belirlenir ve
faktörler” başlığı altında sıralanır.
57. 3.4.1.
Faktör Puan Metodu
Önem düzeylerine göre her bir faktöre puan verilir ve
faktörler puanlara göre sıralanır. Faktör puanları “faktör
puanı” başlığı altında isimlendirilir.
En fazla faktör puanı kadar atama yapmak üzere her
alternatif kuruluş yeri kriterler dikkate alınarak puanlanır.
Puanlar toplanarak kuruluş yerlerinin toplam puanları
bulunur.
Toplam puanlara göre sıralama yapılarak birinci sıradaki
yer kuruluş yeri olarak seçilir.
58. 3.4.1.
Faktör Puan Metodu
• Örnek 3.1: Yeni bir banka şubesi için yer
araştırılmaktadır. Alternatif iki yerden birisine karar
verilecektir. Kuruluş yeri seçiminde faydalanılması
düşünülen kriterler ve puanları daha önceki çalışmalar ve
tecrübeler ışığında aşağıdaki gibi belirlenmiştir. Alternatif
yerlerden hangisinin uygun olduğunu faktör-puan
yöntemi yardımıyla belirleyiniz.
59. 3.4.1.
Faktör Puan Metodu
VERİLER
Faktörler Faktör Puanı %
Bina/arsa maliyetleri 5
Beklenilen müşteri sayısı 25
Ulaşım kolaylığı 20
Finans merkezlerine yakınlık 35
Uygun büyüklükte bina/arsa 15
60. 3.4.1.
Faktör Puan Metodu
ÇÖZÜM
Şube Yerleri
Faktörler Faktör Puanı %
Yer 1 Yer 2
1 Finans merkezlerine yakınlık 0-35 20 30
2 Beklenilen müşteri sayısı 0-25 13 20
3 Ulaşım kolaylığı 0-20 20 5
4 Uygun büyüklükte bina/arsa 0-15 15 15
5 Bina/arsa maliyetleri 0-5 2 5
∑70 ∑75
Bu yöntemin sonucuna göre toplam puan büyüklüğü dikkate
alınmalıdır. Buna göre şubenin yüksek puan alan ikinci yerde
kurulması uygundur.
61. 3.4.2.
Ağırlıklı Faktör Puan Metodu
• Nitel ve nicel faktörlerle uygulanabilen bu metot; her
problem için uygulama kolaylığı ile öne çıkmaktadır.
Faktörlerin önem düzeylerinin sonuca etkisi doğrudan
olduğu için önceki yönteme göre daha doyurucu
sonuçlar vermektedir. Önceki metoda göre farklılık
faktörlere ağırlık puanları verilmesi ve bu ağırlıkların her
alternatif için verilen puanlarla çarpılarak net puanın elde
edilmesi esasına dayanmaktadır. Temelde bu yöntem
ağırlıklı ortalama mantığı ile çalışmaktadır.
62. 3.4.2.
Ağırlıklı Faktör Puan Metodu
• Metodun uygulanmasında aşağıdaki adımlar izlenir :
Kuruluş yeri olabilecek alternatifler belirlenir ve “kuruluş
yerleri” başlığı altında sıralanır.
Kuruluş yeri seçiminde sektörün temel gereksinimleri,
işletmenin özellikleri, hedefler ve beklentiler dikkate
alınarak değerleme faktörleri (kriterleri) belirlenir ve
faktörler” başlığı altında sıralanır.
63. 3.4.2.
Ağırlıklı Faktör Puan Metodu
Faktör puanları “faktör puanı” başlığı altında sıralanır,
önem düzeylerine göre ağırlıklı puanı hesaplanır ve puan
büyüklüğüne göre sıralanır.
Alternatif kuruluş yerleri, her bir kriter dikkate alınarak 0-
100 arası puanlanır.
Puanlar kriterlerin ağırlıkları ile çarpılır ve her alternatifin
puanları toplanır.
Toplam puanlara göre sıralama yapılarak ilk sıradaki yer
kuruluş yeri olarak seçilir.
64. 3.4.2.
Ağırlıklı Faktör Puan Metodu
• Örnek 3.2: Mermer işleyen bir işletmenin kuruluş yeri
seçimi yapılmak istenmektedir. Sektörde kabul gören
faktörler ve önem düzeyleri (ağırlıkları) aşağıdaki gibidir.
Alternatif kuruluş yerleri olan Kars, Afyonkarahisar,
Antalya illerinden hangisinde kurulması gerektiğini
bulunuz.
65. 3.4.2.
Ağırlıklı Faktör Puan Metodu
VERİLER
Faktörler Ağırlık (w)
İşgücü maliyetleri 0,05
Devlet Teşvikleri 0,15
Pazara Yakınlık 0,30
Ulaşım İmkanları (deniz,kara,hava,demiryolu vs. ) 0,10
Hammaddeye Yakınlık 0,35
Arsa Maliyetleri 0,05
∑1,00
66. 3.4.3.
Ağırlıklı Faktör Puan Metodu
ÇÖZÜM
KURULUŞ YERİ
Ağırlık (1) Kars (2) Afyonkarahisar (3) Antalya
Faktörler (w)
Puan Ağ.Puan Puan Ağ.Puan Puan Ağ.Puan
1 İşgücü maliyetleri 0,05 80 0,05*80= 4,0 70 0,05*70= 3,5 60 0,05*60= 3,0
2 Devlet Teşvikleri 0,15 90 0,15*90=13,5 90 0,15*90=13,5 20 0,15*20= 3,0
3 Pazara Yakınlık 0,30 10 0,30*10= 3,0 60 0,30*60= 18,0 90 0,30*90= 27,0
4 Ulaşım İmkanları 0,10 10 0,10*10= 1,0 60 0,10*60= 6,0 90 0,10*90= 9,0
5 Hammaddeye Yakınlık 0,35 30 0,35*30=10,5 90 0,35*90= 31,5 60 0,35*60= 21,0
6 Arsa Maliyetleri 0,05 90 0,05*90= 4,5 70 0,05*70= 3,5 40 0,05*40= 2,0
∑1,00 ∑ 36,5 ∑ 76,0 ∑ 65,0
Yöntemin sonucuna göre toplam puan büyüklüğü dikkate alınmalıdır.
Buna göre yüksek puan alan ikinci alternatif önerilir.
67. 3.4.3.
Ağırlık Merkezi Metodu
• Ağırlık merkezi öncelikle ulaştırma maliyetleri üzerine
odaklanır.
• Bu metot maliyet ve hizmet hedeflerini dengelemek amacıyla
yöneticilere yardımcı olmak için kullanılabilir.
• Ağırlık merkezi metodu
bir tesis veya depo yeri belirlenirken,
ürünlerin taşıma hacmini belirlerken ve
ulaştırma maliyetlerini düşürmek gerektiğinde dikkate
alınması gerekir.
68. 3.4.3.
Ağırlık Merkezi Metodu
• Ağırlık merkezi depo ile tedarikçisi ve dağıtım noktası
arasındaki ağırlıklı mesafeyi en küçükleyecek yeri belirlemek
olarak tanımlanır.
• Mesafe, üretilen veya tüketilen miktar olarak ağırlıklandırılır.
Bu sürecin ilk adımı alternatif yerlerin koordinatlarını
belirlemektir.
• Çekim merkezi şu formülle hesaplanır.
69. 3.4.3.
Ağırlık Merkezi Metodu
•
ΣDix .Wi ΣDiy .Wi
• Cx = Cy = ΣWi
ΣWi
• Cx = Merkezin x koordinatı
• Cy = Merkezin y koordinatı
• Dix = yer i’nin x koordinatı
• Diy = yer i’nin y koordinatı
70. 3.4.3.
Ağırlık Merkezi Metodu
• Örnek 3.4: Bir gıda işletmesi üretim tesislerini kuracağı
yeri taşıma giderleri en az olacak şekilde belirlemek
istemektedir. 5 Talep ve 2 Tedarik merkezinden
gelen/giden günlük talepleri ve uzaklıkları dikkate alarak
en uygun kuruluş yerinin koordinatlarını belirleyiniz.
71. 3.4.3.
Ağırlık Merkezi Metodu
VERİLER
Yerler Miktar(ton) x y
1 D1 50 4 5
2 D2 30 2 7
3 D3 60 1 1
4 D4 10 10 3
5 D5 120 2 16
6 S1 170 3 6
7 S2 80 4 2
73. 3.4.4.
Başabaş Noktası Analizi
• Başabaş noktası analizi toplam hâsılatın toplam maliyete
eşit olduğu durumları ifade etmektedir ve dolayısıyla
hâsılatlarla maliyetlerin kesiştiği noktayı bulmakla ilgilidir.
Bu noktaya başa baş noktası denir ve Şekil-3.2‘de
Başabaş Analizi grafiği gösterilmiştir.
75. 3.5.
Kuruluş Yeri, Kapasite ve
İşletme Büyüklüğü
• Kuruluş yeri seçimi problemlerinde çoğunlukla varsayılan bir
kapasite üzerinden hesaplamalar yapılır ve çoğunlukla
kapasite sabit değer olarak kabul edilir.
• Aslında rekabetin değişmesi, pazar şartlarındaki
değişiklikler, küresel değişiklikler, yeni gelişen fırsatlar gibi
zamana dayalı bazı değişimler gelecekte önceden
öngörülen hesapları değiştirebilmektedir.
• Bunun yanında kapasite konusu daha çok tesis tasarımında
ortaya çıkmaktadır ve özellikle bina, makine ve depo gibi
fiziksel büyüklüklerin belirlenmesi faaliyetleri daha çok
kuruluş yeri seçimi sonrasında tesis tasarımında karşımıza
76. 3.5.
Kuruluş Yeri, Kapasite ve
İşletme Büyüklüğü
• Hizmet sektöründe bu konu biraz daha farklı
algılanmaktadır.
• Hizmet sektöründe kapasite ile yer seçimi kararlarının
birbirlerinden ayrılması oldukça güçtür.
• Hizmet işletmelerinde kuruluş yerleri ile nüfus yoğunluğu,
müşteri kitlesi, müşteriye ulaşabilirlilik, talep büyüklüğü, ürün
çeşitliliği, tedarikçilere yakınlık gibi bir çok faktör de bir arada
düşünülür ve kuruluş yeri ile kapasite büyüklüğü de birlikte
belirlenmeye çalışılır.
77. 3.6.
Üretim İşletmelerinde
Kapasite Yönetimi
• Bir işletmenin kuruluş aşamasında ilk yapılacak işlerden
birisi kapasitenin başlangıç ve sonrası düzeylerinin
belirlenmesidir. Kapasite düzeylerinin belirlenmesinde
öncelikli faktör şüphesiz ki taleptir. İşletmenin şimdi ve
gelecekte ürünlerine olan talep beklentisi ne kadardır?
İşletmenin üretim faaliyetleri için açık ve kapalı alan ihtiyacı
ne kadardır? Hangi teknolojiler kullanılabilir, sayı ve
kapasiteleri nelerdir? Vasıflı ve vasıfsız işgücüne ihtiyaç ne
kadardır? Tüm bu sorulara cevap bulunurken kapasite
planlamasına ihtiyaç bulunmaktadır.
78. 3.6.
Üretim İşletmelerinde
Kapasite Yönetimi
• Üretim işletmelerinde temel hedeflerin başında talebin
karşılanması gelmektedir.
• Talebin zamanında ve yeterli miktarlarda karşılanması için
iyi bir kapasite planlamasına ihtiyaç bulunmaktadır.
• Temel olarak talep-kapasite dengesinin sağlanması,
kaynakların etkinliği, maliyet avantajı, hız, performans ve
dolayısıyla stratejik rekabet avantajı sağlamak önemli
hedeflerden birkaçıdır.
79. 3.6.
Üretim İşletmelerinde
Kapasite Yönetimi
• Kapasite kavramı, kısaca bir işletmede mal ve hizmet üretebilme
gücünü, kabiliyetini göstermektedir. Üretim kapasitesi, işletmenin
belirli bir dönemde üretim faktörlerini rasyonel kullanarak
ulaşabileceği üretim miktarı olarak tanımlanır.
• Kapasite işletmelerin bağlı bulundukları sektöre ve sahip oldukları
şartlara göre,
Girdi kalemlerinin büyüklüğüne göre (dönem boyu işlenen şeker
pancarı veya pamuk miktarı gibi)
Fiziksel büyüklüğe göre (açık ve kapalı alan, bina, makine, işgücü
gibi)
Dönem sonu üretim miktarı büyüklüğüne göre (Aylık, yıllık vb.
dönemlere ait üretim miktarı büyüklüğüne göre)
80. 3.6.
Üretim İşletmelerinde
Kapasite Yönetimi
• Kapasite birimi olarak işletmeler bulundukları sektöre, faaliyet
konusuna ve ürün ve hizmet türüne göre farklı birimler
kullanmaktadır.
• Üretim işletmelerinde ölçü birimleri (birim, adet, kg, ton, metre,
metrekare vb) kullanılırken; hizmet işletmelerinde müşteri sayısı,
işlem sayısı, işlenen evrak sayısı, koltuk sayısı, yatak sayısı gibi
birimler kullanılmaktadır.
81. 3.6.1
Kapasite Çeşitleri
• Üretim işletmelerinde daha çok dönem sonu üretim ve çıktı
temelinde kapasite tanımları kullanılmaktadır.
• Kapasiteyi sınıflandırırken rekabetin etkileri, pazarlardaki
değişimler, hükümet politikaları, küresel gelişmeler ve işletme
politika ve uygulamaları gibi içten ve dıştan etki eden, kontrol
edilebilen veya edilemeyen birçok faktör bu sınıflandırmaya etki
etmektedir.
• Bu nedenle farklı düzeylerdeki kapasite tanımlarında yine farklı
isimlerin kullanılması gereği ortaya çıkmaktadır.
82. 3.6.1
Kapasite Çeşitleri
• Dönem sonu itibariyle kapasite düzeyleri daha çok talep ve
üretim faktörlerinin etkin kullanılması; verimlilik ve planlama
gibi faktörlerden etkilenmekte ve buna bağlı değişim
göstermektedir.
• Buna göre aşağıdaki gibi sınıflandırmaya gidilebilir:
83. 3.6.1.1
Teorik Kapasite
• İşletmede üretim faktörleri olan sermaye, bina, makine,
işgücü ve malzemenin hiçbir arıza, aksaklık, plansızlık ve
gecikme olmaksızın üretim yapılabileceği son noktadaki
üretim düzeyine teorik kapasite denir.
• Bu tür kapasite genelde tesis tasarımında makine, işgücü ve
sistemlerin kurulu kabiliyetleri ve kapasiteleri dikkate
alınarak hesaplanan bir kapasite türüdür ve bazı kitaplarda
“kuramsal kapasite” veya “maksimum kapasite” olarak da
tanımlanmaktadır.
84. 3.6.1.1
Pratik Kapasite
• İşletmelerde teorik kapasiteye anlık ulaşılabilir ancak sürekliliği
mümkün değildir. Çünkü işletmeler içerisinde iş sağlığı ve
kazalarla ilgili sorunlar, elektrik kesintileri, makine arızaları,
tedarik sorunları, plansızlığa dayalı sorunlar gibi aksaklıklar az da
olsa bulunmaktadır. Yıl boyunca az veya çok bu tür aksaklıklar ve
gecikmeler yaşanacak, planlanan teorik hedeflerden sapmalar
olacaktır. Bu sapmalar sonucu teorik kapasite düzeyine
ulaşılamaz ve daha geride bir düzeye ulaşılır. Gelinen bu
noktadaki kapasiteye pratik kapasite denilir.
• Kısacası pratik kapasite, aksaklıklar, gecikmeler vb. sebepler
nedeniyle oluşan üretim kayıplarının teorik kapasiteden
düşülmesiyle elde edilir.
85. 3.6.1.1
Fiili Kapasite
• Pratik kapasite işletmenin kaynaklarını kullanabilme kabiliyetine
bağlı olarak üretebileceği üretim miktarını göstermektedir. Ancak,
kapasite-talep dengesinin de dikkate alınması gerekir. İşletme her
ne kadar belirli bir dönemde belirli bir düzeyde üretim kabiliyetine
sahip olsa da bazen talepteki dalgalanmalar üretim kapasitesinin
pratik kapasitenin de altına düşmesine sebep olur. Talepteki
düşüşün sebep olduğu kapasite düşüklüğü nedeniyle gelinen son
kapasite düzeyine Fiili Kapasite denilir. Kısacası fiili kapasite,
düşük talep nedeniyle stoka kalacağı veya satılamayacağı
düşünülen fazla üretim miktarının pratik kapasiteden düşülmesiyle
hesaplanır.
86. 3.6.1.1
Fiili Kapasite
• Talepteki dalgalanmayı görmek ve kapasite üzerindeki etkilerini
takip etmek amacıyla çalışma derecesi veya atıl kapasite oranları
kullanılır.
• Çalışma Derecesi = Fiili Kapasite / Pratik Kapasite
• Atıl Kapasite Oranı=(Pratik Kapasite-Fiili Kapasite )/Pratik
Kapasite
87. 3.6.1.1
Optimal Kapasite
• Birim üretim başına toplam maliyetin en düşük olduğu kapasite
düzeyidir. Bu kapasite düzeyi, kayıpların ve gecikmelerin azaldığı,
kaynakların etkin kullanıldığı düzeyi gösterir. Teorik açıdan
kapasite düzeyi fiili kapasiteden pratik kapasiteye ve oradan da
teorik kapasiteye doğru yükseldikçe optimal kapasiteye
yaklaşıldığı düşünülür. Ancak bu yükselme üretim süreçlerinde bir
iyileşme veya ek yatırımlar gibi çabaları zorunlu kılıyorsa;
yükseldikçe maliyetleri de artıracağından her üretim noktasında
fayda/maliyet oranları değişim gösterecektir. Fayda/maliyet
oranları içerisinde en yükseğini sağlayan üretim noktası bize
optimal kapasiteyi verecektir.
88. 3.6.1.1
Esnek Kapasite
• İşletmeler, talep - kapasite eşitsizliğinden olumsuz
etkilenmektedirler. Talepteki dalgalanmalar, kapasite yetersizliği
veya fazlalığı ile sonuçlanmakta ve ekstra maliyetler
doğurmaktadır. Bu nedenle esnek işletme, esnek organizasyonlar
ve esnek üretim sistemlerinde olduğu gibi kapasite unsurlarında
da esneklik düşünülebilir. Başka bir değişle, işletmelerin
organizasyon görevini sürdürmeleri yanında, fiziksel
büyüklüklerinin ve fonksiyonel sorumluluklarının bir kısmını veya
çoğunluğunu daha sanal ve esnek bir organizasyon yapısı
içerisinde işbirliği yaptığı diğer işletmelere devretmesidir.
89. 3.6.1.1
Esnek Kapasite
• İşletmeler böylece üretim ve hizmet kapasitelerinden
vazgeçmeden fiziksel ve fonksiyonel yüklerinden kurtulmuş, daha
kolay yönetilebilen ve esnek bir yapıya dönüşmüş olacaklardır.
Lojistik, kalite kontrol, tasarım, paketleme, temizlik, personel alımı
ve eğitimi gibi birçok fonksiyonların yürütülmesinde dışarıdan
hizmet alımı (outsourcing), yan sanayi veya taşeron işletmelerden
yararlanılması örnek olarak verilebilir. Kapasite esnekliğinin
olumlu yanı, kapasitedeki dalgalanmalardan oluşan sorunların
azalması ve daha kolay çözülmesi iken olumsuz yanı ise yan
sanayi, taşeronluk, dış hizmet alımı türünde faaliyet gösteren
işletmelerin yetersizliğinin ana işletmelerin pazarlık güçlerini
zayıflatmasıdır.
