2. 428 թվին՝ Հայաստանը իր անկախությունը կորցնելով
դարձել էր Սասանյան Պարսկաստանի լծին տակ
ինքնավար մարզպանություն: Հայաստանը
կառավարվում էր պարսիկ կամ հայ մարզպաններով:
Հազկերտ Բ.-ի գահը ստանձնելուց հետո (438-457),
Պարսից արքունիքը սկսեց վարել հատուկ
քաղաքականություն , ըստ որի հարկերը սաստակացան:
Դրա հետեվանքով Հայաստանը սկսում էր կորցնել
ինքնուրույնությունը: Այդ բոլորի վրա ավելացավ 449
թվին հրատարակված հրովարտակը, որը հայերին
առաջարկում էր հրաժարվել քրիստոնեությունից եվ
ընդունել զրադաշտականությունը:
3. Բազմաթիվ հայ նախարարներ ու հոգեվորականներ՝ այդ
թվում՝ սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը, մարզպան
Վասակ Սձունին եվ կաթողիկոս Հովսեփ Հողոցմեցին՝
հատուկ ժողով են գումարում Արտաշատում, մերժելով
դավանափոխության առաջարկը: Զայրացած Հազկերտը իր
մոտ է կանչում Տիզբոն հայ նախարարներին, եվ նրանց
պահանջում է ընդունել պարսկական կրոնը՝ հակառակ
դեպքում նրանց մահապատիժ էր սպառնում:
Հայ նախարարները ստիպված ընդունում են Հազկերտի
առաջարկը: Հազկերտը նրանց մոգերի ու հատուկ պարսիկ
զորագնդի ուղեկցությամբ ճանապարհում է Հայաստան՝
զրադաշտականությունը տարածելու համար:
Պարսիկ մոգերը պետք է հայոց եկեղեցիները վերածեին
մեհյանների եվ կրակատների ու կանգնեցնեին
ատրուշաններ:
4. 450 թվի աշնանը հայ նախարարներն ու մոգերը հասնում են
Բագրեվանդի Անգղ ավանը, որտեղ մոգերը փորձում են
տեղի եկեղեցին մեհյանի վերածել: Սակայն Ղեվոնդ Երեցի
գլխավորությամբ հայ ռամիկները հարձակվում են մոգերի
վրա: Նույնատիպ դեպքեր են տեղի ունենում
Զարեհավանում՝ որտեղ հայերը կործանում են նորակառույց
մեհյանը ու կոտորում մոգերին:
Սկսվում է հայրենասիրական ապստամբություն
սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ: Հայ
ապստամբները կարողանում են ազատել Արտաշատը,
Վանն ու Գառնին պարսիկների լծից: Ապա դիմում են
Բյուզանդիայի օգնության, որը ըստ սովորության մերժում է
օգնել հայկակն ապստամբության:
Աղվանքի վրա եղած բռնությունների համար հայերը
որոշեցին օգնության հասնել հարեվան ժողովրդին:
5. Ապստամբության ղեկավարները ուժերը բաժանեցին երեք մասերի:
1- Առաջին մասը ստանձնեց Ներշապուհ Արծրունին, եվ ուղարկվեց
Ատրպատականի Հեր եվ Զարեվանդ գավառները: Այս զորամասը
պաշտպանելո էր Հայաստանը պարսիկների անակնկալ
հարձակումներից:
2- Երկրորդը ստանձնեց սպարապետ՝ Վարդան Մամիկոնյանը, եվ
օգնության շտապեց Աղվաններին: Վարդանի զորքերը պարսիկներին
ջախջախեցին Խաղխաղ քաղաքի մոտ, ապա հասան Ճորապահակի
ամրությունները եվ դաշինք կնքեցին Հոների հետ, ըստ որում հոները
պիտի օգնեին հայերին պարսիկների դեմ:
3- Երրորդը Վասակ Սյունու գլխավորությամբ մնաց երկրում:
Վասակ սյունին Հայաստանում հատուկ քաղաքականություն էր վարում:
Նա մի կողմից լուրեր էր տարածում, իբր թե Հազկերտը հրաժարվել է իր
կրոնափոխության ծրագրից, մյուս կողմից ջանք չեր խնայում
պարսիկներին համոզելու հրաժարվել բռնություններից: Բացի այդ որ նա
մեծ երկյուղ էր կրում որ միանալով ապստամբությանը՝ կկորցնի ոչ միայն
իր մարզպանի պաշտոնը, այլև իր երկու պատանդ որդիները
մահապատժի կենթարկվեին:
6. 451 թ. գարնանը պարսկական բանակը շարժվեց դեպի
Հայաստան: Մուշկան Նյուսալավուրտի
հրամանատարությամբ պարսկական բանակը անցնելով Հերն
ու Զարեվանդը շարժվեց երկրի խորքերը: Նրանք մտան
Վասպուրականի Արտազ քաղաքը եվ բանակ դրեցին Տղմուտ
գետի աջ ափին՝ Ավարայրի դաշտում: Շուտով հայկական
բանակը բանակ դրեց գետի ձախ ափին:
Կռվից առաջ՝ Վարդան Մամիկոնյանը, Հովսեփ կաթողիկոսն
ու Ղեվոնդ Երեցը թշնամու դեմ քաջաբար մարտնչելու կոչ
արեցին: Ճակատամարտի նախօրեին հայոց սպարապետն իր
66 հազարանոց բանակը բաժանեց 3 մասերի եվ
առանձնացրեց պահեստազորը:
Առաջինը մարտին նետվեցին հայերը , եվ 451թ. Մայիսի 26-ին
վաղ առավոտյան հայոց այրուձին անցավ Տղմուտը: Պարսից
բանակի որոշ գնդեր չդիմացան ճնշմանը եվ
նահանջեցին, թվում էր որ հայերը հաղթանակ են տանում:
7. Սակայն շուտով Մուշկան Նյուսալավուրտը
վերադասավորեց ուժերը եվ նրանք շրջապատեցին
սպարապետի փոքրաթիվ զորականներին ու սեղմեցին
օղակը: Անհավասար կռվում հերոսաբար ընկավ Վարդանն
ու բազմաթիվ նշանավոր նախարարներ:
Երեկոյան մարտը դադարեց եվ հայոց բանակը
վերադարձավ իր դիրքերը: Հայերը չէին
ջախջախվել, պահպանել էին մարտական ոգին եվ լի էին
պայքարը շարունակելու վճռականությամբ:
«Ոչ թե մեկ կողմը հաղթեց եվ մյուս կողմը պարտվեց, այլ
քաջերը քաջերի դեմ դուրս գալով, երկու կողմն էլ
պարտություն կրեցին».- գրում է Եղիշե Պատմիչը իր «Վասն
Վարդանա եվ Հայոց Պատերազմին» գրքում:
8. Ես այնքան էլ համաձայն չեմ Վարդանանց պատերազմում
առկա թվականնների հետ, քանի որ հնարավոր չի հայոց
զորքի թիվը լինի վաթսունվեց հազար: Իմ կարծիքով զորքի
քանակը անհիմն չափազանցրած է: Ընդհանուր առմամբ ես
դրական եմ գնահատում սպարապետի, կաթողիկոսի և
նախարարների քայլերը : Նրանք գործել են
խելամիտ:Օրինակ ,երբ նրանք առերես ընդունեցին
զրադաշտականությունը , հայրենիք վերադառնալու և
ապստամբությունը կազմակերպելու համար : Վարդանաց
պատերազմի միջոցով էր, որ հայ ազգը կարողացավ
պահպանել իր քրիստոնեական հավատքը ՝ մերժելով
զրադաշտականությունը :
