Дархан-Уул аймагт усалгаатай буудайн тариалан эрхлэх боломж /Долгор.Ц/

1. ДАРХАН-УУЛ АЙМАГТ УСАЛГААТАЙ БУУДАЙН
ТАРИАЛАН ЭРХЛЭХ БОЛОМЖ
Долгор.Ц, магистр E-mail:
dolgor_0711@yahoo.com
Баярсайхан.Б, докторант
Хураангуй
Хур тунадасны хувиарлалтанд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт орж, уур амьсгалын
бүс бүсчлэл шилжих үзэгдэл ажиглагдаж буй өнөө үед усалгаатай тариалан
эрхлэх, тэнд тариалах таримлын бүтэц, сэлгээг зөв зохион байгуулах, усалгаанд
зохицсон бордоо усалгааг эрчимтэй ашиглан арвин ургац бүрдүүлэх чадавхитай
шинэ сорт гаргах, òàðèàëàõ агротехнологид шинэчлэлт өөрчлөлт хийх, усалгааны
эх үүсвэрийг бий болгох талаар шинэжлэх ухааны үндэслэлтэй шийдэл гаргах нэн
шаардлагатай байна. Усалгаатай тариаланг эрхлэснээр нэгж талбайгаас авах
ургацыг нэмэгдүүлэх эдийн засгийн ач холбогдолтой. Бидний усалгаа, бордоотой
нөхцөлд буудайн сортуудыг сорьж судалсан дүнгээр бордоо ашигласнаар ургацыг
12-26 % нэмэгдүүлэх боломжтой нь тогтоогдсон юм.
Дархан-Уул аймаг 33.3 мянган га газар нь тариалангийн зориулалттай
талбайтайгаас, усалгаатай тариаланд ашиглаж болох газар 2035.5 га байна.
Усалгаатай үр тарианы талбайг 200 га-аар нэмэгдүүлэх зорилго тавьсан байдаг.
Усалгаатай тариаланг хөгжүүлэхэд нэн чухал асуудал усны эх үүсвэр юм.
Монгол орон усны нөөцөөр баялаг бус орны тоонд ордог учраас усалгаанд цэвэр
усыг ашиглах нь эдийн засаг, экологийн хувьд үр дүн муутай, сөрөг нөлөөтэй юм.
Усалгаанд бороо, цасны ус, ахуйн хэрэглээний болон үйлдвэрийн хаягдал усыг
дахин цэвэршүүлэн ашиглах нь хойч үедээ цэвэр усны нөөц үлдээх гарц юм.
Түлхүүр үг: усалгаа, бордооны үйлчлэл, ургац, навчны талбай, ус цэвэршүүлэх
Оршил
Судалгаанаас үзэхэд сүүлийн 20 жилд дэлхийн дулаарлын нөлөөгөөр
жилийн бүх улирлуудад бүх бүсүүдэд дулаарал бодитойгоор, өмнөх үетэй

2. харьцуулахад эрчимтэйгээр илэрч байна. Газар тариалангийн бүс нутгаар жилийн
дундаж агаарын температур өвлийн улиралд (11-1 сард) 0.1-1.8 градусаар, хавар
(2-4 сар), намрын (8-10 сар) улиралд 1.3-1.7 градусаар, зуны улиралд (5-7 сард)
0.8-2.2 градусаар тус тус дулаарсан байна. Дулаарал нь эерэг сөрөг олон нөлөө
үзүүлдэг. Эерэг нөлөө нь манай газар тариалангийн үйлдвэрлэлд боловсорч
амждаггүй зарим тарималын болц гүйцэж үрээ өгөх, дулаан халаалтын зардал
хэмнэгдэх явдал юм. Сөрөг тал нь ган халууны нөлөөгөөр таримлын ургац буурах,
элдэв өвчин, хортон ихэсч ургацыг бууруулж байна. Эдгээр сөрөг тал нь
усалгаатай тариаланг эрхлэх зайлшгүй шаардлагыг бий болгож байна.
Дархан-Уул аймгийн газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг улсын түвшинтэй
харьцуулахад тариалан эрхлэгч аж ахуйн нэгжийн 3.1%, өрхийн аж ахуй
эрхлэгчдийн 5.7%, нийт эргэлтийн талбайн 4.3%, уриншийн 2.5%, тариалангийн
талбайн 5.7 хувийг тус тус эзэлж байна. Тус аймгийн ХАА-н салбарыг 2021 он
хүртэл хөгжүүлэх бодлогын бичигт “Усалгаатай газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг
бүхий л талаар дэмжиж, орон нутгийн онцлогт илүү зохицсон агро-технологи, аж
ахуйн зохион байгуулалтыг боловсронгуй болгосноор усалгаатай тариалангийн
хэмжээг нэмэгдүүлэх”, “Голын сав дагуу тариалан эрхлэх боломжтой газар нутгийн
хайгуул, судалгаа хийж, Хүйтний гол, Орхон голоос эх авсан усан сан ба гол суваг
байгуулах замаар шинээр услалтын системүүдийг барих”, “Цас, борооны усыг
хуримтлуулан тариалангийн усалгаанд ашиглах зорилгоор сум бүрт хиймэл нуур,
хөв, цөөрмийг байгуулан тариалангийн талбайн усны эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх”
гэж тусгасан байна. Дархан-Уул аймагт усалгаатай тариалан эрхлэх үндэс нь
тогтмол, цэвэр усны эх үүсвэр юм.
Сүүлийн 40 жилд хийсэн судалгааны дүнгээр Монгол орны усны нөөц
608.000 сая шоо метр бөгөөд 34.600 сая шоо метр гол, мөрөн 500.000 сая шоо
метр нуур, 62.900 сая шоо метр мөнх цас, мөсөн гол, 10.800 сая шоо метр газрын
доорхи усны нөөцтэй болохыг тогтоосон байдаг. Манай улс усны нөөц багавтар
орны тоонд багтдаг бөгөөд байгаа багахан нөөц нь нутаг дэвсгэртээ жигд бус
тархсан, хяналт, менежмент сул, эрх зүйн орчин нь төдийлөн боловсронгуй бус, ус
хангамжийн түвшин доогуур, ариутгах татуурга, цэвэрлэх байгууламжийн

3. хүртээмж, хүчин чадал дорой, боловсон хүчин, хүний нөөцийн хомсдолтой зэрэг
олон тулгамдсан асуудалтай юм. Зураг 1.
Зураг 1.
Гадаргын усны нөөцийн 70 хувь нь Алтай, Хангай, Хэнтийн нуруу, Хөвсгөлийн
уулс, Их Хянганы нуруу зэрэг уул нуруудын өндөрлөг хэсэгт буюу монгол орны
нийт нутаг дэвсгэрийн 30 орчим хувийг эзлэх талбайд бүрэлдэн бий болдог.
Хүн амын өсөлт, үйлдвэрлэл, технологи хөгжил, хотжих процесстой уялдан
усны хэрэглээ жил бүр нэмэгдэхийн хамт үйлдвэр, аж ахуй нэгж, ахуйн
хэрэглээний бохир усыг байгаль орчинд хор хөнөөл үзүүлэхгүйгээр татан
зайлуулах, цэвэршүүлж эргүүлэн ашиглах шаардлага гарч байна. Бохир усны
нөлөөгөөр хүрээлэн буй байгаль орчны тэнцвэрт байдал алдагдаж хүн, амьтан,
ургамал хордох эрсдэлтэй. Бохир усны цэвэрлэгээний төвшинг дээшлүүлэх,
тогтмолжуулах голын усны урсацын хэмжээнээс хамааран голд нийлүүлэх усны
хэмжээг байнга хянан захицуулж байх шаардлагатай байдаг.
Монгол УИХ-ын 2010 оны 24-р тогтоолоор баталгаажсан “Ус” үндэсний
хөтөлбөрийг 2 үе шаттайгаар (2010-2015 он, 2016-2021 он) хэрэгжүүлэх бөгөөд энэ
хөтөлбөрт “хөдөө аж ахуйн ус хангамжийг сайжруулан тогтвортой хөгжлийг тэтгэх
үндсэн нөхцөл бий болгох, усыг хэмнэх, бохир усыг цэвэршүүлэх, эргүүлэн
ашиглах технологийн бүхий л дэвшилтэт ололтуудыг судлан үзэж өөрийн орны
нөхцөлд нийцүүлэн нэвтрүүлэх санал санаачилга, үйл ажиллагаанд төрийн

4. бодлого, эрх зүйн болон эдийн засгийн дэмжлэг үзүүлэх тогтолцоог боловсронгуй
болгох” –оор заасан байна.
Бидний судалгааны дүнд усалгаатай буудайн тариалан эрхлэснээр
эрсдэлгүй, тогтвортой ургац авах боломжтой болох нь батлагдсан бөгөөд
судалгааны дүнгээр Цогт сортыг нутагшуулсан юм.
Туршлагын арга зүй
2010-2012 онуудад усалгаатай тариалангийн Энэтхэг, Египет, Мексикийн 10
сорт, дугаарыг эрдэс бүрэн болон органик бордоогоор үйлчилсэн талбайд
тариалан жишиг Цагаан дэглий, Юнцо сорттой харьцуулан судлав.
Туршлагад эрдэс бүрэн (N120P80K80), органик (бууц 20т/га) бордоог үндсэн
бордоо, ризобактерийн бордоог (8 кг/га) тарилтын үеийн бордоо хэлбэрээр
үйлчилж хяналт (бордоогоор үйлчлээгүй) хувилбарт жишиж ургац, ургацын
бүтцийн үзүүлэлт, чанарын шинж тэмдгээр харьцуулав. Усалгааг ургамал
ургалтын хугацаанд 300м3 нормоор 3-4 удаа худгийн усыг усан санд цуглуулж
хийлээ.
Судалгааны үр дүн
Туршлагын талбай нь хагалгааны гүндээ дунджаар 2.60 % ялзмаг агуулсан,
хөнгөн шавранцар, хүрэн хөрстэй. Үр тарианы тарималд хялбар ашиглагдах шим
тэжээлийн бодис болох нитратын азот, хөдөлгөөнт фосфороор бага, солилцох
калиар дундаас дээш хангалттай, саармаг (рН 7.23) орчинтой бөгөөд тариалангийн
төв бүсэд түгээмэл тархсан хүрэн хөрсний агрохимийн шинж чанарыг төлөөлж
чадахуйц үзүүлэлтэй юм.
Ургамлын өсөлт хөгжилтийн үе шатуудад тухайлбал бутлалт, гол хатгалтын
үед ургамлын өндөр, навчны талбайг хэмжиж, түүнд бордооны үйлчлэлийг
судалсан юм. Хүснэгт 1. Буудайн сортуудад ургамлын өндөр бутлалтын үед эрдэс
хувилбарт 30.2 буюу хяналтаас (бордоогүй) 5.4 см-ээр, бууцаар бордсон
хувилбарт 28.1 буюу хяналтаас 3.3 см-ээр тус тус өндөр байв. Гол хатгалтын үед
энэ үзүүлэлт эрдэс бүрэн хувилбарт 4.0 см, бууцны хувилбарт 1.0 см-ээр
нэмэгдсэн байна.

5. Навчны талбайн хэмжээ нь тухайн таримлын гадаргууд шингээгдэж буй нарны
гэрлийн энергийг тодорхойлогч хүчин зүйл бөгөөд ургамлын бүтээгдхүүншилтийг
зохицуулах үйл ажиллагааг явуулдаг фотосинтезтэй холбоотой. Навчны гадаргуун
талбайн хэмжээ нь ургацтай нягт хамааралтай байдаг ба тохиромжтой хэмжээний
навчны талбай бүрдсэн тохиолдолд арвин ургац бүрддэг тул сорт, дээжүүдийн
навчны талбайн хэмжээгээр авах ургацаа төлөвлөх боломжтой. Бидний
судалгааны дүнд буудайн навчны талбай бутлалтын үед эрдэс хувилбарт
хяналтаас 4.2 мян м2, бууц хувилбарт 4.4 мян м2 аар, гол хатгалтын үед энэ
үзүүлэлт эрдэс хувилбарт 1.9 мян м2- аар тус тус нэмэгдсэн байна.
1.Үр тарианы навчны талбай нэмэгдүүлэхэд бордооны нөлөө
Хувилба
р
Бутлалт Гол хатгалт
Ургамлын
өндөр, см
Навчны
талбай,
мян.м2/г
а
Азот, %
Ургамлы
н өндөр,
см
Навчны
талбай,
мян.м2/га
Азот,
%
Õÿíàëò 24.8 7.5 3.2 36.1 13.5 2.5
NPK 30.2 11.7 3.6 40.1 15.4 2.6
Áóóö 28.1 11.9 3.3 37.1 10.4 2.7
Азотын агуулалт буудайн хувилбаруудад бутлалтаас гол хатгалтын үед 0.6-
1,0%-иар нэмэгдсэн байлаа.
Таримлаас арвин ургац авах үндэс нь ургамлын амьдрах бүх хүчин зүйлийг
зохистой түвшинд хангахад оршдог. Бордоо нь ургамлын өсөлт хөгжилтөнд эерэг,
үр ашигтай нөлөөлдөг хүчин зүйл юм. Бидний судалсан буудайн 10 сорт, дугаарын
ургац бордооны нөлөөгөөр 0.6-13.0 ц/га-аар нэмэгдсэн юм. Хүснэгт 2. Буудайн
сортуудын ургац эрдэс бүрэн хувилбарт хяналтаас 2010 онд 5.6 ц/га, 2011 онд 3.2
ц/га нэмэгдсэн харин бууцны хувилбарт 2011 онд 2.8 ц/га-аар тус тус нэмэгдлээ. 3
жилийн дунджаар буудайн бордоот хувилбаруудыг ургац 0.20-4.40 ц/га нэмэгдсэн
байна. 3 жилийн дунджаар эрдэс бордооны хувилбарт ургац хяналтаас 5,8 ц/га
буюу 27,5%, бууцан бордооны хувилбар 4.2 ц/га буюу 20.4 %-иар тус тус

6. нэмэгдсэн байна. Сорт, дугааруудын хувьд MD-4 дугаар эрдэс хувилбарт 13.0 ц/га,
бууцан хувилбарт 10.4 ц/га, MD-2 дугаар эрдэс хувилбарт 10.9 ц/га, бууцан
хувилбарт 6.0 ц/га тус тус нэмүү ургац өглөө.
2. Буудайн ургацанд бордооны нөлөө
Сортын нэр
Дундаж
ургац,
ц/га
Эрдэс Бууц
Дундаж
ургац,
ц/га
Ургацын зөрүү Дундаж
ургац,
ц/га
Ургацын зөрүү
ц/га % ц/га %
Юнцо 19.6 24.9 +5.3 27.0 24.7 +5.1 26.0
Цагаан
дэглий
19.8 26.1 +6.4 32.2 23.9 +4.1 20.9
MD-1 21.8 24.1 2.3 10.6 22.8 1.0 4.6
MD-2 23.4 34.2** +10.9 46.5 29.4* +6.0 25.8
MD-3 22.1 25.5 +3.4 15.4 29.9* +7.8 35.3
MD-4 18.2 31.3* +13.0 71.5 28.6 +10.4 56.9
MD-5 23.4* 28.9* +5.5 23.5 27.1* +3.6 15.5
MD-6 22.3* 30.0* +7.8 23.1 19.3 -2.9 -
MD-7 22.8* 28.1 +5.3 23.1 25.9 +3.1 13.6
MD-8 23.4* 24.0 +0.6 2.4 22.1 -1.3 -
НS-240 21.7 25.0 +3.3 15.2 29.3 +7.7 35.3
Bennismeff 20.4 26.0 +5.6 27.2 26.6 +6.2 30.1
дундаж 21.6 27.3 5.8 27.5 25.8 4.2 20.4
Ургацын бүтцийн үзүүлэлтүүдээс ургамлын өндөр, бүтээгдхүүнт бутлалт,
1000 үрийн жин нэмэгдсэн байна.
Ургамлын өндөр буудайн таримлын эрдэс хувилбарт хяналтаас 2 см-ээр,
бууцны хувилбарт 5 см-ээр тус тус нэмэгдсэн байна. Бүтээгдхүүнт ишний тоо
бордоот хувилбаруудад 0.1 ш-ээр өссөн байна. 1000 үрийн жин бордоот
хувилбаруудад 0.3-0.9 г-аар нэмэгдлээ.

7. 3 жилийн судалгааны дүнгээр ургацаар давж шалгарсан МД-2 дугаарыг 2012
онд УСС-д шилжүүлж, УСС-ын Нарт салбарын судалгааны дүн үйлдвэрлэлиын
сорилт, Дорнод бүсийн экологийн сорилтын дүнг үндэслэн 2013 оны 12 сард
хуралдсан УСС-ын комиссын хуралдаанаар Цогт нэрээр нутагшсан сортоор
батлууллаа. Нутагшсан Юнцо сортоос эрдэс хувилбарт 9.3 ц/га, бууцан хувилбарт
4.7 ц/га, нутагшсан Цагаандэглий сортоос эрдэс хувилбарт 8.1 ц/га, бууцан
хувилбарт 5.5 ц/га нэмүү ургац өгч шалгарсан байна. Хүснэгт 4. Цогт сорт нь
бордоот хувилбаруудад хяналт бордоогүй хувилбараас 6.0-10.8 ц/га нэмүү ургац
өгсөн нь уг сорт нь усалгаа, бордоог эрчимтэй ашиглан арвин ургац бүрдүүлэх
чадвартай болохыг харуулж байна.
4. Нутагшсан Цогт сортын судалгааны дүн
Сорт дугаар
Хяналт
дундаж
ургац, ц/га
Эрдэс Áóóö
Дундаж
ц/га
Ургацын
зөрүү
Дундаж
ц/га
Ургацын
зөрүү
St1 St2 St1 St2
Юнцо 19.6 24.9 - - 24.7 - -
Цагаан дэглий 19.8 26.1 - - 23.9 - -
Цогт (MD-2) 23.4 34.2 +9.3 +8.1 29.4 +4.7 +5.5
Бордоо +10.8 +6.0
Дүгнэлт
1. Бидний 3 жилийн судалгааны дүнд усалгаатай нөхцөлд буудайн ургацыг
20.4-27.5% нэмэгдүүллээ.
2. Эрдэс болон органик бордоог хэрэглэснээр ургацын нэмэгдэл 15.2-71.5%
хүрч байна.
3. Дархан-Уул аймгийн хөрс, цаг уур, газар зүйн байрлал нь усалгаатай
тариалан эрхлэхэд тохиромжтой бөгөөд усалгаатай тариаланг эрхлэснээр
буудайн ургацыг 13.0 ц/га буюу 71.5% нэмэгдүүлэх боломж байна.
Асуудал дэвшүүлэх нь

8. Дархан-Уул аймагт усалгаатай талбайн хэмжээ 2035.5 га боловч
ихэнхи нь төмс, хүнсний ногооны зориулалтаар ашиглагдаж байна. Усалгаатай
талбайг нэмэгдүүлэх ялангуяа үр тариаг усалгаанд тариалахад усны эх үүсвэр
шаардагдаж байна. Усалгааны эх үүсвэрийг бий болгох усны нөөцийг хэмнэх,
хамгаалах үүднээс дараахь асуудлыг дэвшүүлж байна Үүнд:
1. Дархан хотын ахуйн хэрэглээний бохир усыг дахин цэвэршүүлэх замаар
усалгаанд ашиглах, ялангуяа хотын цэцэрлэгжилтэнд ашиглах
боломжийг судлах, шинээр ус цэвэршүүлэх байгууламж барих, өргөтгөл
хийх тохиолдолд дахин цэвэршүүлсэн усыг усалгаанд ашиглах техник
технологийн үндэслэлийг боловсруулж нэвтрүүлэх
2. Цас, борооны усыг хуримтлуулах сан, бассейныг улсын төсвийн
хөрөнгөөр байгуулахаас гадна, энэ усыг ашиглах санаа санаачлага
гаргасан иргэн, аж ахуй нэгжид эдийн засаг, хууль эрх зүйн туслалцаа
үзүүлэх
3. Усалгаатай тариаланг зүй зохистой ашиглаж буй иргэн, аж ахуй нэгжид
урамшуулал, дэмжлэг үзүүлэх
4. Усыг хэмнэлттэй зарцуулдаг усалгааны аргуудыг өргөн нэвтрүүлэх
АШИГЛАСАН ХЭВЛЭЛ
1. Г.Цагааншүхэр, З.Нэргүй Усалгаатай тариалангийн технологийн зарим
асуудал
2. Тариалангийн технологид баримтлах бодлого
3. Ш.Баранчулуун ба бусад Таримлын усалгаа УБ 2010 он хуудас 9-14.
4. М.М.Горянский Учѐт, наблюдения и сопутствущие исследования // Методика
полевых опытов на орошаемых землях 1982 он Хуудас 46-52.
5. И.Д.Джуманиязов, С.М.Казиев Биологические свойства орошаемых почв в
условиях интенсификация 1991 он Хуудас 17-23.
6. Усалгаанд тохирох шинэ таримал сортыг шалгаруулах, тариалах технологи
боловсруулах төслийн тайлан 2010-2013 он
7. Ц.Долгор, Я. Мягмарсүрэн Усалгаатай буудайн шинэ сорт УГТЭШХ-ийн
Эрдэм шинжилгээний бүтээл №28, 2010 53-58 –р хуудас

9. 8. Я.Мягмарсүрэн. Ц.Долгор, Б.Ганбаатар, Д.Туул, Б.Баярсайхан,
С.Оюунэрдэнэ
Влияние удобрений на урожйиность сортов яровой пшеницы и ячменя в
орошаемых условиях Монголии Почвы Хакасии, их использование и охрана
Материалы международной научной конференции, 2012 159-162